Słowa kluczowe
pottery ornamentation
Pikutkowo style
adaptation of copper
Jak cytować
Abstrakt
The article discusses the current state of knowledge concerning the set of specific pottery characteristics of the Funnel Beaker culture that constitutes the so-called Pikutkowo stylistics. It is especially strongly represented in Kujawy, where the changes in the Pikutkowo set of characteristics define Phases IIIB and IIIB-C dated to 3700-3200 BC. Already in 3700/3650-3500 BC, Pikutkowo pottery appears not only on the Polish Lowland (including Wielkopolska and central Poland as well as the Chełmno Land and Gostynin Lake District), but also on the old Uplands in the upper Vistula basin. The latest data indicate that at the same time Pikutkowo characteristics are also present in Funnel Beaker assemblages from the Subcarpathian foothills and upper Dniester area. It is argued that this wide distribution delimits the Pikutkowo stylistics space, which was a zone of active circulation of cultural patterns within the Funnel Beaker culture. The culture-forming potential of this zone is best seen in the increased transfer of one of the key technological innovations of the Eneolithic, i.e. copper (including arsenic copper) use and processing.
Bibliografia
Adamczak K., Kowalski Ł., Bojarski J., Weinkauf M., Garbacz-Klempka A. 2015. Eneolithic metal objects hoard from Kałdus, Chełmno commune, kujawsko-pomorskie voivodeship. Sprawozdania Archeologiczne 67: 199-219.
Bronicki A., Kadrow S., Zakościelna A. 2003. Radiocarbon Dating of the Neolithic Settlement in Zimne, Volhynia, in Light of the Chronology of the Lublin-Volhynia Culture and the South-Eastern Group of the Funnel Beaker Culture. Baltic-Pontic Studies 12: 22-66.
Budziszewski J. 2000. Flint working of the south-eastern group of the Funnel Beaker culture exemplary reception of Chalcolithic: socio-economic patterns of the Pontic zone. Baltic-Pontic Studies 9: 256-281.
Bukowska-Gedigowa J. 1975. Kultura pucharów lejkowatych w dorzeczu górnej Odry. Przegląd Archeo- logiczny 23: 83-186.
Černych E.N. 1977. O europejskiej strefie circumpontyjskiej prowincji metalurgicznej. Acta Archaeologica Carpathica 17: 29-53.
Chernykh E.N. 1992. Ancient Metallurgy in the USSR. The Early Metal Age. Cambridge.
Chmielewski T.J. 2015. Znaleziska ceramiczne. Wytwórczość ceramiki i jej codzienne użytkowanie. In: T.J. Chmielewski, E. Mitrus (Eds) Pliszczyn. Eneolityczny kompleks osadniczy na Lubelszczyźnie / Pliszczyn. Eneolithic settlement complex in the Lublin region. Ocalone Dziedzictwo Archeologiczne 5, 61-106. Pękowice – Wrocław.
Chmielewski W. 1952. Zagadnienie grobowców kujawskich w świetle ostatnich badań. Łódź.
Czebreszuk J., Kośko A. 2000. Osadnictwo społeczności kultury pucharów lejkowatych/kultury ceramiki sznurowej (faza klasyczna). In: A. Kośko (Ed.) Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego. Vol. III. Kujawy. Part 4. Osadnictwo kultur późnoneolitycznych oraz interstadium epok neolitu i brązu: 3900 – 1400/1300 przed Chr., 331-345. Poznań.
Czerniak L. 1994. Wczesny i środkowy okres neolitu na Kujawach. Poznań.
Czerniak L., Kośko A. 1993. Z badań nad genezą rozwoju i systematyką kultury pucharów lejkowatych na Kujawach. Źródła do studiów na prahistorią Kujaw 11. Poznań.
Czopek S., Kadrow S. 1987. Osada kultury pucharów lejkowatych w Białobrzegach, st. 5, woj. Rzeszów. Sprawozdania Archeologiczne 38: 73-88.
Diachenko A., Harper T.K. 2016. The Absolute Chronology of Late Tripolye Sites: a Regional Approach. Sprawozdania Archeologiczne 68: 81-108.
Gabałówna L. 1959. Badania archeologiczne w Radziejowie Kujawskim na st. 4 w 1956 i 1957 r. Sprawozdania Archeologiczne 7: 9-24.
