Słowa kluczowe
apokaliptyka przyrodnicza (kosmologiczna)
mit Eliasza Artysty
mistyka przyrody
alchemia paracelsjańska
materia
panteizm
ontologia wyrażania
Jak cytować
Abstrakt
Mit Eliasza Artysty (albo „Eliasza nauk/sztuk”) jest jednym z interesujących komponentów bogatej szesnastowiecznej tradycji paracelsjańskiej z marginesów poreformacyjnej ortodoksji. Sygnalizuje zaskakujący kierunek rozwoju chrześcijańskiej tradycji apokaliptycznej, ponieważ ten „Helias artium chymicarum”, mesjański Experimentator jako ludzka, stylizowana na Chrystusa postać i odpowiednik biblijnego kowala Tubal-Kaina na końcu historii, jest oryginalną transformacją żydowskiego, apokaliptycznego Eliasza w kontekście wczesnej nowoczesności tuż przed wojną trzydziestoletnią. Jest to przykład z szerszego obszaru paracelsjańskiej teoalchemii (J. Telle), którą można interpretować jako typowo nowożytną hybrydę w latourowskim sensie. Co więcej, by zrozumieć szczególny poreformacyjny fenomen mistyki przyrody (Dorn, Weigel, Khunrath, Gutman, Arndt, Boehme i in.), pozostający w silnym napięciu z ortodoksyjnymi teologiami, należy wziąć pod uwagę, że był on wytworem tej nowej, szerokiej formacji intelektualnej, którą można nazwać przyrodniczą (albo kosmologiczną) apokaliptyką.
Autor twierdzi, że „wertykalna” (nieeschatologiczna) apokaliptyka przyrodnicza jest wczesnonowożytną formą tradycji apokaliptycznej, która w nowych warunkach społeczno-kulturowych przeszła transformację w formułę „poznawania tajemnic przyrody” w złożonym procesie renegocjacji relacji władzy i wytworzyła własny zasób motywacji poznawczych do aktywności eksperymentalnej, niezależnie od słabnących z czasem afektów millenarystycznych. Transformacja ta jest bardzo istotna dla zrozumienia religijnej wczesnej nowoczesności z jej immanentystycznymi, aktywistycznymi postawami i wyjścia poza jednowymiarowe dyskursy paradygmatu sekularyzacji, które zacierają albo ignorują wertykalną oś apokaliptyki i zafiksowują się na wymiarze horyzontalnym (millenarystycznym) w swoich konstrukcjach „irreligii postępu” (Löwith). Wczesną nowoczesność można lepiej zrozumieć jako rozproszony efekt związany z innowacyjnymi praktykami materialnymi, zwłaszcza medycznymi czy chemicznymi, oraz ich nowymi konceptualizacjami materii i wiedzy, gdzie filozofia, teologia, nauka o materii i społeczna rewolta wydają się nierozdzielne. Mit Eliasza nauk, dokładnie odwrotnie do powierzchownej interpretacji sekularyzacyjnej, jest jednym z symptomów zachodzącego procesu „de-eschatologizacji” przez alternatywny kierunek apokaliptyki – przenoszenia zainteresowania na przyrodę i materię jako dostępne eksploracji obiekty religijne, co wytworzyło też nowe, typowe dla nowoczesności konflikty o władzę, ale i laboratorium jako przestrzeń odkrywania tego, co ukryte w przyrodzie.
Bibliografia
PSW Paracelsus (Theophrast von Hohenheim). 1922–1933. Sämtliche Werke. Medizinische, naturwissenschaftliche und philosophische Schriften (I. Abteilung, t. 1–14). Hg. von Karl Sudhoff. München–Berlin: R. Oldenbourg.
[Aegidius Gutman]. 1619. Offenbarung Göttlicher Mayestat, Darinnen angezeygt wird, Wie Gott der Herr Anfänglich, sich allen seinen Geschöpffen, mit Worten und Wercken geoffenbaret… Hanau: Däsch.
Alexander, Philip S. 1996. „Physiognomy, Initiation and Rank in the Qumran Community”. W Geschichte – Tradition – Reflexion. Festschrift für Martin Hengel zum 70. Geburtstag, red. Hubert Cancik, Hermann Lichtenberger i Peter Schäfer, t. 1. Tübingen: Mohr-Siebeck.
