CfP 4/2023 - Obszary niewiedzy. Lewicowa krytyka literacka polskiego międzywojnia

Redaktorki/redaktorzy:

Język numeru:

Termin nadsyłania abstraktów:

Termin nadsyłania artykułów:

Planowana data publikacji:

Debaty nad polityką literatury po roku 1989 toczą się w krytyce i badaniach literaturoznawczych niemal stale – w kolejnych dyskusjach i sporach powraca zwłaszcza kategoria „zaangażowania”. Jedną z głównych bolączek tych debat jest nazbyt intuicyjne traktowanie istotnych kategorii: mylenie analizy klasowej z wulgarnym socjologizmem, autonomii z indywidualistycznym zamknięciem, postulatów dehierarchizujących z krytyką antyintelektualną. Sądzimy, że konieczny kontekst dla tych dyskusji można wypracować poprzez przyjrzenie się tradycjom, w których część podobnych debat i praktyk krytycznych miała już miejsce. Dlatego w niniejszym numerze namawiamy do ponownego przemyślenia historii lewicowej krytyki literackiej dwudziestolecia międzywojennego, do zakwestionowania i sproblematyzowania domyślnego stanu wiedzy o tej części przedwojennej krytyki, która wypowiadała się „ze stanowiska lewicy” (Stępień 1974). Ta pozostaje dla współczesnego literaturoznawstwa nieodzyskaną tradycją, zamkniętą w upraszczających narracjach o straconym pokoleniu lewicowych „idealistów”. Zniuansowanie tego portretu poprzez wnikliwe rozczytanie prac najważniejszych krytyków międzywojnia i zestawienie istotnych debat tamtego czasu ze współczesnymi dyskusjami – to zadanie, które stoi dziś przed badaniami literackimi.

Krajowa społeczność literaturoznawców posiada bowiem pewien współdzielony zasób przekonań o tym, co pisano w czasopismach literackich prezentujących spektrum ówczesnych stanowisk ideologicznych lewicy, ale nie podejmuje się projektów jego komplikowania czy poszerzania. Zgodnie z obowiązującą doksą, wiadomo bowiem, że w recenzjach, tekstach publicystycznych bądź szkicach interpretacyjnych publikowanych na łamach m.in. „Miesięcznika Literackiego”, „Dźwigni”, „Lewara”, „Sygnałów”, „Nowej Kultury”, „Naszego Wyrazu” czy „Lewego Toru” badacz odnajdzie jedynie potwierdzenie dla już wcześniej podzielanych opinii o sekciarstwie i partyjniactwie. Wiadomo też, że droga nawet tych lewicowych krytyków, którzy pisali subtelne szkice interpretacyjne, takie jak np. Od „Czarnych skrzydeł” do czarnej koszuli Henryka Drzewieckiego i Fryderyka Mencena (Drzewiecki i Mencen 1930), koniec końców prowadziła do propagandowej działalności w radzieckiej „Kulturze Mas” (Sierocka 1968), brutalnie zakończonej przez stalinowskie czystki w 1937 r. W wytworzeniu takiego obrazu przedwojennego życia literackiego istotną rolę odegrał Mój wiek, przeprowadzony przez Czesława Miłosza wywiad-rzeka z Aleksandrem Watem. Podporządkowana partyjnym interesom, jednocześnie antyintelektualna i przeintelektualizowana, sekciarska, wulgarnie socjologiczna, a zatem wartościowa tylko jako materiał do badań nad przygotowywaniem ideologicznego gruntu pod powojenną hegemonię kulturalno-polityczną komunizmu – taki obraz lewicowej krytyki literackiej wyłania się z fragmentu pierwszego tomu wywiadu, w którym autor Lucyfera bezrobotnego przegląda roczniki „Miesięcznika…”. To m.in. opinie utrwalone w autobiograficznej narracji Wata, wzmocnione przez posttransformacyjny dyskurs antykomunistyczny, wytworzyły i usankcjonowały obszary niewiedzy (Schiebinger, Proctor, i Proctor 2008) na temat lewicowej krytyki czasu międzywojnia.

