Słowa kluczowe
stable carbon and nitrogen isotopes
barrows
Eneolithic
Early Bronze Age
Middle Dniester
Jak cytować
Abstrakt
The paper presents δ13C and δ15N isotope content measurements in human bones from 16 graves, being part of the Yampil Barrow Complex. From the results, conclusions may be drawn about the diet of barrow builders and users. It was based on vegetable foodstuffs and characterised by a varied share of terrestrial animal meat, depending on the period. High δ13C values suggest a share of C4-type plants in the diet, possibly millet.
Bibliografia
Ambrose S.H. 1993. Isotopic analysis of paleodiets: methodological aspects and interpretative considerations. In: M.K. Sandford (Ed.) Investigations of Ancient Human Tissue, 59-130. Philadelphia.
Ambrose S.H., DeNiro M.J. 1986. Reconstruction of African human diet using bone collagen carbon and nitrogen isotope rations. Nature 319: 321-324.
Bednarek R., Jankowski M. 2014. Charakterystyka gleboznawcza materiału budującego nasyp kurhanu 1 w Pidlisiwce. In: A. Kośko, M. Potupczyk, S. Razumow (Eds) Naddniestrzańskie kompleksy cmentarzysk kurhanowych społeczności z III i z pierwszej połowy II tysiąclecia przed Chr. w okolicach Jampola, obwód winnicki. Z badań nad północno-zachodnią rubieżą osadnictwa społeczności kręgu kultur „wczesnobrązowych” strefy pontyjskiej. Badania z lat 1984-2014. Archaeologia Bimaris - Monografie 6, 275-280. Poznań.
Bednarek R., Prusinkiewicz Z. 1980. Geografia gleb. Warszawa.
Beauplan W. 1972. Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy. Warszawa.
Berdau F. 1865. Proso. In: Encyklopedia Powszechna, vol. 21, 608. Warszawa.
Bogaard A., Heaton T.H.E., Poulton P., Merbach I. 2007. The impact of manuring on nitrogen isotope rations in cereals: archaeological implications for reconstruction of diet and crop management practices. Journal of Archaeological Science 34: 335-343.
Bronk Ramsey C., Higham T., Bowles A., Hedges R. 2004. Improvements to the pretreatment of bone at Oxford. Radiocarbon 46: 155-163.
Bunyatyan K.P. 2003. Correlations between Agriculture and Pastoralism in the Northern Pontic Steppe Area during the Bronze Age. In: M. Levine, C. Renfrew, K. Boyle (Eds) Prehistoric steppe adaptation and the horse, 269-286. Cambridge.
Chyleński M., Juras A., Żurkiewicz D., Jankowski M., Włodarczak P. 2017. Preservation of ancient DNA in human bones from Bronze Age Ukraine. Baltic-Pontic Studies 22: 54-63.
Colledge, S., Conolly, J. (Eds). 2007. The Origins and Spread of Domestic Plants in Southwest Asia and Europe. Walnut Creek.
Conolly J., Colledge S., Shennan S. 2008. Founder effect, drift, and adaptive change in domestic crop use in early Neolithic Europe. Journal of Archaeological Science 35: 2797-2804.
Cook G.T., Bonsall C., Hedges R.E.M., Mc Sweeney K., Boronean V., Pettitt P. 2001. A freshwater diet-derived 14C reservoir effect at the stone age sites in the Iron Gates gorge. Radiocarbon 43: 453-460.
DeNiro M.J., Epstein S. 1978. Influence of diet on the distribution of carbon isotopes in animals. Geochimica et Cosmochimica Acta 42: 495-506.
Drucker D., Bocherens H. 2004. Carbon and nitrogen isotopes as tracers of change in diet breadth during Middle and Upper Paleolithic in Europe. International Journal of Osteoarchaeology 14: 162-177.
Drucker D.G., Bridault A., Hobson K.A., Szuma E., Bocherens H. 2008. Can carbon-13 in large herbivores reflect the canopy effect in temperate and boreal ecosystems? Evidence from modern and ancient ungulates. Paleogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 266: 69-82.
Dzieżyc J. 1967. Podstawy rolnictwa. Warszawa.