Gabałówna L. 1968. Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Sarnowie, pow. Włocławek, przeprowadzonych w r. 1967 na stanowiskach 1 i 1A. Prace i Materia-ły Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeo- logiczna 15: 135-147.
Gabałówna L. 1970. Wyniki analizy C14 węgli drzewnych z cmentarzyska kultury pucharów lejkowatych na stanowisku 1 w Sarnowie – z grobowca 8 i niektóre problemy z nimi związane (informacja wstępna). Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 17: 77-91.
Gabałówna L. 1971. Z najnowszej problematyki neolitu kujawskiego. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 18: 247-252.
Grygiel R. 2016. Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia Kujawskiego i Osłonek. Vol. III. Środkowy i późny neolit. Kultura pucharów lejkowatych / The Neolithic and Early Bronze Age in the Brześć Kujawski and Osłonki Region. Vol. III. Middle and Late Neolithic. The Funnel Beaker Culture. Łódź.
Grygiel R. 2018. The Funnel Beaker culture in the Brześć Kujawski and Osłonki Region (Kuyavia). Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 47 (2016-2017): 177-201.
Gumiński W. 1989. Gródek Nadbużny. Osada kultury pucharów lejkowatych. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź.
Hansen S. 2011. Technische und soziale Innovationen in der zweiten Hälfte des 4. Jahrtausends v.Chr. In: S. Hansen, J. Müller (Eds) Sozialarchäologische Perspektiven: Gesellschaftlicher Wandel 5000+1500 v.Chr. zwischen Atlantik und Kaukasus. Archäologie in Eurasien 24, 153-191. Berlin.
Hensel Z. 1988. Z badań nad produkcją brązu na Kujawach. Analizy wprowadzające. In: A. Cofta-Broniewska (Ed.) Kontakty pradziejowych społeczeństw Kujaw z innymi ludami Europy. Studia i materiały do dziejów Kujaw 2, 219-228. Inowrocław.
Horvath T. 2018. Ózd csodálatos földje. A Baden-kultúra Ózd-Piliny variánsa Északkelet-Magyarországon/The Marvelous Land of Ózd. The Ózd-Piliny Variant of the Baden Culture in North-Eastern Hungary. Budapest.
Jażdżewski K. 1936. Kultura puharów lejkowatych w Polsce zachodniej i środkowej. Poznań.
Jażdżewski K. 1961. Kultura pucharów lejkowatych (Rozważania na temat jej genezy i systematyki). Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 6: 73-100.
Kaczmarek J., Prinke D., Szmyt M. 2009. Pustynia lubońska czyli pułapka na archeologów. Fontes Archaeologici Posnanienses 45: 93-119.
Kadrow S. 2007. Kontakty kultur środkowoeuropejskich ze środowiskiem kulturowym na terenach Ukrainy we wczesnym neolicie – wybrane zagadnienia. In: M. Gierlach, L. Bakalarska (Eds) Wspólnota dziedzictwa archeologicznego ziem Ukrainy i Polski. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Łańcut (26-28.X.2005 r.), 250-269. Warszawa.
Kadrow S. 2010. Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej Habermasa. In: S. Czopek, S. Kadrow (Eds) Mente et rutro. Studia archaeologica Johanni Machnik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab amicis, collegis et discipulis oblate, 61-90. Rzeszów.
Kadrow S. 2011. Confrontation of Social Strategies? – Danubian Fortified Settlements and the Funnel Beaker Monuments in SE Poland. In: M. Furholt, F. Lüth, J. Müller (Eds) Megaliths and Identities. 3rd European Megalithic Studies Group Meeting 13th-15th of May 2010 at Kiel University. Frühe Monumentalität und soziale Differenzierung 1, 185-198. Bonn.
Klochko V.I. 2017. Yamnaya Culture Hoard of Metal Objects, Ivanivka, Lower Murafa: Autogenenesis of “Dniester Copper/Bronze Metallurgy”. Baltic-Pontic Studies 22: 226-245.
Klochko V.I., Klochko L. 2013. Complex of metal goods between the Vistula and Dnieper rivers at the turn of the 4th/3rd to the 3rd millennium BC. Concept of the Carpathian – Volhynia „Willow Leaf” Metallurgy Centre. Baltic-Pontic Studies 18: 39-71.
