The Denominations of Metaphysics and its Science in the Late Antique Philosophy
PDF (Italiano)

Keywords

Aristotle
Metaphysics
meta ta physika
theology
Neo-Platonism

How to Cite

Napoli, V. (2012) “The Denominations of Metaphysics and its Science in the Late Antique Philosophy”, Peitho. Examina Antiqua, 3(1), pp. 51–82. doi: 10.14746/pea.2012.1.3.

Abstract

In late antiquity, in the context of the jagged tradition of Neo-Platonism,
Aristotle’s Metaphysics and the specific science that is traced out in it
are indicated with the current denominations of meta ta physika and
theologikē pragmateia, which are seen as consistent with one another
and closely interconnected. In this connection, the Metaphysics, in the
wake of previous philosophical readings, is considered as a treatise on
“theological science” — the most elevated among the sciences — and the
denomination meta ta physika is seen in a specifically theological sense.
According to a widespread Neo-Platonic reading, the science thematized
in the Metaphysics is “metaphysics” in that it is theological science,
an epistemic discourse on divine realities, which, within the ordo rerum,
transcend the physical ones, and, therefore, according to the ordo cognoscendi,
must be studied after the latter.

https://doi.org/10.14746/pea.2012.1.3
PDF (Italiano)

References

Alexandri Aphrodisiensis In Aristotelis Metaphysica commentaria, edidit M. Hayduck (CAG 1), Berolini 1891 [= In Metaph.].

Ammonius, In Aristotelis Categorias commentarius, edidit A. Busse (CAG 4/4), Berolini 1895 [= In Cat.]

Ammonius, In Aristotelis De Interpretatione commentarius, edidit A. Busse (CAG 4/5), Berolini 1897 [= In Int.].

Anicii Manlii Severini Boethii Commentarii in librum Aristotelis Περὶ ἑρμηνείας, recensuit C. Meiser, Pars prior versionem continuam et primam editionem continens, Lipsiae 1877; Pars posterior secundam editionem et indices continens, Lipsiae 1880 [= In Int. I–II].

Aristotles’ Metaphysics, a Revised Text with Introduction and Commentary, by W. D. Ross, 2 voll., Oxford 1989 (1924) [= Metaph.].

Aristotles’ Prior and Posterior Analytics, a Revised Text with Introduction and Commentary by W. D. Ross, Oxford 1957 [= An. post.]

Asclepii In Aristotelis Metaphysicorum libros A–Z commentaria, edidit M. Haiduck (CAG 6/2), Berolini 1888 [= In Metaph.].

Clemens Alexandrinus, Bd. II: Stromata, Buch I–VI, hrsg. O. Stählin, Leipzig 1906 [= Strom.].

Damascii Vitae Isidori reliquiae, edidit C. Zintzen, Hildesheim 1967 [= V. Isid.].

Damascius, The Philosophical History, text with translation and notes by P. Athanassiadi, Athens 1999 [= V. Isid.].

Davidis Prolegomena et in Porphyrii Isagogen commentarium, edidit A. Busse (CAG 18/2), Berolini 1904 [contiene i Prolegomeni alla filosofia (= Proll.) e il Commentario sull’“Isagoge” di Porfirio (= In Porph.)].

Dexippi In Aristotelis Categorias commentarium, edidit A. Busse (CAG 4/2), Berolini 1888 [= In Cat.].

Eliae In Porphyrii Isagogen et Aristotelis Categorias commentaria, edidit A. Busse (CAG 18/1), Berolini 1900 [contiene i Prolegomeni alla filosofia (= Proll.) di Elia e un Commentario sulle “Categorie” di Aristotele (= In Cat.) che è attribuito da alcuni studiosi a Elia, da altri al filosofo armeno David].

L’Empereur Julien, OEuvres complètes, t. II — 1re partie, Discours de Julien Empereur (VI–IX). A Thémistius — Contre Héracleios le Cynique — Sur la Mère des Dieux — Contre les cyniques ignorants, texte établi et traduit par G. Rochefort, Paris 20032 (19631) [contiene la Lettera al filosofo Temistio (Discorso VI) = Ad. Them.].

Marinus, Proclus ou sur le bonheur, texte établi, traduit et annoté par H. D. Saffrey et A.-Ph. Segonds, avec la collaboration de C. Luna, Paris 20022 (20011) [= V. Procli].