Eriksson G. 2004. Part-time farmers or hard-core sealers? Västerbjers studied by means of stable isotope analysis. Journal of Anthropological Archaeology 24: 135--162.
Farquhar G.C., O’Leary M.H., Berry J.A. 1982. On the relationship between carbon isotope discrimination and the intercellular carbon dioxide concentration in leaves. Australian Journal of Plant Physiology, 9: 121-137.
Fischer A., Olsen J., Richards M., Heinemeier J., Sveinbjörnsdöttir A.E., Bennike P. 2007. Coast-inland mobility and diet in the Danish Mesolithic and Neolithic: evidence from stable isotope values of humans and dogs. Journal of Archaeological Science 34: 2125-2150.
Gerling C. 2015. Prehistoric mobility and diet in the West Eurasian steppes 3500 to 300 BC. Berlin.
Goslar T., Kośko A., Razumow S. 2014. Identyfikacja kulturowo-chronologiczna cmentarzysk „wczesnobrązowych” na stanowisku Pidlisiwka 1. In: A. Kośko, M. Potupczyk, S. Razumow (Eds) Naddniestrzańskie kompleksy cmentarzysk kurhanowych społecznościz III i z pierwszej połowy II tysiąclecia przed Chr. w okolicach Jampola, obwód winnicki. Z badań nad północno-zachodnią rubieżą osadnictwa społeczności kręgu kultur „wczesnobrązowych” strefy pontyjskiej. Badania z lat 1984-2014. Archaeologia Bimaris - Monografie 6, 305-312. Poznań.
Goslar T., Klochko V.I., Kośko A., Włodarczak P., Żurkiewicz D. 2015. Chronometry of Late Eneolithic and Early Bronze cultures in the middle Dniester area: investigations of the Yampil barrow complex. Baltic-Pontic Studies 20: 256-291.
Gyulai F. 2014. The history of broomcorn millet (Panicum miliaceum L. ) in the Carpathian- Basin in the mirror of archaeobotanical remains from the Roman Age until the Late Medieval Age. Columella. Journal of Agricultural and Environmental Sciences 1: 39-47.
Hajnalová M. 2012. Archeobotanika doby bronzovej na Slovensku. Stúdie ku klíme, prírodnému prostrediu, pol’nohospodárstvu a paleoekonómii. Univerzita Konstantína Filozofa v Nitre, Filozofivcká fakulta. Nitra.
Hanelt P. (Ed.). 2001. Mansfeld’s encyclopedia of agricultural and horticultural crops. 1-6. Institute of Plant Genetics and Crop Plant Research. Berlin.
Harat K., Potupczyk M., Razumov S. 2014. Charakterystyka źródeł archeologicznych pozyskanych w latach 1984-1993. In: A. Kośko, M. Potupczyk, S. Razumow (Eds) Naddniestrzańskie kompleksy cmentarzysk kurhanowych społeczności z III i z pierwszej połowy II tysiąclecia przed Chr. w okolicach Jampola, obwód winnicki. Z badań nad północno-zachodnią rubieżą osadnictwa społeczności kręgu kultur „wczesnobrązowych” strefy pontyjskiej. Badania z lat 1984-2014. Archaeologia Bimaris - Monografie 6, 45-204. Poznań.
Heaton T.H.E., Vogel J.C., von la Chevallerie G., Collet G. 1986. Climatic influence on the isotopic composition of bone nitrogen. Nature 322: 822-823.
Herodotus. 1959. Dzieje. Tłumaczenie i opracowanie S. Hammera. Warszawa.
Herse J. (Ed.). 1980. Szczegółowa uprawa roślin. Warszawa.
Hunt H. V., Badakshi F., Romanova O., Howe C. J.; Jones M. K., Heslop-Harrison J. S. 2014. Reticulate evolution in Panicum (Poaceae): the origin of tetraploid broomcorn millet, P. miliaceum. Journal of Experimental Botany, 65 (12): 3165--3175.
Hunt H., Vander Linden M. Liu X., Motuzaite-Matuzeviciute G., Colledge S., Jones M. 2008. Millets across Eurasia: chronology and context of early records of the genera Panicum and Setaria from archaeological sites in the Old World. Vegetation History and Archaeobotany 17 (Suppl 1): 5-18.