Klochko V.I., Kośko A. in print. Koncepcja impulsów subkarpacko-podolsko-wołyńskich w ocenie procesów prologu metalurgii wśród społeczeństw obszaru zachodniej części bałtycko-pontyjskiego międzymorza. Zarys problematyki aktualnych dyskusji. In: M. Dębiec, T. Saile (Eds) A planitiebus usque ad montes. Studia archaeologica Andreae Pelisiak vitae anno sexagesimo quinto oblata. Rzeszów.
Klochko V.I., Manychev V.I., Kvasnitsa V.K., Kozak S.A., Demchenko L.V., Sokhatskiy M.P. 2000. Issues concerning Tripolye metallurgy and the virgin copper of Volhynia. Baltic-Pontic Studies 9: 168-186.
Klochko V.I., Manichev V.I., Kompanec G.S., Kovalchuk M.S. 2003. Wychodnie rud miedzi na terenie Ukrainy zachodniej jako baza surowcowa metalurgii kolorowej w okresie funkcjonowania kultury trypolskiej. Folia Praehistorica Posnaniensia 10/11 (2002/2003): 47-77.
Kostrzewski J., Chmielewski W., Jażdżewski K. 1965. Pradzieje Polski. 2nd edition corrected and completed. Wrocław – Warszawa – Kraków.
Kośko A. 1981. Udział południowo-wschodnioeuropejskich wzorców kulturowych w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pucharów lejkowatych. Poznań.
Kośko A. 1988. Osady kultury pucharów lejkowatych w Inowrocławiu-Mątwach, woj. Bydgoszcz, stanowisko 1. Inowrocław.
Kośko A. 2006. Ceramika kultury pucharów lejkowatych. In A. Kośko, M. Szmyt, Opatowice – Wzgórze Prokopiaka. Vol. I. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej I, 139-194. Poznań.
Kośko A., Przybył A. 2004. Kultura pucharów lejkowatych. In: J. Bednarczyk, A. Kośko (Eds) Od długiego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego. Wyniki badań archeologicznych na trasach gazociągów Mogilno – Włocławek i Mogilno – Wydartowo, 235-314. Poznań.
Kośko A., Szmyt M. 2006. Opatowice – Wzgórze Prokopiaka. Vol. I. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej I. Poznań.
Kośko A., Szmyt M. 2007a. Opatowice – Wzgórze Prokopiaka. Vol. II. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej II. Poznań.
Kośko A., Szmyt M. 2007b. Opatowice – Wzgórze Prokopiaka. Vol. III. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej III. Poznań.
Kośko A., Szmyt M. 2014. Opatowice – Wzgórze Prokopiaka. Vol. IV. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej IV. Poznań.
Kośko A., Szmyt M. 2015. Opatowice – Wzgórze Prokopiaka. Vol. V. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej V. Poznań.
Kośko A., Szmyt M. 2019. Pottery of Pikutkowo stylistics and processes of eneolithisation of “megalithic cultures” in the 4th millennium BC. Archaeologia Polona 57: 47-62. DOI: 10.23858/APa57.2019.004
Kośko A., Szmyt M. (Eds). 2010. “Cord” Ornaments on Pottery in the Vistula and Dnieper Interfluvial Region: 5th – 4th Mill. BC. Baltic-Pontic Studies 15.
Kośko A., Żurkiewicz D. 2016. Osadnictwo ludności kultury pucharów lejkowatych. In: M. Szmyt (Ed.) Osadnictwo społeczności neolitycznych na stanowisku 2 w Janowicach, woj. kujawsko-pomorskie. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej VI, 125-156. Poznań.
Kowalczyk J. 1969. Początki neolitu na ziemiach polskich. Wiadomości Archeologiczne 36 (1): 3-69.
Kowalewska-Marszałek H., Duday H., Pyżuk M. 2006. Kichary Nowe: „Megalityczne” konstrukcje grobowe w świetle badań archeologicznych i antropologicznych. In: J. Libera, K. Tunia (Eds) Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, 341-360. Lublin–Kraków.
Kowalski Ł., Adamczak K., Garbacz-Klempka A. 2017. Wyniki analiz metaloznawczych sztabki miedzianej ze Skołoszowa, stanowisko 31, pow. jarosławski, woj. podkarpackie. In: M. Rybicka (Ed.) Wielokulturowe cmentarzysko w Skołoszowie, stanowisko 7, pow. jarosławski, w kontekście osadnictwa z neolitu i wczesnej epoki brązu we wschodniej części Podgórza Rzeszowskiego, 105-111. Rzeszów.
Kowalski Ł., Krzyszowski A., Adamczak K., Garbacz-Klempka A. 2016. Wyniki badań archeometalurgicznych tzw. siekiery z dawnej miejscowości Antoniny, pow. chodzieski. Fontes Archaeologici Posnanienses 52: 175-205.
Kowalski Ł., Adamczak K., Garbacz-Klempka A., Degryse P., Stos-Gale Z., Kozicka M., Chudziak W., Krzyszowski A., Jedynak A. 2019. Back to the Eneolithic: Exploring the Rudki-type ornaments from Poland. Archaeological and Anthropological Sciences 11: 4355-4377. DOI: 10.1007/s12520-019-00825-4
Koziorowska L. 2006. Jakościowa analiza składu chemicznego pozostałości materiałowych – osadów znajdujących się w przedmiotach pochodzących z Ćmielowa (nr inw. PMA II/3135) i Złotej „Nad Wawrem” (nr inw. PMA II/7699). In: J. Libera, K. Tunia (Eds) Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, 195-196. Lublin – Kraków.
Kruk J., Milisauskas S. 1981. Wyżynne osiedle neolityczne w Bronocicach, woj. kieleckie. Archeologia Polski 26: 65-114.
Kruk J., Milisauskas S. 1983. Chronologia absolutna osadnictwa neolitycznego z Bronocic, woj. kieleckie. Archeologia Polski 28 (2): 257-320
Kruk J., Milisauskas S. 1999. Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu. Kraków.
Kruk J., Milisauskas S. 2018. Bronocice. The Chronology and Development of a Neolithic Settlement of the Fourth Millennium BC. Kraków.
Kruk J., Milisauskas S., Włodarczak P. 2018. Real Time. Radiocarbon Dates and Bayesian Analysis of the Neolithic Settlement at Bronocice, Fourth Millennium BC. Kraków.
Kukawka S. 1991. Kultura pucharów lejkowatych na ziemi chełmińskiej w świetle źródeł ceramicznych. Toruń.
Kukawka S. 1997. Na rubieży środkowoeuropejskiego świata wczesnorolniczego. Społeczności ziemi chełmińskiej w IV tysiącleciu p.n.e. Toruń.
Libera J., Zakościelna A. 2011. Cyrkulacja krzemienia wołyńskiego w okresie neolitu i we wczesnej epoce brązu na ziemiach polskich. In: M. Ignaczak, A. Kośko, M. Szmyt (Eds) Między Bałtykiem a Morzem Czarnym. Szlaki Międzymorza IV – I tys. przed Chr. Archaeologia Bimaris – Dyskusje 4, 83–115. Poznań.
Łęczycki S. 2004. Kietrz, Bytyń, Szczecin-Śmierdnica. Einige Anmerkungen zur Kulturgehörigkeit des Hortfundes von Bytyń. Sprawozdania Archeologiczne 56: 33-77.
Medunová-Benešová A. 1981. Jevišovice – Starý Zámek, Schicht C2, C1, C. Katalog der Funde. Fontes Archaeologiae Moravice 13. Brno.
Midgley M. 1992. TRB Culture. The First Farmers of the North European Plain. Edinburgh.
Niesiołowska E. 1967. Materiały neolityczne ze stanowiska 6 w Pikutkowie, pow. Włocławek. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 14: 79-144.
Nowak M. 1996. Ceramika kultury pucharów lejkowatych w Kawczycach. Kraków.
Nowak M. 2001. Osadnicze i socjo-polityczne modele południowo-wschodniej grupy kultury pucharów lejkowatych. In: J.K. Kozłowski, E. Neustupný (Eds) Archeologia przestrzeni. Metody i wyniki badań struktur osadniczych w dorzeczach górnej Łaby i Wisły, 127-152. Kraków.
Nowak M. 2009. Drugi etap neolityzacji ziem polskich. Kraków.
Papiernik P., Wicha J., Płaza K.D. 2018. Excavations of the Kuyavian megalithic long barrow no.2 of the Funnel Beaker culture, situated on site no. 1 at Gaj, commune of Izbica Kujawska, province of Kuyavia-Pomerania. Prace i Materiały Muzeum Archeo- logicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 47 (2016-2017): 443-456.
Pelisiak A. 2003. Osadnictwo. Gospodarka. Społeczeństwo. Studia nad kulturą pucharów lejkowatych na Niżu Polskim. Rzeszów.
Pleslová-Štiková E. 1985. Makotřasy: A TRB Site in Bohemia. Fontes Archaeologici Pragenses 17. Pragae.
Pleslová-Štiková E. 1987. Die kulturelle Entwicklung und die Periodisierung der TRB in Böhmen: die neueren Ergebnisse. In: T. Wiślański (Ed.) Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej, 397-418. Toruń.
Przybyła M.M., Tunia K. 2013. Investigations in 2012 of the southern part of the Funnel Beaker culture temenos at Słonowice near the Małoszówka river. Fourth report. In: S. Kadrow, P. Włodarczak (Eds) Environment and subsistence – forty years after Janusz Kruk’s „Settlement studies…”. Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa / Studia nad Pradziejami Europy Środkowej 11, 139-161. Rzeszów – Bonn.
Rybicka M. 2004. Kultura pucharów lejkowatych na Pojezierzu Gostynińskim. Chronologia, osadnictwo, gospodarka. Łęczyca.
Rybicka M. 2017. Kultura trypolska – kultura pucharów lejkowatych. Natężenie kontaktów i ich chronologia. Collection Archaeologica Ressoviensis 37. Rzeszów.
Rzepecki S. 2004. Społeczności środkowoneolitycznej kultury pucharów lejkowatych na Kujawach. Poznań.
Rzepecki S. 2014. Wilkostowo 23/24. Neolityczny kompleks osadniczy. Łódź.
Rzepecki S. 2015. Wilkostowo 23/24. A Neolithic Settlement in Kuyavia, Poland c. 3500 BC. Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa / Studia nad Pradziejami Europy Środkowej 15. Kraków – Bonn.
Rzepecki S., Golańska M. 2015. Ceramika kultury pucharów lejkowatych z badań realizowanych przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego na liniach dróg i autostrad. Raport 10: 43-62.
Szmyt M. 1992. Łojewo, gm. Inowrocław, woj. bydgoskie, stan. 35. Osada z fazy wczesnowióreckiej kultury pucharów lejkowatych. Z badań nad genezą i systematyką kultury pucharów lejkowatych na Kujawach. Sprawozdania Archeologiczne 44: 49-98.
Szmyt M. 2017. Collective graves, flint axes and cows. The people of Globular Amphora culture on the Vistula and Odra. In: P. Urbańczyk, P. Włodarczak (Eds) The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the early Middle Ages. Vol. 2. 5500-2000 BC, 211-273. Warszawa.
Szpunar A. 1987. Die Beile in Polen I. Prähistorische Bronzefunde IX, 16. München.
Šmid M. 2017. Nȧlevkovité pohȧry na Moravě. Pravěk. Supplementum 33. Brno.
Vajsov I. 1993. Die frühesten Metalldolche Südost- und Mitteleuropas. Praehistorische Zeitschrift 68 (1), 103-145.
Wierzbicki J. 2013. Wielka kolonizacja. Społeczności kultury pucharów lejkowatych w dorzeczu środkowej Warty. Poznań.
Wiślański T. 1979. Kształtowanie się miejscowych kultur rolniczo-hodowlanych. Plemiona kultury pucharów lejkowatych. In: W. Hensel, T. Wiślański (Eds) Prahistoria ziem polskich. II. Neolit, 165-260. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
Włodarczak P. 2006. Chronologia grupy południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych w świetle dat radiowęglowych. In: J. Libera, K. Tunia (Eds) Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, 27-66. Lublin – Kraków.
Zastawny A. 2008. The Baden and the Funnel Beaker-Baden Settlement in Lesser Poland. In: M. Furholt, M. Szmyt, A. Zastawny (Eds) The Baden Complex and the Outside World. Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa / Studia nad Pradziejami Europy Środkowej 4, 177-188. Kiel – Poznań – Kraków.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2020 Aleksander Kośko, Marzena Szmyt
Praca jest udostępniana na licencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 3.0 Unported License.