Olympiodorus, Commentary on the First Alcibiades of Plato, critical text and indices by L. G. Westerink, Amsterdam 1956 [= In Alc.].

Olympiodori In Platonis Gorgiam commentaria, edidit L. G. Westerink, Leipzig 1970 [= In Grg.].

Olympiodori Prolegomena et in Categorias commentarium, edidit A Busse (CAG 12/1), Berolini 1902 [contiene i Prolegomeni alla logica di Aristotele = Proll.].

Ioannes Philoponus, De aeternitate mundi contra Proclum, edidit H. Rabe, Lipsiae 1899 [= De aet. mundi].

Ioannis Philoponi In Aristotelis De anima libros commentaria, edidit M. Hayduck (CAG 15), Berolini 1897 [= In de An.].

Philoponi (olim Ammonii) In Aristotelis Categorias commentarium, edidit A. Busse (CAG 13/1), Berolini 1898 [= In Cat.].

Platonis Opera, recognovit brevique adnotatione critica instruxit J. Burnet, 5 tt., Oxonii 1900–1907 [si adottano le abbreviazioni del Liddell-Scott-Jones].

Plotini Opera, ediderunt P. Henry, H.-R. Schwyzer, 3 tt., Oxonii 1964–1982 (editio minor) [= Enn.].

Plutarque, Oeuvres morales, t. VI, Dialogues pythiques, texte établi et traduit par R. Flacelière, Paris 1974 [il volume contiene, tra l’altro, il dialogo Sul tramonto degli oracoli = De def. or.].

Plutarchi Chæronensis Moralia, id est Opera, exceptis vitis, reliqua, græca emendavit, notationem emendationum, et latina Xylandri interpretationem castigatam, subjunxit, animadversiones explicandis rebus ac verbis, item indices copiosos, adjecit D. Wyttenbach, t. V, Oxonii 1800 [il volume contiene, tra l’altro, il Contro Colote (= Adv. Colot.)].

Plutarchi Chaeronensis Moralia, recognovit G. N. Bernardakis, vol. VI, Lipsiae 1895 [Il volume contiene, tra l’altro, il Contro Colote].

Plutarque, Oeuvres morales, t. V, 2e partie, Isis et Osiris, texte établi et traduit par Ch. Froidefond, Paris 1988 [= De Is. et Osir.].

Plutarque, Vies, t. IX, Alexandre — César, texte établi et traduit par R. Flacelière, É. Chambry, Paris 1975 [= V. Par.].

Plutarchi Vitae Parallelae, iterum recognovit K. Sintenis, vol. III, Lipsiae 1869.

Plutarchi Vitae Parallelae, recognoverunt Cl. Lindskog et K. Ziegler, vol. II, fasc. II, recensuit K. Ziegler, Lipsiae 1935; iterum recensuit K. Ziegler, Lipsiae 1968.

Porphyre, La Vie de Plotin, II. Études d’introduction, texte grec et traduction française, commentaire, notes complémentaires, bibliographie, par L. Brisson et alii, Préface de J. Pépin, Paris 1992 [= V. Plot.].

Procli In Platonis Parmenidem commentaria, edidit C. Steel [con in concorso di C. Macé e P. d’Hoine per il t. I; di A. Gribomont e P. d’Hoine per il t. II; di L. van Campe per il t. III], 3 tt., Oxonii 2007–2009 [= In Prm.].

Proclus, Théologie platonicienne, texte établi et traduit par H. D. Saffrey et L. G. Westerink, 6 voll., Paris 1968–1997 [= Theol. Plat.].

Prolégomènes à la philosophie de Platon, texte établi par L. G. Westerink, traduit par J. Trouillard, avec la collaboration de A.-Ph. Segonds, Paris 20032 (19901) [= Proll. Plat.].

Simplicii In Aristotelis Categorias commentarium, edidit K. Kalbfleisch (CAG 8), Berolini 1907 [= In Cat.].

Simplicii In Aristotelis De caelo commentaria, edidit I. L. Heiberg (CAG 7), Berolini 1894 [= In Cael.].

Simplicii In Aristotelis Physicorum libros quattuor priores commentaria, edidit H. Diels (CAG 9), Berolini 1882 [= In Ph.].

Syriani In Metaphysica commentaria, edidit W. Kroll (CAG 6/1), Berolini 1902 [= In Metaph.].