Jones M., Hunt H., Kneale C., Lightfoot E., Lister D., Liu X., Motuzaite-Matuzeviciute G. 2016. Food globalisation in prehistory: The agrarian foundations of an interconnected continent. Journal of the British Academy 4: 73-87.
Katzenberg A.M. 2000. Stable isotope analysis: a tool for studying past diet, demography, and life history. In: Katzenberg A.M., Saunders S.R. (Eds) Biological Anthropology of the Human Skeleton. New York.
Klochko V.I. Kośko A., Razumow S.M., Włodarczak P., Żurkiewicz D. 2015. Eneolithic, Yamnaya, Catacomb and Babyno culture cemeteries, Pidlisivka, Barrow 1, Yampil Region, Vinnitsa Oblast: archaeometry, chronometry and taxonomy. Baltic-Pontic Studies 20: 40-77.
Klochko V.I. Kośko A., Razumow S.M., Włodarczak P., Żurkiewicz D. 2015a. Eneolithic, Yamnaya, and Noua culture cemeteries from the first half of the 3rd and the middle of the 2nd millennium BC, Porohy, site 3A, Yampil Region, Vinnitsa Oblast: archaeometric and chronometric description, ritual and taxonomic-topogenic identification. Baltic-Pontic Studies 20: 78-141.
Klochko V.I. Kośko A., Razumow S.M., Włodarczak P., Żurkiewicz D. 2015b. Eneolithic, Babyno and Noua culture cemeteries, Klembivka site 1, Yampil Region, Vinnitsa Oblast: archaeometry, taxonomy and topogenetics. Baltic-Pontic Studies 20: 142-182.
Klochko V.I. Kośko A., Razumow S.M., Włodarczak P., Żurkiewicz D. 2015c. Tripolye (Gordinesti group), Yamnaya and Catacomb culture cemeteries, Prydnistryanske, site 1, Yampil Region, Vinnitsa Oblast: An archaeometric and chronometric description and a taxonomic and topogenetic discussion. Baltic-Pontic Studies 20: 183-255.
Klochko V.I. Kośko A., Szmyt M. 2003. A comparative chronology of the prehistory of the area between the Vistula and Dnieper: 4000-1000 BC. Baltic-Pontic Studies 12: 396-414.
Kośko A. (Ed.). 2015. Podolia as a cultural contact area in the 4th/3rd-2nd millennium BC. Baltic- Pontic Studies 20.
Kośko A., Potupczyk M.V., Razumov S.M. (Eds). 2014. Naddniestrzańskie kompleksy cmentarzysk kurhanowych społeczności z III i z pierwszej połowy II tysiąclecia przed Chr. w okolicach Jampola, obwód winnicki. Z badań nad północno-zachodnią rubieżą osadnictwa społeczności kręgu kultur „wczesnobrązowych” strefy pontyjskiej. Badania z lat 1984-2014. Archaeologia Bimaris - Monografie 6. Poznań.
Körber-Grohne U. 1988. Nutzpflanzen in Deutschland. Kulturgeschichte und Biologie. Stuttgart.
Kuzminova N.N. 1990. Paleoetnobotanicheskiy i palinologicheskiy analizy materialov iz kurganov nizhnego Podnestrovia. In: E.V. Yarovoi (Ed.) Kurgany eneolita-epokhi bronzy Nizhnego Podniestrov‘ya. 259-265. Kishinev.
Le Thierry D’ Ennequin M., Penaud O., Toupance B., Sarr A. 2000. Assessment of genetic relationships between Setaria italica and its wild relative S. viridis using AFLP markers. Theoretical and Applied Genetics 100: 1061-1066.
Li C., Dong Y., Liu M., Lu P., Li W., Wang Y., Cui X., Zhou H., Xu Z., 2016. Ancient DNA analysis of Panicum miliaceum (broomcorn millet) from a Bronze Age cemetery in Xinjiang, China. Vegetation History and Archaeobotany 25: 469-477.
Lillie M., Budd C., Potekhina I., Hedges R. 2009. The radiocarbon reservoir effect: new evidence from the cemeteries of the middle and lower Dnieper basin, Ukraine. Journal of Archaeological Science 36: 256-264.