[Andreae, Johann Valentin]. 1616. Theca Gladii Spiritus: sententias quasdem breves vereque philosophicas continens. Strassburg: Lazarus Zetzner.
Andreae, Johann Valentin. 1619. Reipublicae Christianopolitanae descriptio. Strassburg: Lazarus Zetzner.
Andreae, Johann Valentin. 2003. Theca Gladii Spiritus (Johann V. Andreae, Gesammelte Schriften, hg. von Wilhelm Schmidt-Biggemann, t. 5). Bearbeitet, übersetzt, kommentiert von Frank Böhling. Stuttgart-Bad Cannstatt: frommann-holzboog.
[Andreae, Johann Valentin]. 2006. „Fama Fraternitatis, czyli odkrycie Bractwa przesławnego Zakonu R.C. Confessio Fraternitatis”. Tłum. Jerzy Prokopiuk. Ars Regia IX/15–16: 50–73. [FFP]
Andreae, Johann Valentin. 2010. Rosenkreuzerschriften (Johann V. Andreae, Gesammelte Schriften, hg. von Wilhelm Schmidt-Biggemann, t. 3). Bearbeitet, übersetzt, kommentiert und eingeleitet von Roland Edighoffer. Stuttgart – Bad Cannstatt: frommann-holzboog. [R]
Arndt, Johann. [1596?]. IKONOGRAPHIA. Gründtlicher und Christlicher Bericht von Bildern, ihrem uhrsprung, rechtem gebrauch uñ mißbrauch im alten und newen Testament. Halberstadt: Georg Kote.
Arndt, Johann. 1736. Des Geist- und Trost-reichen Lehrers, Johann Arndts, Weiland Superintendenten des Fürstenthums Lüneburg, Sechs Bücher vom Wahren Christenthum. (…) Nebst dem Paradies-Gärtlein (z przedmową Historische Vorrede Johanna Jakoba Rambacha). Hof: Johann Christoph Leidenfrost.
Augustyn, święty. 1977. O państwie Bożym przeciw poganom ksiąg XXII. Tłum. Wiktor Kornatowski. Warszawa: PAX.
Aviles, Alejandro García. 1997. „Alfonso X y el Liber Razielis: imágenes de la magia astral judía en el scriptorium alfonsí”. Bulletin of Hispanic Studies LXXIV: 21–39.
Bacon, Franciszek. 1955. Novum Organum. Tłum. Jan Wikarjak. Warszawa: PWN.
Benjamin, Walter. 1991. Über Sprache überhaupt und über die Sprache des Menschen. W Walter Benjamin, Gesammelte Schriften, t. II.1. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Bloch, Ernst. 1985a. Das Materialismusproblem, seine Geschichte und Substanz. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Bloch, Ernst. 1985b. Atheismus im Christentum. Zur Religion des Exodus und des Reichs. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Bloch, Ernst. 1985c. Experimentum Mundi. Frage, Kategorien des Herausbringens, Praxis. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Böhme, Jakob. 1682. Mysterium Magnum, Oder Erklärung über das Erste Buch Mosis, Von der Offenbahrung Göttlichen Worts durch die drey Principia Göttliches Wesens, auch vom Ursprung der Welt und der Schöpffung. Amsterdam: b.w. [Blaeu?].
Bonawentura. 1891. Collationes in Hexaëmeron. W Doctoris Seraphici S. Bonaventurae Opera Omnia, t. V. Quaracchi: Ex Typographia Collegii S. Bonaventurae.
Bradatan, Costica. 2006. The Other Bishop Berkeley: An Exercise in Re-enchantment. New York: Fordham University Press.
Brecht, Martin. 1967. „Johann Valentin Andreaes Versuch einer Erneuerung der Württembergischen Kirche im 17. Jahrhundert”. W Martin Brecht, Kirchenordnung und Kirchenzucht in Württemberg von 16. bis zum 18. Jahrhundert. Stuttgart: Calwer Verlag.
Breger, Herbert. 1984. „Elias Artista – A Precursor of the Messiah in Natural Science”. W Nineteen Eighty-Four: Science between Utopia and Dystopia, red. Everett Mendelsohn i Helga Nowotny. Dordrecht–Boston–Lancaster: D. Reidel.