Themistii In Libros Aristotelis De anima paraphrasis, edidit R. Heinze (CAG 5/3), Berolini 1899 [= In de An.].

Adorno, F., 1992, La filosofia antica. IV. Cultura, filosofia, politica e religiosità. II–VI secolo d.C., Milano (19611).

Asmus, R., 1908, Kaiser Julians Philosophische Werke, Übersetzt und erklärt von R. Asmus, Leipzig.

Athanassiadi, P., 2006, La lutte pour l’orthodoxie dans le platonism tardif. De Numénius à Damascius, Paris.

Babut, D., 1994, “Plutarque, Aristote, et l’aristotélisme”, in: Parerga. Choix d’articles de Daniel Babut (1974–1994), Lyon, pp. 505–529.

Barnes, J., 1997, “Roman Aristotle”, in: J. Barnes, M. Griffin (eds.), Philosophia Togata II. Plato and Aristotle at Rome, Oxford, pp. 1–69 (per i rimandi bibliografici cf. la Bibliography, pp. 263–286).

Berti, E., 2005, “Il libro Lambda della Metafisica di Aristotele tra fisica e metafisica”, in: E. Berti, Nuovi studi aristotelici. II — Fisica, antropologia e metafisica, Brescia, pp. 471–487.

Bignone, E., 1973, L’Aristotele perduto e la formazione filosofica di Epicuro, Presentazione di V. E. Alfieri, 2 voll., 2a ed. accresciuta, Firenze (19361).

Bonelli, M., 2001, Alessandro di Afrodisia e la metafisica come scienza dimostrativa, Napoli.

Brisson, L., 1996, Introduction à la philosophie du mythe. I. Sauver les mythes, Paris [versione tedesca: Einführung in die Philosophie des Mythos, Bd. 1. Antike, Mittelalter und Renaissance, Darmstadt 1996; trad. inglese dell’ed. francese: How Philosophers Saved Myths. Allegorical Interpretation and Classical Mythology, Chicago–London 2004].

Brisson, L., 1999, “Un si long anonymat”, in: J.-M. Narbonne, L. Langlois (éds.), La métaphysique. Son histoire, sa critique, ses enjeux, Paris–Laval, pp. 37–60.

Brisson, L., 2006, “The doctrine of the degrees of virtues in the Neoplatonism: an analysis of Porphyry’s Sentence 32, its antecedents, and its heritage”, in: H. Tarrant, D. Baltzly (eds.), Reading Plato in Antiquity, London, pp. 89–105 (per i riferimenti bibliografici, p. 237 ss.).

Cardullo, R. L., 2002, “Asclepio di Tralle: pensatore originale o mero redattore ἀπὸ φωνῆς?”, in: M. Barbanti, G. R. Giardina, P. Manganaro (a cura di), Ἕνωσις καὶ φιλία. Unione e amicizia. Omaggio a Francesco Romano, presentazione di E. Berti, Catania, pp. 495–514.

Chiaradonna, R., 2012, “Platonismo e aristotelismo”, in: R. Chiaradonna (cur.), Filosofia tardoantica. Storia e problemi, Roma, pp. 85–102 e 276 (note).

Cilento, V., 2002, Plutarco, Iside e Osiride e Dialoghi delfici [La E delfica — I responsi della Pizia — Il tramonto degli oracoli], Introduzione, traduzione, note e apparati di V. Cilento, Presentazione di G. Reale, Milano (Firenze 1961).

Combès, J., 1997, Damascius, Commentaire du Parménide de Platon, t. I, texte établi par L. G. Westerink, introduit, traduit et annoté par J. Combès avec la collaboration de A.-Ph. Segonds, Paris.

Courcelle, P., 1935, “Boèce et l’école d’Alexandrie”, Mélanges d’archéologie et d’histoire 52, pp. 185–223.

Dalsgaard Larsen, B., 1972, Jamblique de Chalcis. Exégète et philosophe, 2 voll., Aarhus.

D’Ancona, C., 2005a, “La filosofia della tarda antichità e la formazione della «falsafa»”, in: C. D’Ancona (a cura di), Storia della filosofia nell’Islam medievale, 2 voll., Torino, vol. I, pp. 5–47.