Lis H., Lis P. 2009. Kuchnia Słowian. O żywności, potrawach i nie tylko... Kraków.
Litvinova L., Łukasik S., Żurkiewicz D., Gwizdała M., Chyleński M., Malmström H., Jakobsson M., Juras A. 2015. Anthropological description of skeletal material from the Dniester Barrow- Cemetery Complex, Yampil Region, Vinnitsa Oblast (Ukraine). Baltic-Pontic Studies 20: 292-335.
Lityńska-Zając M. 2005. Chwasty w uprawach roślinnych w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Kraków.
Lityńska-Zając M., Wasylikowa K. 2005. Przewodnik do badań archeobotanicznych. In: J.B. Faliński (Ed.) Vademecum Geobotanicum. Poznań.
Loader N.J., Young G.H.F., McCarroll D., Wilson R.J.S. 2013. Quantifying uncertainty in isotope dendroclimatology. The Holocene 23: 1221-1226.
Longin R. 1971. New method of collagen extraction for radiocarbon dating. Nature 230: 241-242.
Lu H., Zhang J., Liu K.-B., Wu N., Zhou K., Ye M., Zhang T., Zhang H., Yang X., Shen L., Xu D., Li Q. 2009. Earliest domestication of broomcorn millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago. Proceedings of the National Academy of Sciences, USA 106: 7367-7372. DOI: https://www.doi.org/10.1073/pnas.0900158106.
Lundstrom-Baudais K., Bailly G. 1995. In cellar of a wine-maker during the 14th century: the archaeobotanical study of IlôtVignier, Besançon (France). In: H. Kroll, R. Pasternak (Eds) Res archaeobotanicae, 9th Symposium IWGP, 165-193. Kiel.
Madella M., Lancelotti C., García-Granero J.J. 2016. Millet microremains - an alternative approach to understand cultivation and use of critical crops in Prehistory. Archaeological and Anthropological Sciences 8 (1): 17-28. https://link.springer.com/journal/12520/8/1/page/1.
Makohonienko M., Hildebrand-Radke I. 2014. Kontekst przyrodniczy i perspektywy studiów paleośrodowiskowych stanowiska kultury jamowej w Pidlisiwce nad Dniestrem, zachodnia Ukraina. In: A. Kośko, M. Potupczyk, S. Razumow (Eds) Naddniestrzańskie kompleksy cmentarzysk kurhanowych społeczności z III i z pierwszej połowy II tysiąclecia przed Chr. w okolicach Jampola, obwód winnicki. Z badań nad północno-zachodnią rubieżą osadnictwa społeczności kręgu kultur „wczesnobrązowych” strefy pontyjskiej. Badania z lat 1984-2014. Archaeologia Bimaris - Monografie 6, 247-274. Poznań.
Marciniak A., Yanish Y.Y. , Zhuravlov O., Kośko A., Włodarczak P., Żurkiewicz D. 2017. Status of animals in funerary rituals of founders and users of ceremonial centres of the Yampil Barrow Cemetery Complex (4th/3rd-2nd millenium BC). A zooarchaeological perspective. Status of animals in YBC funerary rituals: Zooarchaeological analysis (4th/3rd-2nd mill. BC). Baltic-Pontic Studies 22: 191-225.
Maurizio A. 1926. Pożywienie roślinne i rolnictwo w rozwoju dziejowym. Warszawa.
McCarroll D., Loader N.J. 2004. Stable isotopes in tree-rings. Quaternary Science Reviews 23: 765-778.
Milecka K., Makohonienko M., Okuniewska-Nowaczyk I., Nalepka D. 2004. Cerealia (Secale cereale L. excluded) - Cereals. In: M. Ralska-Jasiewiczowa, M. Latałowa, K. Wasylikowa, K. Tobolski, E. Madejska, H.E. Jr. Wright, C. Turner (Eds) Late Glacial and Holocene history of vegetation in Poland based on isopollen maps, 263-271. Kraków.
Milisauskas S., Kruk J. 2002. Late Neolithic, Crises, Collapse, New Ideologies, and Economies, 3500/3000-2200/2000 BC. In: S. Milisauskas (Ed.) European Prehistory. A Survey, 249-270. New York.