Bröer, Ralf. 2002. „Friedenspolitik durch Verketzerung. Johannes Crato (1519–1585) und die Denunziation der Paracelsisten als Arianer”. Medizinhistorisches Journal 37: 139–182.
Bubenheimer, Ulrich. 1993. „Von der Heterodoxie zur Kryptoheterodoxie. Die nachreformatorische Ketzerbekämpfung im Herzogtum Württemberg und ihre Wirkung im Spiegel des Prozesses gegen Eberhard Wild im Jahre 1622/23”. Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte (Kanonistische Abt.) 79: 307–341.
Copenhaver, Brian P. 1990. „Natural Magic, Hermetism, and Occultism in Early Modern Science”. W Reappraisals of the Scientific Revolution, red. David C. Lindberg i Robert S. Westman. Cambridge: Cambridge University Press.
Dan, Joseph. 1994. „Three Phases of the History of the Sefer Yeẓira”. Frankfurter Judaistische Beiträge 21: 7–29.
Delumeau, Jean. 1994. Grzech i strach. Poczucie winy w kulturze Zachodu XIII–XVIII w. Tłum. Adam Szymanowski. Warszawa: PAX – Volumen.
Dickson, Donald R. 1996. „Johann Valentin Andreae’s Utopian Brotherhoods”. Renaissance Quarterly 49: 760–802.
Dickson, Donald R. 1998. The Tessera of Antilia: Utopian Brotherhoods and Secret Societies in the Early Seventeenth Century. Leiden–Boston–Köln: Brill.
Donat, Dietrich. 1970. Eberhard Wild, ein Drucker mystisch-spiritualistischer Werke zu Beginn des 17. Jahrhunderts. W Slavische Barockliteratur I (Forum Slavicum, t. 23), red. Dmitrij Tschižewskij. München: Wilhelm Fink.
Dorn, Gerhard. 1577. Aurora Thesaurusque Philosophorum, Theophrasti Paracelsi, Germani Philosophi, & Medici cunctis omnibus accuratissimi. Bazylea: b.w. [Thomas Guarinus?].
Douglas, Alexander X. 2015. Spinoza and Dutch Cartesianism: Philosophy and Theology. Oxford: Oxford University Press.
Eamon, William. 1994. Science and the Secrets of Nature: Books of Secrets in Medieval and Early Modern Culture. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Fama Fraternitatis Oder Entdeckung der Brüderschafft des löblichen Ordens dess Rosenkreutzes. Beneben der Confession Oder Bekantnuss derselben Fraternitet, an alle Gelehrte und Häupter in Europa geschrieben. 1615. Danzig (Gdańsk): Andreas Hünefeld. [FFG]
Fichte, Johann Gottlieb. 1806. Ueber das Wesen des Gelehrten, und seine Erscheinungen im Gebiete der Freiheit. In öffentlichen Vorlesungen, gehalten zu Erlangen, im Sommer-Halbjahre 1805. Berlin: Himburgische Buchhandlung.
Figulus, Benedictus. 1608a. Pandora magnalium naturalium aurea et benedicta, De Benedicto Lapidis Philosoph. Mysterio. Strassburg: Lazarus Zetzner.
Figulus, Benedictus. 1608b. Rosarium novum olympicum et benedictum, ein newer Gebenedeyter philosophischer Rosengart (…). Pars prima. Bazylea: B. Figulus.
Fleischer, Ezra. 2002. „לכדמוניות 'ספר יצירה': על העדות הקילירית תמסביבה ”. Tarbiṣ (תרביץ ) 71: 405– 432.
Fodor, Alexander. 2006. „An Arabic Version of Sefer ha-Razim”. Jewish Studies Quarterly 13: 412–427.
Foucault, Michel. 2000. Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, t. I. Tłum. Tadeusz Komendant. Gdańsk: Słowo/obraz terytoria.
Frank, Manfred. 1992. Der unendliche Mangel an Sein. Schellings Hegelkritik und die Anfänge der Marxschen Dialektik. 2., stark erweiterte und überarbeitete Auflage. München: Wilhelm Fink Verlag.
Franz, Günther. 1977. „Bücherzensur und Irenik: die theologische Zensur im Herzogtum Württemberg in der Konkurrenz von Universität und Regierung”. W Theologen und Theologie an der Universität Tübingen. Beiträge zur Geschichte der Evangelisch-Theologischen Fakultät, red. Martin Brecht. Tübingen: Mohr.