D’Ancona, C., 2005b, “Le traduzioni di opere greche e la formazione del corpus filosofico arabo”, in: C. D’Ancona (a cura di), Storia della filosofia nell’Islam medievale, 2 voll., Torino, vol. I, pp. 180–258.

Décarie, V., 1990, “Le titre de la « Métaphysique »”, in: R. Brague, J.-F. Courtine (dir.), Herméneutique et ontologie. Mélanges en hommage à Pierre Aubenque, Paris, pp. 121–125.

des Places, É., 1964, “Platon et la langue des Mystères”, AFLA 38, pp. 9–23 [studio contenuto anche in É. des Places, Études platoniciennes. 1929–1979, Leiden 1981, pp. 83–98].

Donini, P., 2003, “Unità e oggetto della metafisica secondo Alessandro di Afrodisia”, in: G. Movia (a cura di), Alessandro di Afrodisia e la «Metafisica» di Aristotele, Milano, pp. 15–51.

Donini, P., 2006, “Plotino e la tradizione dei medioplatonici e dei commentatori aristotelici”, in: M. Bianchetti (a cura di), Plotino e l’ontologia. Sostanza, assimilazione, bellezza, Milano, pp. 17–32.

Donini, P., 2007, La Metafisica di Aristotele. Introduzione alla lettura, Roma (19951).

Falcon, A., 2012, “Filosofia della natura”, in: R. Chiaradonna (cur.), Filosofia tardoantica. Storia e problemi, Roma, pp. 155–171 e 277–280 (note).

Fazzo, S., 2008, “Nicolas, l’auteur du Sommaire de la philosophie d’Aristote. Doutes sur son identité, sa datation, son origine”, REG 121, pp. 99–126.

Fazzo, S., 2012, “The Metaphysics from Aristotle to Alexander of Aphrodisias”, BICS 55/1, pp. 51–68.

Festugière, A. J., 1969, “L’ordre de lecture des dialogues de Platon aux Ve/VIe siècles”, MH 26, pp. 281–296 [studio contenuto anche in A. J. Festugière, Études de philosophie grecque, Paris 20102, pp. 535–550].

Fowden, G., 1982, “The Pagan Holy Man in Late Antique Society”, JHS 102, pp. 33–59.

Frede, M., 1987, Essays in Ancient Philosophy, Minneapolis MN 1987.

Gersh, S., 2000, “Proclus’ Theological Methods. The Programme of Theol. Plat. I 4”, in: A. Ph. Segonds & C. Steel (éds.), Proclus et la Théologie platonicienne. Actes du Colloque International de Louvain (13–16 mai 1998) En l’honneur de H. D. Saffrey et L. G. Westerink, avec l’assistance de C. Luna, A. F. Mettraux, Leuven–Paris, pp. 15–27.

Gerson, L. P., 2006, “The harmony of Aristotle and Plato according to Neoplatonism”, in: H. Tarrant, D. Baltzly (eds.), Reading Plato in Antiquity, London, pp. 195–221 (per i riferimenti bibliografici, cf. p. 237 ss.).

Goulet-Cazé, M.-O., 1982, “L’arrière-plan scolaire de la Vie de Plotin”, in: Porphyre, La Vie de Plotin, I. Travaux préliminaires et Index grec complet, par L. Brisson, M.-O. Goulet-Cazé, R. Goulet et D. O’Brien, Préface de J. Pépin, Paris, pp. 229–327.

Gritti, E., 2008, Proclo. Dialettica Anima Esegesi, Milano.

Hadot, I., 1978, Le problème du néoplatonism alexandrin. Hiéroclès et Simplicius, Paris.

Hadot, I., 1987a, “La division néoplatonicienne des écrits d’Aristote”, in: J. Wiesner (hrsg.), Aristoteles: Werk und Wirkung. Paul Moraux gewidmet, Bd. 2, Kommentierung, Überlieferung, Nachleben, Berlin–New York, pp. 249–285.

Hadot, I., 1987b, “Les introductions aux commentaires exégétiques chez les auteurs néoplatoniciens et les auteurs chrétiens”, in: M. Tardieu (éd.), Les règles de l’interprétation, Paris, pp. 99–122.

Hadot, I., 1992, “Aristote dans l’enseignement philosophique néoplatonicien. Les préfaces des commentaires sur les Catégories”, in Revue de théologie et de philosophie 124, pp. 407–425 [questo saggio, con alcune modifiche, è disponibile anche in inglese: “The Role of the Commentaries on Aristotle in the Teaching of Philosophy according to the Prefaces of the Neoplatonic Commentaries on the Categories”, in: H. Blumenthal, H. Robinson (eds.), Aristotle and the Later Tradition (Oxford Studies in Ancient Philosophy. Supplementary Volume), Oxford 1991, pp. 175–189].

Hadot, P., 1968, “Philosophie, exégèse et contre-sens”, in: Aa.Vv., Akten des XIV. Internationalen Kongresses für Philosophie, Wien 2.–9. September 1968. I: Geist, Welt und Geschichte. Freiheit: Verantwortung und Entscheidung. Sprache: Semantik und Hermeneutik. Philosophie und Ideologie. Philosophie und Naturwissenschaft, Wien, pp. 333–339 [saggio ripubblicato con un nuovo apparato di note in P. Hadot, Études de philosophie ancienne, Paris 20102, pp. 3–11].

Hadot, P., 1979, “Les divisions des parties de la philosophie dans l’Antiquité”, MH 36, pp. 201–223 [saggio contenuto anche in: P. Hadot, Études de philosophie ancienne, Paris 20102, pp. 125–158].

Hadot, P., 1987, “Théologie, exégèse, révélation, écriture dans la philosophie grecque”, in: M. Tardieu (éd.), Les règles de l’interprétation, Paris, pp. 13–34 [saggio contenuto anche in : P. Hadot, Études de philosophie ancienne, Paris 20102, pp. 27–58].

Hoffmann, Ph., 1997, “La problématique du titre des traités d’Aristote selon les commentateurs grecs. Quelques exemples”, in: J.-C. Fredouille, M.-O. Goulet-Cazé, Ph. Hoffmann, P. Petitmengin (éds.), Titres et articulations du texte dans les oeuvres antiques. Actes du Colloque International de Chantilly, 13–15 décembre 1994, avec la collaboration de S. Deléani, Paris, pp. 75–103.

Hoffmann, Ph., 1998, “La fonction des prologues exégètiques dans la pensée pédagogique néoplatonicienne”, in: J.-D. Dubois, B. Roussel (dir.), Entrer en matière. Les prologues, Paris, pp. 209–245.

Hoffmann, Ph., 2006, “What was Commentary in Late Antiquity? The Example of the Neoplatonic Commentators”, in: M. L. Gill, P. Pellegrin (eds.), A Companion to Ancient Philosophy, Malden MA–Oxford–Carlton, pp. 597–622.

Hugonnard-Roche, H., 1989, “Aux origines de l’exégèse orientale de la logique d’Aristote: Sergius de Reš‘aina (†536)”, JA 277, pp. 1–17.

Iozzia, D., 2009, “In che senso in Plotino la Metafisica katapepyknōtai (Porph., Vita Plot. 14,5–6)? Un’indagine su Metaph. A”, in: R. L. Cardullo (a cura di), Il libro Alpha della Metafisica di Aristotele tra storiografia e teoria. Atti del Convegno Nazionale, Catania, 16–18 gennaio 2008, Presentazione di E. Berti, Catania, pp. 195–210.

Karamanolis, G. E., 2006, Plato and Aristotle in Agreement? Platonists on Aristotle from Antiochus to Porphyry, Oxford–New York.

Kremer, K., 1961, Der Metaphysikbegriff in den Aristoteles-Kommentaren der Ammonius-Schule, Münster.

Leijenhorst, C., 2002, The Mechanisation of Aristotelianism. The Late Aristotelian Setting of Thomas Hobbes’ Natural Philosophy, Leiden–Boston–Köln.

Lernould, A., 2001, Physique et théologie. Lecture du Timée de Platon par Proclus, Villenueve d’Ascq.

Lloyd, A. C., 1990, The Anatomy of Neoplatonism, Oxford.

Longo, A., 2005, Siriano e i principi della scienza, Napoli.

Luna, C., 2000, “Syrianus dans la tradition exégétique de la Métaphysique d’Aristote. Première Partie: Syrianus entre Alexandre d’Aphrodise et Asclépius”, in: M-O. Goulet-Cazé (éd.), Le commentaire entre tradition et innovation. Actes du Colloque International de l’Institut des Traditions Textuelles (Paris et Villejuif, 22–25 septembre 1999), avec la collaboration éditoriale de T. Dorandi, R. Goulet, H. Hugonnard-Roche, A. Le Boulluec, E. Ornato, Paris, pp. 301–309.

Luna, C., 2001, Trois études sur la tradition des commentaires anciens à la Métaphysique d’Aristote, Leiden–Boston–Köln.

Mansfeld, J., 1994, Prolegomena. Questions to be Settled before the Study of an Author, or a Text, Leiden–New York–Köln.

Marcone, A., 1987, Giuliano Imperatore, Alla Madre degli dei e altri discorsi, Introduzione di J. Fontaine, testo critico a cura di C. Prato, traduzione e commento di A. Marcone, Milano (19975).

Merlan, Ph., 1994, Dal Platonismo al Neoplatonismo, Introduzione di G. Reale, tr. it. Milano, 2a ed. (1990) [tit. orig. From Platonism to Neoplatonism, The Hague 1975].

Micalella, D., 1987, “La Politica di Aristotele in Giuliano imperatore”, in: Aa.Vv., Ricerche di Filologia. III. Interpretazioni antiche e moderne di testi greci, Pisa, pp. 67–81.

Militello, C., 2010, I commentari all’Isagoge di Porfirio tra V e VI secolo, Acireale–Roma.

Moraux, P., 1951, Les listes anciennes des Ouvrages d’Aristote, Préface par A. Mansion, Louvain.

Moraux, P., 2000, L’Aristotelismo presso i Greci. Vol. I. La rinascita dell’Aristotelismo nel I secolo a.C., trad. it., prefazione di G. Reale, introduzione di Th. A. Szlezák, Milano [tit. orig. Der Aristotelismus bei den Griechen von Andronikos bis Alexander von Aphrodisia, Bd. 1. Die Renaissance des Aristotelismus im I. Jh. v. Chr., Berlin–New York 1973].

Narbonne, J.-M., 2005, “La reformulation néoplatonicienne de la « Métaphysique » grecque”, in: Y. Ch. Zarka, B. Pinchard (dir.), Y a-t-il une histoire de la métaphysique ?, Paris, pp. 83–97.

Narbonne, J.-M., 2008, “Les écrits de Plotin : genre littéraire et développement de l’oeuvre”, LThPh 64, pp. 627–640.

Narcy, M., 2003, “La Métaphysique. Tradition grecque, sez. Origine et titre”, in: R. Goulet (dir.), Dictionnaire des philosophes antiques. Supplément, avec la collaboration de J.-M. Flamand et M. Aouad, Paris, pp. 224–229.

Natorp, P., 1888, “Über Aristoteles’ Metaphysik Κ 1–8, 1065 a 26”, AGPh 1, pp. 178–193 [trad. it. in P. Natorp, Tema e disposizione della «Metafisica» di Aristotele. Con in appendice il saggio sulla inautenticità del libro Κ della «Metafisica», a cura di G. Reale, Milano 1995, p. 135 ss.].

Notomi, N., 1999, The Unity of Plato’ Sophist. Between the Sophist and the Philosopher, Cambridge.

O’Meara, D. J., 1986, “Le problème de la metaphysique dans l’antiquité tardive”, FZPhTh 33, pp. 3–22 [saggio contenuto anche in: D. J. O’Meara, The Structure of Being and the Search for the Good, Aldershot–Brookfield–Singapore–Sidney 1998, xiv].

O’Meara, D. J., 1989, Pythagoras Revised. Mathematics and Philosophy in Late Antiquity, Oxford.

O’Meara, D. J., 2010, “L’éloge des sciences mathématiques dans la philosophie de l’Antiquité tardive”, in: A. Lernould (éd.), Études sur le Commentaire de Proclus au premier livre des Éléments d’Euclide, Villeneuve d’Ascq, pp. 57–65.

Pépin, J., 2000, “Les modes de l’enseignement théologique dans la Théologie platonicienne”, in: A. Ph. Segonds, C. Steel (éds.), Proclus et la Théologie platonicienne. Actes du Colloque International de Louvain (13–16 mai 1998) En l’honneur de H. D. Saffrey et L. G. Westerink, avec l’assistance de C. Luna et A. F. Mettraux, Leuven–Paris, pp. 1–14.

Reale, G., 1991, Storia della filosofia antica, vol. II, Platone e Aristotele, Milano (19918).

Reale, G., 1993, Storia della filosofia antica, vol. V, Lessico, Indici e Bibliografia, con la collaborazione di R. Radice, Milano (19938).

Reale, G. 2004, Introduzione, traduzione e commentario della “Metafisica” di Aristotele, testo greco a fronte, Milano (il volume ripropone l’ed. in 3 voll., Milano 1993).

Reiner, H., 1954, “Die Entstehung und ursprüngliche Bedeutung des Namens Metaphysik”, ZPhF 8/2, pp. 210–237 [questo saggio è disponibile anche in trad. inglese: “The Emergence and Original Meaning of the Name ‘Metaphysics’”, Graduate Faculty Philosophy Journal 13/2 (1990), pp. 23–53].

Renaud, F., 2009, “Perspective pédagogique et exégèse de l’implicite chez les néoplatoniciens tardifs : le cas d’Olympiodore d’Alexandrie”, in: M. Achard, W. Hankey, J.-M. Narbonne (éds.), Perspectives sur le néoplatonism. International Society of Neoplatonic Studies, Actes du colloque de 2006, Laval, pp. 137–152.

Richard, M., 1950, “Ἀπὸ φωνῆς”, Byzantion 20, pp. 191–222.

Rochefort, G., 2003, L’Empereur Julien, OEuvres complètes, t. II, 1re partie, cit. supra.

Romani, S., 2012, Teofrasto, La metafisica, a cura di S. Romani, testo greco a fronte, Milano (19941).

Romano, F., 1983, “Lo «sfruttamento» neoplatonico di Aristotele”, in: F. Romano, Studi e ricerche sul neoplatonismo, Napoli, pp. 35–47.

Romano, F., 1998, Il neoplatonismo, Roma.

Roskam, G., 2011, “Aristotle in Middle Platonism. The Case of Plutarch of Chaeronea”, in: Th. Bénatouïl, E. Maffi, F. Trabattoni (eds.), Plato, Aristotle, or Both? Dialogues between Platonism and Aristotelianism in Antiquity, Hildesheim, pp. 35–61.

Ross, W. D., 1964, Aristotelis fragmenta selecta, recognovit brevique adnotatione instruxit W. D. Ross, third ed., Oxonii (19551).

Saffrey, H. D., 1992 “Accorder entre elles les traditions théologiques : une charactéristique du Néoplatonisme Athénien”, in: E. P. Bos, P. A. Meijer (eds.), On Proclus and his Influence in Medieval Philosophy, Leiden–New York–Köln, pp. 35–50 [saggio contenuto anche in H. D. Saffrey, Le néoplatonism après Plotin, Paris 2000, pp. 143–158].

Sandbach, F. H., 1982, “Plutarch and Aristotle”, ICS 7/1, pp. 207–232.

Siorvanes, L., 1996, Proclus. Neo-Platonic Philosophy and Science, New Haven–London.

Sorabji, R., 2005, The Philosophy of the Commentators, 200–600 ad. A Soucerbook, vol. 3, Logic and Metaphysics, New York.

Tuominen, M., 2009, The Ancient Commentators on Plato and Aristotle, Stocksfield.

Untersteiner, M., 1980, Problemi di filologia filosofica, a cura di L. Sichirollo e M. Venturi Ferriolo, Milano.

Verbeke, G., 1960, “Plutarch and the Development of Aristotle”, in: I. Düring, G. E. L. Owen (eds.), Aristotle and Plato in the Mid-Fourth Century. Papers of the Symposium Aristotelicum held at Oxford in August, 1957, Göteborg, pp. 236–247.

Verbeke, G., 1981, “Aristotle’s Metaphysics Viewed by the Ancient Greek Commentators”, in: D. J. O’Meara (ed.), Studies in Aristotle, Washington DC, pp. 107–127.

Verrycken, K., 1997, “Philoponus’ Interpretation of Plato’s Cosmogony”, DSTradF 8, pp. 269–318.

Watt, J. W., 2010, “Commentary and Translation in Syriac Aristotelian Scholarship: Sergius to Baghdad”, Journal for Late Antique Religion and Culture 4, pp. 28–42.

Westerink, L. G., Trouillard, J., Segonds, A.-Ph., 2003, Prolégomènes à la philosophie de Platon, texte établi par L. G. Westerink, traduit par J. Trouillard, avec la collaboration de A.-Ph. Segonds, Paris (1990).