Moreno-Larrazabal A., Teira-Brión A., Sopelana-Salcedo I., Arranz-Otaegui A., Zapata L. 2015. Ethnobotany of millet cultivation in the north of the Iberian Peninsula. Vegetation History and Archaeobotany 24: 541-554.
Moskal-del Hoyo M., Lityńska-Zając M., Korczyńska M., Cywa K., Kienlin T. L., Cappenberg K. 2015. Plants and environment: results of archaeobotanical research of the Bronze Age settlements in the Carpathian Foothills in Poland. Journal of Archaeological Sciences 53: 426-444.
Mueller-Bieniek A. 2012. Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa. Kraków.
Moszyński K. 1967. Kultura ludowa Słowian, vol. I. Kultura materialna. Warszawa.
Motuzaite-Matuzeviciute G., Hunt V.H., Jones M.K. 2009. Multiple sources for Neolithic European agriculture: Geographical origins of early domesticates in Moldova and Ukraine. In: P.M. Dolukhanov, G.R. Sarson, A.M. Shukurov (Eds) The East European Plain on the eve of agriculture. BAR International Series 1964, 45-51. Oxford.
Motuzaite-Matuzeviciute G., Staff R.A., Hunt H.V., Liu X., Jones M.K. 2013. The early chronology of broomcorn millet (Panicum miliaceum) in Europe. Antiquity 87: 1073-1085.
Olsen J., Heinemeier J., Lübke H., Lüth F., Terberger T. 2010. Dietary habits and freshwater reservoir effects in bones from a Neolithic ME Germany cemetery. Radiocarbon 53: 635-644.
Pashkievich G.A. 2000. Z emledelie v stepi i lasostepi vostochnoy Evropy v neolite - bronzovom veke (paleoetnobotanicheskie svidetelstva). Stratum plus 2: 404-418. 2003 Palaeoethnobotanical evidence of agriculture in the steppe and forest-steppe of east Europe in the late Neolithic and Bronze Age. In: Levine M., Renfrew C., Boyle K. (Eds). Prehistoric steppe adaptation and the horse, 287-298. Cambridge.
Pashkievich G.A., Videiko M. 2006. Rilnitstvo plemen tripilskoy kultury. Kyev.
Patokova E.F. 1979. Usatovskoe poselenie i mogilniki. Kyev.
Patokova E.F., Petrenko V.N., Polishchuk, Burdo N.B. 1989. Pamyatniki tripolskoy kultury v Severo-Zapadnom Prichernomore. Kyiv.
Piotrowska N., Goslar T. 2002. Preparation of bone samples in the Gliwice Radiocarbon Laboratory for AMS radiocarbon dating. Isotopes in Environmental and Health Studies 38: 1-9.
Podbielkowski Z. 1985. Słownik roślin użytkowych. Warszawa.
Pospieszny Ł., Bełka Z. 2015. Dieta i mobilność u schyłku starożytności. Szczątki ludzkie z cmentarzyska w Karczynie/Witowach stan 21/22 w świetle badań izotopowych. In: Bednarczyk J., Romańska A. (Eds) Karczyn/Witowy stan. 21/22. Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw. Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 12, 197-218. Poznań-Inowrocław.
Reitsema L.J., Crews D.E., Polcyn M. 2010. Preliminary evidence for medieval Polish diet from carbon and nitrogen stable isotopes. Journal of Archaeological Science 37: 1413-1423.
Reitsema L.J., Kozłowski T., Makowiecki D. 2013. Human-environment interactions in medieval Poland: a perspective form the analysis of faunal stable isotope ratios. Journal of Archaeological Science 40: 3636-3646.
Richards M.P., Hedges R.E.M. 1999. Stable isotope evidence for similarities in the types of marine foods used by Late Mesolithic humans at sites along the Atlantic coast of Europe. Journal of Archaeological Science 26 (6): 717-722.
Sakamoto S. 1987. Origin and phylogenetic differentiation of cereals in southwest Eurasia. In: Y. Tani, S. Sakamoto (Eds) Domesticated plants and animals of the southwest Eurasian agro-pastoral culture complex. I. Cereals. 1-45. Kyoto.