Garber, Daniel. 2002. „Defending Aristotle / Defending Society in Early 17th Century Paris”. W Wissensideale und Wissenskulturen in der frühen Neuzeit, red. Wolfgang Detel i Claus Zittel. Berlin: Akademie-Verlag.
Geyer Hermann. 2001. Verborgene Weisheit. Johann Arndt’s „Vier Bücher vom wahren Christentum” als Programm einer spiritualistisch-hermetischen Theologie (Arbeiten zur Kirchengeschichte, t. 80/I–II), 2 t.. Berlin–New York: Walter de Gruyter.
Gilly, Carlos. 1986. Johann Valentin Andreae 1586–1986. Die Manifeste der Rosenkreuzerbruderschaft. Katalog einer Ausstellung in der Bibliotheca Philosophica Hermetica. Amsterdam: BPH.
Gilly, Carlos. 1994. „»Theophrastia Sancta«. Der Paracelsismus als Religion im Streit mit den offiziellen Kirchen”. W Analecta Paracelsica. Studien zum Nachleben Theophrast von Hohenheims im deutschen Kulturgebiet der frühen Neuzeit, red. Joachim Telle. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Gilly, Carlos, red. 1995. Cimelia Rhodostaurotica. Die Rosenkreuzer im Spiegel der zwischen 1610 und 1660 entstandenen Handschriften und Drucke. Ausstellung der Bibliotheca Philosophica Hermetica Amsterdam und der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel. Amsterdam: In de Pelikaan.
Gilly, Carlos. 1997. „Johann Arndt und die »dritte Reformation« im Zeichen des Paracelsus”. Nova Acta Paracelsica. Neue Folge 11: 60–77.
Gilly, Carlos. 2000. „Das Bekenntnis zur Gnosis von Paracelsus bis auf die Schüler Jacob Böhmes”. W From Poimandres to Jacob Böhme: Gnosis, Hermetism and the Christian Tradition, red. Roelof van den Broek i Cis van Heertum. Amsterdam: In de Pelikaan.
Gilly, Carlos. 2002. „Abraham von Franckenberg und die Rosenkreuzer. Zur Datierung der Tabula Universalis Theosophica Mystica et Cabalistica von 1623”. W Rosenkreuz als europäisches Phänomen im 17. Jahrhundert, red. Bibliotheca Philosophica Hermetica. Amsterdam: In de Pelikaan.
Greyerz, Kaspar von. 1999. „Alchemie, Hermetismus und Magie. Zur Frage der Kontinuitäten in der wissenschaftlichen Revolution”. W Im Zeichen der Krise. Religiosität im Europa des 17. Jahrhunderts, red. Hartmut Lehmann i Anne-Charlott Trepp. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Hanegraaff, Wouter J. 2012. Esotericism and the Academy: Rejected Knowledge in Western Culture. Cambridge: Cambridge University Press.
Hannaway, Owen. 1986. „Design and the Aim of Science: Andreas Libavius versus Tycho Brahe”. Isis 77: 586–610.
Hapelius, Nicolaus Niger (Anagrammatizomenos). 1612. Cheiragogia Heliana de Auro Philosophico necdum cognito. Marburg: Rudolf Hutwelcker.
Hardt, Michael i Antonio Negri. 2005. Imperium. Tłum. Sergiusz Ślusarski i Adam Kołbaniuk. Warszawa: WAB.
Heine, Heinrich. 1997. Z dziejów religii i filozofii w Niemczech. Tłum. Tadeusz Zatorski. Kraków: Nomos.
Henry, John. 2008. „The Fragmentation of Renaissance Occultism and the Decline of Magic”. History of Science 46: 1–48.
Heyd, Michael. 1995. „Be Sober and Reasonable”: The Critique of Enthusiasm in the Seventeenth and Early Eighteenth Centuries. Leiden–New York–Köln: Brill.
Idel, Moshe. 1990. Golem: Jewish Magical and Mystical Traditions on the Artificial Anthropoid. Albany: State University of New York Press.
Idel, Moshe. 1998. „Saturn and Sabbatai Tzevi: A New Approach to Sabbateanism”. W Toward the Millenium: Messianic Expectations from the Bible to Waco, red. Peter Schäfer i Mark R. Cohen. Leiden: Brill.