Nie trzeba odrzucać z góry żadnego z zarzutów wysuwanych pod adresem przedwojennej lewicowej krytyki literackiej, aby zauważyć, że są one tak naprawdę usprawiedliwieniem dla ignorowania skomplikowanego i potencjalnie bardzo ciekawego materiału badawczego. Jeśli nie liczyć syntetyzujących rozdziałów Tomasza Burka i Andrzeja Wernera z dwutomowej publikacji Literatura polska 1918–1975 (Werner 1991; Burek 1993), ostatnie próby monograficznych ujęć przedwojennej lewicowej krytyki literackiej w Polsce wykraczające poza biograficzną narrację o „życiu i śmierci pokolenia oczarowanych i rozczarowanych marksizmem” (Shore 2012) pochodzą z pierwszej połowy lat siedemdziesiątych (Stępień 1974) i osiemdziesiątych (Kowalczykowa 1981; Jarosiński 1983). Zamiast tomów pism zebranych lub przekrojowych antologii dysponujemy jedynie wyborami tekstów kilku spośród lewicowych krytyków (Fik 1961; Stawar 1957; Baczyński 1963). W efekcie w literaturze przedmiotu przez hasło „lewicowa krytyka literacka polskiego międzywojnia” rozumie się w gruncie rzeczy bardzo wąską grupę tekstów, jak np. wypowiedzi metakrytyczne Andrzeja Stawara, Stanisława Ryszarda Standego czy Ignacego Fika, a próby poszerzenia tego nieformalnego kanonu o znacznie rzadziej przywoływane teksty mają raczej charakter przyczynków do dalszych rozważań (Ratkowski 2015; Stępień 2015). Natomiast nowe przedsięwzięcia edytorskie w tym obszarze badań należą do rzadkości i prezentują odkrycia archiwalne.

Skutki takiego stanu rzeczy są łatwe do przewidzenia. Jeśli we współczesnej krytyce literackiej ktoś przywołuje kontekst przedwojennych sporów i podziałów estetyczno-politycznych na lewicy krytycznoliterackiej, to przedstawia je w skrajnie uproszczonej formie, aby argumentować przeciwko „polaryzacji” życia kulturalnego. Najczęściej jednak ów kontekst jest po prostu nieobecny w bieżących dyskusjach na temat ideologicznego charakteru formy literackiej – co nie znaczy, że obecne polemiki nie powielają do pewnego stopnia tych toczonych w latach dwudziestych i trzydziestych. Z kolei polska socjologia literatury wydaje się nieświadoma faktu, że prace jednego z jej przedwojennych prekursorów, czyli Dawida Hopensztanda, były również interwencjami w toczonych wówczas na lewicy polemikach dotyczących tradycji literackiej oraz wartościowania eksperymentów narracyjnych (Hopensztand 1937; 1946).

Z powyższych rozpoznań jasno wynika, że włączenie zapomnianych nazwisk przedwojennych lewicowych krytyków oraz ich tekstów do szerszego obiegu literackiego to zadanie zdecydowanie wykraczające poza możliwości jednego numeru czasopisma. Jednocześnie nawet wstępne próby zmapowania tych obszarów niewiedzy wiążą się z zakwestionowaniem zafałszowanego obrazu przeszłości. Kierując się dobrze znaną dewizą Fredrica Jamesona – „Zawsze uhistoryczniaj!” – jesteśmy również zainteresowani artykułami proponującymi marksistowskie spojrzenie na prawicowe/liberalne dyskursy krytyczne dwudziestolecia.

Oprócz wymienionych już zagadnień historycznych i metakrytycznych, proponujemy refleksję nad następującymi polami problemowymi/tematami:

• projekty krytyczne w przedwojennej lewicowej krytyce literackiej – nieobecne, upartyjnione czy ukryte?
• autonomia dzieła literackiego w dyskursie przedwojennej lewicowej krytyki literackiej
• literatura/krytyka na rynku kapitalistycznym jako temat i problem przedwojennej krytyki literackiej
• prawicowy antykapitalizm w przedwojennej krytyce literackiej
• obiegi literatury w przedwojennej Polsce i socjologicznoliteracka refleksja krytyki w dwudziestoleciu
• klasowe, genderowe i etniczne napięcia w obrębie przedwojennej krytyki literackiej
• przedwojenna lewicowa krytyka literacka a partie socjalistyczne i komunistyczne –konflikty, pęknięcia
• rodowód – międzywojenna recepcja lewicowej krytyki literackiej końca XIX i początku XX wieku (Ludwik Krzywicki, Kazimierz Kelles-Krauz)
• lewicowi pisarze jako lewicowi krytycy w dwudziestoleciu międzywojennym
• przedwojenna lewicowa krytyka a literatura popularna (Ignacy Fik o fantastyce, Stanisław Baczyński o powieści kryminalnej)
• przedwojenna lewicowa krytyka literacka a nowa sztuka (fotografia, malarstwo awangardowe, kino)

Odwołania:

Baczyński, Stanisław. 1963. Pisma krytyczne. Zredagowane przez Andrzej Kijowski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Burek, Tomasz. 1993. „Krytyka literacka i «duch dziejów»”. W Literatura polska: 1918–1975, zredagowane przez Alina Brodzka, Halina Zaworska, i Stefan Żółkiewski, 2:264–342. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Drzewiecki, Henryk, i Fryderyk Mencen. 1930. Od „Czarnych skrzydeł” do czarnej koszuli. Warszawa: Księgarnia F. Hoesicka.

Fik, Ignacy. 1961. Wybór pism krytycznych. Zredagowane przez Andrzej Chruszczyński. Warszawa: Książka i Wiedza.

Hopensztand, Dawid. 1937. „Mowa pozornie zależna w kontekście «Czarnych skrzydeł»”. W Prace ofiarowane Kazimierzowi Wóycickiemu. Wilno: Polskie Zakłady Drukarsko Introligatorskie.

———. 1946. „«Satyry» Krasickiego”. W Stylistyka teoretyczna w Polsce, zredagowane przez Kazimierz Budzyk. Warszawa; Łódź: Książka.

Jarosiński, Zbigniew. 1983. Literatura i nowe społeczeństwo: idee lewicy literackiej dwudziestolecia międzywojennego. Warszawa: Czytelnik.

Kowalczykowa, Alina. 1981. Programy i spory literackie w dwudziestoleciu 1918–1939. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.

Ratkowski, Filip. 2015. „«Nasz Wyraz»: pismo lewicy artystycznej”. Zdanie, nr 3/4: 94–98.

Schiebinger, Londa, Robert Proctor, i Robert Proctor, red. 2008. „Agnotology. A Missing Term to Describe the Cultural Production of Ignorance (and Its Study)”. W Agnotology: The Making and Unmaking of Ignorance. Stanford: Stanford University Press.

Shore, Marci. 2012. Kawior i popiół: życie i śmierć pokolenia oczarowanych i rozczarowanych marksizmem. Przetłumaczone przez Marcin Szuster. Warszawa: Świat Książki.

Sierocka, Krystyna. 1968. Polonia radziecka 1917–1939: z działalności kulturalnej i literackiej. Warszawa: PIW.

Stande, Stanisław Ryszard. 1930. „O krytykę marksistowską”. Miesięcznik Literacki, nr 5.

Stawar, Andrzej. 1957. Szkice literackie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Stępień, Marian. 1974. Ze stanowiska lewicy: studium jednego z nurtóww polskiej krytyki literackiej lat 1919–1939. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

———. 2015. „Obowiązek i prawo oceny: (o Stanisławie Baczyńskim)”. Zdanie, nr 3/4: 83–93.

Werner, Andrzej. 1991. „Krytyka marksistowska”. W Literatura polska: 1918–1975, zredagowane przez Alina Brodzka, Halina Zaworska, i Stefan Żółkiewski, 1:208–20. Warszawa: Wiedza Powszechna.