Sakamoto S. 1987a. Origin and Dispersal of Common Millet and Foxtail Millet. Japan Agricultural Research Quarterly 21 (2): 84-89.
Sherratt A. 2003. The horse and the wheel: the dialectics of change in the Circum-Pontic Region and adjacent areas, 4500-1500 BC. In: M. Levine, C. Renfrew, K. Boyle (Eds) Prehistoric steppe adaptation and the horse, 233-252. Cambridge.
Shishlina N., Sevastyanov V., Zazovskaya E., van der Plicht J. 2014. Reservoir effect of archaeological samples from steppe bronze age cultures in southern Russia. Radiocarbon 56: 767-778.
Shishlina N., Zazovskaya E., van der Plicht J., Hedges R.E.M., Sevastyanov V.S. 2009. Paleoecology, subsistence and 14C chronology of the Eurasian Caspian steppe Bronze age. Radiocarbon 51: 481-499.
Schoeninger M.J., DeNiro M.J. 1984. Nitrogen and carbon isotopic composition of bone collagen from marine and terrestrial animals. Geochimica et Cosmochimica Acta 48 (4): 625-639.
Schwarcz H.P., Dupras T.L., Fairgrieve S.I. 1999. 15N enrichment in the Sahara: in search of a global relationship. Journal of Archaeological Science 26: 629-636.
Sjögren K.G., Price T.D., Kristiansen K. 2015. Diet and mobility in the Corded Ware in Central Europe. PLOS One 11.
Spengler R.N., Cerasetti B., Tengberg M., Cattani M., Rouse L. M. 2014. Agriculturalists and pastoralists: Bronze Age economy of the Murghab al luvial fan, southern Central Asia. Vegetation History and Archaeobotany 23 (6): 805-820. DOI 10.1007/s00334-014-0448-0.
Stika H.-P., Heiss A.G. 2013. Plant cultivation in the Bronze Age. In: Fokkens H. , Harding, A. (Eds) The Oxford Handbook of the European Bronze Age, 348-369. Oxford.
Strzelczyk J. 2003. Proso zwyczajne (Panicum miliaceum L.) we wczesnym średniowieczu Wielkopolski. Prace Zakładu Biogeografii i Paleoekologii UAM w Poznaniu 2, 1-36. Poznań.
Wiślański T. 1969. Podstawy gospodarcze plemion neolitycznych w Polsce północnozachodniej. Wrocław-Warszawa-Kraków.
Włodarczak P. 2014. Sekwencja czynności obrzędowych: problem korespondencji tradycji funeralnych kultury jamowej i kultury ceramiki sznurowej na Wyżynie Podolskiej. In: A. Kośko, M. Potupczyk, S. Razumow (Eds) Naddniestrzańskie kompleksy cmentarzysk kurhanowych społeczności z III i z pierwszej połowy II tysiąclecia przed Chr. w okolicach Jampola, obwód winnicki. Z badań nad północno-zachodnią rubieżą osadnictwa społeczności kręgu kultur „wczesnobrązowych” strefy pontyjskiej. Badania z lat 1984-2014. Archaeologia Bimaris - Monografie 6, 313-340. Poznań.
Wyczański A. 1969. Wieś Polskiego Odrodzenia. Warszawa.
Van der Merwe N.J., Vogel J.C. 1978. 13C content of human collagen as a measure of prehistoric diet in late woodland North America. Nature 276: 815-816.
Videiko M., Petrenko V.H. 2003. Radiocarbon Chronology of Complexes of the Eneolithic - Early Bronze Age in the Northern Pontic Region. A Preliminary Report. Baltic-Pontic Studies 12: 113-120.
Zhang J., Lu H., Jia P.W., Flad R., Wu N., Betts A. 2017. Cultivation strategies at the ancient Luanzagangzi settlement on the easternmost Eurasian steppe during the late Bronze Age. Vegetation History and Archaeobotany 26: 505-512.
Zohary D., Hopf M., Weiss E. 2012. Domestication of plants in the Old World, 4rd ed. Oxford.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2017 Tomasz Goslar, Michał Jankowski, Aleksander Kośko, Maria Lityńska-Zając, Piotr Włodarczak, Danuta Żurkiewicz
Praca jest udostępniana na licencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 3.0 Unported License.