Jonston, Jan. 1634. Naturae constantia: seu Diatribe, in qua … Mundum, nec ratione sui totius, nec ratione partium, universaliter & perpetuo in pejus ruere, ostenditur. Amsterdam: Johannes Janssonius. (Wyd. pol.: O stałości natury, przeł. Maria Stokowska, PWN, Warszawa 1960).
Jütte, Daniel. 2015. The Age of Secrecy: Jews, Christians, and the Economy of Secrets, 1400–1800. New Haven–London: Yale University Press.
Kahn, Didier. 2007. Alchimie et Paracelsisme en France à la fin de la Renaissance (1567–1625). Genève: Libraire Droz.
Kepler, Ioannes. 1596. Prodromus Dissertationum Cosmographicarum, continens Mysterium Cosmographicum… Tübingen: Georgius Gruppenbachius.
Klein, Wolf Peter, red. 1994. Sefer Jezirah. Übersetzt und kommentiert von Guillaume Postel. Neudruck der Ausgabe Paris 1552 (Clavis Pansophiae, t. 1). Stuttgart-Bad Cannstatt: frommann-holzboog.
Kooij, Pleun van der i Carlos Gilly, red. 1998. Fama Fraternitatis. Das Urmanifest der Rosenkreuzer Bruderschaft, zum ersten Mal nach den Manuskripten bearbeitet, die vor dem Erstdruck von 1614 enstanden sind. Haarlem: Rozekruis Pers. [FFU]
Kühlmann, Wilhelm i Joachim Telle. 1996. Einleitung. W Crollius, Oswaldus, De signaturis internis rerum. Die lateinische editio princeps (1609) und die deutsche Erstübersetzung (1623) (Heidelberger Studien zur Naturkunde der frühen Neuzeit, t. 5), hg. und eingel. von Wilhelm Kühlmann i Joachim Telle. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Kuntz, Marion L. 1981. Guillaume Postel: Prophet of the Restitution of All Things. His Life and Thought. The Hague: Martin Nijhoff.
Libavius, Andreas. 1610. De universitate, et originibus rerum conditarum contemplatio singularis, theologica, et philosophica. Frankfurt nad Menem: Petrus Kopff.
Libavius, Andreas. 1615. Examen philosophiae novae, quae veteri abrogandae opponitur. Frankfurt nad Menem: Petrus Kopff.
Libavius, Andreas. 1616. Wohlmeinendes Bedencken von der Fama, und Confession der Brüderschafft des RosenCreutzes, eine UniversalReformation, und Umbkehrung der gantzen Welt vor dem Jüngsten Tag, zu einem irrdischen Paradeyß. Frankfurt nad Menem: Petrus Kopff.
Liber de Creatione, cabalistinis, hebraice Sepher Iezira, authore Abrahamo. 1587. W Artis Cabalisticae: hoc est, reconditae theologiae et philosophiae scriptorum: tomus I. (…) Ex D. Ioannis Pistorii, Nidani, Med. D. et Marchionum Badensium Consiliarij Bibliotheca. Bazylea: Sebastian Henricpetri.
Lingo, Alison K. 1986. „Empirics and Charlatans in Early Modern France: The Genesis of the Classification of the »Other« in Medical Practice”. Journal of Social History 19: 583–603.
Lippmann, Edmund O. von. 1920. „Der Stein der Weisen und Homunculus, zwei alchemistische Probleme in Goethes Faust”. Chemiker-Zeitung 44/31: 213–216.
Maier, Michael. 1618. Atalanta Fugiens, hoc est, Emblemata Nova de Secretis Naturae chymica. Oppenheim: Hieronymus Gallerus.
McGuire, James E., i Piyo M. Rattansi. 1966. „Newton and the »Pipes of Pan«.” Notes and Records of the Royal Society of London 21: 108–143.
Meeks, Wayne. 1970. „Moses as God and King”. W Religions in Antiquity: Essays in Memory of Erwin Ramsdell Goodenough, red. Joseph Neusner, Leiden: Brill.
Mersenne, Marin. 1975. L’impiété des déistes, athées et libertins de ce temps. Faksimile-Neudruck der Ausgabe Paris 1624. