Czasopismo Prawno-Historyczne

Jan Rudnicki, Testament żołnierski i testamenty wojskowe w europejskiej tradycji prawnej, Wydawnictwo Od.Nowa, Kraków 2015, ss. 257.

Kamil Jerzy Ratowski — 2022-07-10

Recenzja

Marcin Gadocha, Urzędnicy miejscy Biecza do 1772 roku. Spisy urzędników miejskich z obszaru dawnej Rzeczpospolitej, Śląska i Pomorza Zachodniego, t. 3: Małopolska, z. 6: Biecz, Polskie Towarzystwo Historyczne, Białystok 2020, ss. 227.

Maciej Polak — 2022-07-10

Recenzja

Wybrane aspekty reform skarbowości Imperium Osmańskiego w latach 1839–1876

Dawid G. Szulc — 2022-07-10

Artykuł stanowi przegląd wybranych aspektów prawa skarbowego Imperium Osmańskiego w latach 1839–1876. Nacisk położono w nim na zbadanie ewolucji podatków państwowych w kontekście ustrojowym oraz instytucji budżetu państwa, które we wczesnym etapie państwowości osmańskiej oparte zostały na regułach prawa szariatu, zaś od 1839 r. widoczna stała się tendencja do ich westernizacji.

Profesor Henryk Olszewski (1932–2021)

Jerzy W. Ochmański — 2022-07-10

Zbrodnia i kara w świetle V Księgi Ordynacji Filipińskich

Mieczysław Jagłowski — 2022-07-10

Przedmiotem omówienia w artykule jest jeden z ważniejszych kodeksów prawa europejskiego, jakim były ogłoszone w 1603 r. w Portugalii Ordynacje Filipińskie (Ordenações Filipinas). Obowiązywały one także w zamorskich terytoriach (koloniach) Portugalii w Afryce, Ameryce i Azji. W artykule kierujemy uwagę na normy zawarte w V księdze Ordynacji, będącej odpowiednikiem kodeksu karnego. Zachowywały one moc prawną do promulgowania przez Portugalię w 1850 r. kodeksu karnego, jednak niektóre przewidziane przez Ordynacje rodzaje kar przetrwały w portugalskim systemie prawnym do połowy XX w. Celem artykułu jest uchwycenie najistotniejszych aspektów norm zawartych w Ordynacjach Filipińskich. W artykule omówiono 1) funkcjonujący w Ordynacjach sposób rozumienia przestępstwa, 2) rodzaje przewidzianych przez nie kar, w szczególności karę śmierci, 3) zróżnicowanie kar w zależności od kondycji społecznej i płci sądzonych, 4) karę zesłania jako główny element portugalskiego systemu karnego oraz 5) utylitarny charakter tej kary, związany z kolonialnymi interesami portugalskiego państwa.

Naruszenia porządku i prawa podczas obrad sejmików Wielkiego Księstwa Litewskiego w miejscach sakralnych (XVII–XVIII w.)

Oskar Kanecki — 2022-07-10

Litewskie sejmiki szlacheckie pozostawały w XVII i XVIII w. areną licznych sporów. Osobiste i polityczne zaangażowanie uczestników obrad niejednokrotnie prowadziło do kłótni, bójek, a nawet zabójstw. W zajściach szczególnie licznie uczestniczyła szlachta przekupiona przez magnatów. Niepożądane zjawiska często pozostawały w bezpośrednim związku z pijaństwem obradujących. Od popełniania przestępstw nie powstrzymywały ich nawet miejsca kultu religijnego. By wynagrodzić duchownym zniszczenia kościołów i klasztorów, obciążano lokalną szlachtę daninami. Szczególnie podatne na naruszenia porządku i prawa były sejmiki deputackie (na których dokonywano wyboru sędziów Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego), czego rezultatem było delegowanie na sesje trybunalskie podwójnych składów sędziowskich. Sytuacji nie były w stanie znacząco poprawić uchwalane przez Sejm konstytucje.

En France la police n’y est pas si exacte que parmy les Romains... – odpowiedzialność z tytułu rękojmi za ukryte wady fizyczne zwierząt w prawie francuskim do końca XIX wieku

Andrzej Dzikowski — 2022-07-10

Analizie i interpretacji poddane zostały źródła prawa dotyczące odpowiedzialności za wady fizyczne zwierząt w prawie francuskim przedrewolucyjnym i XIX-wiecznym – w tym lokalne prawa zwyczajowe, droit commun oraz późniejsze akty normatywne – jak również piśmiennictwo z zakresu nauk weterynaryjnych. Wykazano, że lokalne prawa zwyczajowe dotyczące rękojmi za wady główne wybranych gatunków zwierząt (przede wszystkim koni, a także innych zwierząt koniowatych, bydła, owiec) istniały na obszarze całej Francji i były uwzględniane też w ramach tzw. pays de droit écrit. Uprawnienia kupujących były nieproporcjonalnie ograniczone, przede wszystkim przez istnienie katalogu wad, krótkich terminów, wyłączenie możliwości obniżenia ceny i limitowanie redhibicji. Wyróżniano jedynie kilka wad ukrytych, których nazwy i zakres, a także reguły temporalne były nieracjonalne, anachroniczne i niezgodne ze stanem wiedzy lekarsko-weterynaryjnej. Regulacje te były stosowane (contra legem) w praktyce sądowniczej po wejściu w życie kodeksu Napoleona, a następnie zostały – niemalże bez zmiany – przejęte przez późniejsze ustawodawstwo.

Chilijski kodeks cywilny i przyczyna jego sukcesu

Filip Olszówka — 2022-07-10

Kodeks cywilny Chile stanowi najważniejszą kodyfikację Ameryki Łacińskiej, ponieważ wpłynął na zdecydowaną większość systemów prawnych w regionie, a także poza nim. W samym Chile kodeks ten doskonale odpowiadał potrzebom kraju, który dążył do konsolidacji społecznej i politycznej oraz miał ambicję stać się lokalnym mocarstwem. Artykuł przedstawia tło historyczne prac nad kodeksem oraz prezentuje jego autora, którego zasługi dla procesu kodyfikacji i tworzenia tożsamości prawnej kontynentu są nie do przecenienia. Przede wszystkim jednak opisuje metodę pracy nad kodeksem składającą się z dwóch podstawowych etapów – konsolidacji prawa kolonialnego, a następnie kodyfikacji uwzględniającej rozwiązania wypracowane w różnych systemach prawnych, opierającej się na wielości źródeł i inspiracji. Kodeks miał osiągnąć równowagę między konserwatyzmem i tradycją, rozumianą jako prawo hiszpańskie, zwłaszcza Siete Partidas, a najnowszymi osiągnięciami nauki prawa w Chile, głównie z Kodeksu Napoleona, kładącymi nacisk na liberalizację stosunków gospodarczych. Ta cecha okazała się uniwersalna i ponadczasowa, co sprawiło, że kodeks odniósł sukces w Chile i stał się popularny na całym kontynencie.

Źródła finlandzkiego prawa konstytucyjnego 1919–2000

Dawid Michalski — 2022-07-10

Przez 100 lat niepodległości Finlandii jej ustrój konstytucyjny charakteryzował się zrównoważeniem, a wszelkie zmiany miały postać bardziej ewolucji niż rewolucji. O jego stabilności świadczy też fakt, że pierwsze akty prawne stanowiące podstawy funkcjonowania ustroju obowiązywały przez ponad 80 lat „pierwszego okresu konstytucyjnego”. Uchwalone w okresie międzywojennym (w latach 1919–1928), przetrwały II wojnę światową, a także istotne przemiany polityczne w okresie powojennym. Dopiero w 2000 r. weszła w życie nowa, jednolita ustawa zasadnicza będąca jednak w pewnym sensie syntezą ewolucji ustroju państwa, bowiem jej przyjęcie nie miało charakteru przełomowego, a bardziej porządkujący wszystkie dotychczas przyjęte nowelizacje. Nawet najdalej idące zmiany, jak chociażby wzmocnienie parlamentaryzmu poprzez przesunięcie punktu ciężkości władzy z prezydenta, osłabiając jego pozycję, na rzecz parlamentu, były zmianami powszechnie oczekiwanymi i akceptowanymi. Tym samym rozpoczęto „drugi okres konstytucyjny” w historii ustroju Finlandii.

Początki urzędu woźnego generalnego (ministerialis Regni generalis) w ziemi chełmskiej w ostatniej ćwierci XVI wieku

Robert Jop — 2022-07-10

Woźni generalni (ministerialis Regni generalis) pojawili się w ziemi chełmskiej w latach 70. XVI w. Pierwszy urzędnik noszący ten tytuł odnotowany jest w księdze grodzkiej chełmskiej, we wpisie pochodzącym z 1570 r. Początki urzędu na omawianym terenie związane są z procesem kształtowania się norm prawnych jego funkcjonowania w całej Polsce, uregulowanych po raz pierwszy w konstytucji sejmowej z 1576 r. Do początku XVII w. woźni generalni pochodzący z ziemi chełmskiej wykonywali swoje obowiązki obok woźnych ziemskich. Stopniowo w latach 80. i 90. XVI w. wyparli swoich poprzedników, przejmując całość czynności sądowych związanych ze sprawami toczącymi się przed sądem ziemskim i grodzkim powiatu chełmskiego i krasnostawskiego. Interesujący nas urzędnicy działali lokalnie, w większości przypadków wykonując powierzone czynności w granicach ziemi chełmskiej, pomimo tego, że zgodnie z dokumentem nominacji mieli prawo robić to na terenie całej Rzeczypospolitej. Wynikało to z faktu, że obsługiwali miejscową szlachtę. Kompetencje woźnych generalnych z ziemi chełmskiej nie różniły się od przypisanych prawem do urzędu i od kompetencji posiadanych przez woźnych ziemskich. Woźni generalni z ziemi chełmskiej to pod względem pochodzenia społecznego chłopi, poddani z dóbr szlacheckich i w nielicznych przypadkach mieszczanie.

Umowy między dziedzicami a chłopami w zasobie Archiwum Państwowego w Łodzi (1807–1846)

Piotr Z. Pomianowski — 2022-07-10

Artykuł dotyczy relacji między chłopami a dziedzicami w okresie między wydaniem dekretu grudniowego (1807) a ogłoszeniem ukazu czerwcowego (1846). Konstytucja Księstwa Warszawskiego przyznała chłopom wolność osobistą i zapowiedziała wprowadzenie zrywającego z feudalizmem napoleońskiego kodeksu cywilnego, ale wydany wkrótce po niej dekret grudniowy przesądził, że za właścicieli gospodarstw chłopskich w nowym kapitalistycznym rozumieniu należy co do zasady uznawać dziedziców, a nie chłopów. Z kolei wydany w 1846 r. tzw. ukaz czerwcowy istotnie ograniczał możliwość rugowania chłopów przez właścicieli ziemskich, przywracając w odniesieniu do gospodarstw obejmujących co najmniej trzy morgi gruntu stan prawny, który można określić mianem własności podzielonej. Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu Kodeks Napoleona wpłynął na kształt stosunków między dworami a chłopami. Drobiazgowa analiza pięciu zawartych w tym okresie umów znajdujących się obecnie w zasobie Archiwum Państwowego w Łodzi sugeruje, że nowoczesne francuskie prawo w bardzo niewielkim stopniu oddziaływało na stosunki własnościowe na polskiej wsi. Mocą zawieranych umów tworzono prawa rzeczowe, które można określić mianem własności podzielonej – mimo że instytucja ta została pominięta przez twórców Kodeksu Napoleona.

Postanowienie o stopniu dozoru i opieki rządu nad duchowieństwem z 6/18 marca 1817 r.

Paweł Wolnicki — 2022-07-10

Postanowienie o stopniu dozoru i opieki rządu nad duchowieństwem rzymskokatolickim i funduszami przez nich posiadanymi zostało podpisane przez cara Aleksandra I 6/18 marca 1817 r. Nigdy jednak nie zostało ogłoszone w Dzienniku Praw Królestwa Polskiego. Mimo to obowiązywało przez cały okres zaborów. Regulowało status prawny, nie tylko duchowieństwa, ale także Kościoła katolickiego jako instytucji religijnej w sprawach: kontaktów ze Stolicą Apostolską, komunikacji duchowieństwa z rządem, obsadzania urzędów kościelnych i przyjmowania do zakonów, karności kościelnej oraz funduszów kościelnych. Do przestrzegania tego aktu prawnego zobowiązano wyraźnie wskazane w nim podmioty w hierarchicznym ustroju Kościoła katolickiego oraz władze administracyjne Królestwa Polskiego różnych szczebli z Komisją Rządową Spraw Duchownych i Oświecenia Publicznego na czele.

Zagadnienie niepodzielności gospodarstw wiejskich na gruncie ustawodawstwa II RP

Sebastian Kwiecień — 2022-07-10

Niekontrolowany proces podziału gospodarstw rolnych na niewydolne gospodarczo organizmy był niepożądanym elementem struktury agrarnej Polski okresu międzywojennego. Sytuacja ta uniemożliwiła rozwój nowoczesnego rolnictwa i racjonalnej polityki rolnej, a ograniczone możliwości finansowe państwa nie pozwoliły całościowo przeprowadzić reformy rolnej, której jednym z elementów było wprowadzenie zasady niepodzielności gospodarstw rolnych. Już w 1918 r. pojawiły się postulaty wprowadzenia ustawowego zakazu dzielenia gospodarstw rolnych. Problem ten częściowo rozwiązywała reforma rolna z 1925 r. przeprowadzona na podstawie ustawy z dnia 28 października 1925 r. o wykonaniu reformy rolnej, która zakazywała podziału gospodarstw rolnych przez okres 25 lat. Regulacje te zostały zmienione ustawą z dnia 14 kwietnia 1937 r. o ograniczeniu obrotu nieruchomościami powstałymi z parcelacji, która zakazywała podziału wszystkich gospodarstw rolnych powstałych z parcelacji. W zakresie niepodzielności gospodarstw rolnych do Sejmu wpłynęły trzy ważne projekty, które miały ograniczyć podział gospodarstw rolnych, jeden ministra W. Stankiewicza i dwa posła F. Bartczaka, które nie stały się prawem powszechnie obowiązującym, a problem niepodzielności gospodarstw nie został rozwiązany do 1939 r.

Uwłaczenie czci lub powadze Prezydenta RP w świetle praktyki Sądu Okręgowego w Krakowie (1933–1939)

Damian Szczepaniak — 2022-07-10

Artykuł dotyczy postępowań o uwłaczenie czci i powadze Prezydenta RP, jakie toczyły się przed Sądem Okręgowym w Krakowie w latach 1933–1939, na podstawie art. 125 § 2 kodeksu karnego z 1932 r. Za przedmiot analizy posłużyły pochodzące z tego okresu repertoria karne oraz akta poszczególnych spraw. Jak udało się ustalić, w latach 1933–1939 przed Sądem Okręgowym w Krakowie toczyło się 49 spraw dotyczących uwłaczenia czci lub powadze Prezydenta, prowadzonych przeciwko 56 oskarżonym. Stanowiły one niewielki odsetek, bo jedynie 0,4% postępowań, które zostały wszczęte w analizowanym okresie przed tymże Sądem. Do naszych czasów zachowały się akta 24 spraw. Spośród 50 osób, których sprawy Sąd Okręgowy w Krakowie rozstrzygnął merytorycznie, ostatecznie prawomocnym wyrokiem skazanych zostało 35 oskarżonych, uniewinnionych natomiast 15. Pomimo tego, że za uwłaczenie czci i powadze Prezydenta kodeks karny przewidywał karę więzienia od 6 miesięcy do 5 lat, kara orzeczona prawomocnie wobec żadnego sprawcy nie przekroczyła 1 roku pozbawienia wolności. Na karę 6 miesięcy więzienia skazanych zostało 18 osób (w tym 14 z warunkowym zawieszeniem jej wykonania), natomiast na karę więzienia w wymiarze od powyżej 6 miesięcy do 1 roku 16 (w tym wobec 4 wykonanie kary warunkowo zawieszono). W stosunku do jednego oskarżonego orzeczono areszt jako karę nadzwyczajnie złagodzoną.

Dyskurs polityczny i prawny o ustawie z dnia 27 kwietnia 1956 r. o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży

Marta Baranowska — 2022-07-10

Przedmiotem badawczym artykułu są argumenty przedstawione przez posłów na forum Sejmu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej I kadencji podczas prac legislacyjnych nad ustawą z dnia 27 kwietnia 1956 r. o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz debata prawników komentujących aspekty prawne tych nowych regulacji. W debacie parlamentarnej dominowały głosy popierające ustawę, zgodne z linią partii rządzącej, ale pojawiły się też pojedyncze wypowiedzi krytyczne wobec proponowanych rozwiązań. Wśród prawników komentujących nowo uchwalone prawo pojawiły się również głosy popierające i krytyczne. Prawnicy koncentrowali się na wykładni nowego prawa, wskazując na trudności interpretacyjne czy brak regulacji części istotnych kwestii związanych z przerywaniem ciąży. Poznanie argumentów, które przedstawiali zarówno politycy, jak i prawnicy komentujący ustawę z 1956 r. o przerywaniu ciąży ma wartość historyczną, a ukazany w artykule dyskurs polityczny i prawniczy może być również interesującym materiałem, który można porównać ze współczesną debatą.

Polityka karna w sprawach o wykroczenia w Polsce Ludowej pod rządami kodyfikacji z 1971 r.

Marcin Łysko — 2022-07-10

Kompleksowa kodyfikacja prawa wykroczeń Polski Ludowej z 1971 r. zawierała nie tylko rozwiązania stworzone z myślą o surowym karaniu sprawców najpoważniejszych wykroczeń, lecz także instytucje umożliwiające prowadzenie liberalnej polityki karnej. Jednakże praktyka stosowania kodyfikacji zmierzała w kierunku stopniowego zaostrzania represji przez usytuowane w strukturach resortu spraw wewnętrznych kolegia do spraw wykroczeń. Sprawujący zwierzchnictwo nad orzecznictwem kolegiów minister spraw wewnętrznych traktował prawo wykroczeń w kategoriach instrumentu służącego zwalczaniu opozycji politycznej i trzymania w posłuchu pozostałej części społeczeństwa. Realizując wydawane przez ministra wytyczne, kolegia stosowały kary aresztu zasadniczego oraz wysokie grzywny nie tylko wobec sprawców wykroczeń o charakterze politycznym, lecz także licznych wykroczeń przeciwko porządkowi publicznemu. W latach 80. podstawowym instrumentem prowadzenia represyjnej polityki karnej była zastępcza kara aresztu, która w przeciwieństwie do aresztu zasadniczego nie podlegała kontroli sądowej. Surowe grzywny podlegające zamianie na areszt zastępczy orzekano w trybie postępowania przyspieszonego, który cechowała natychmiastowa wykonalność zapadłych orzeczeń. Złagodzenie nadmiernej represyjności orzecznictwa cechującej okres Polski Ludowej nastąpiło w wyniku przeprowadzonej po upadku systemu komunistycznego reformy ustrojowej z 1990 r. Usytuowanie kolegiów w strukturach resortu sprawiedliwości, w połączeniu z likwidacją instytucji wytycznych co do polityki orzecznictwa, stworzyło warunki do prowadzenia liberalnej polityki karnej w latach 90.

Petlura, Piłsudski i rosyjski imperializm

Adam Lityński — 2022-07-10

Polskie Towarzystwo Historii Prawa

Piotr M. Pilarczyk — 2022-07-10

Słowo od redakcji

Maksymilian Stanulewicz — 2022-07-10

Słowo od redakcji.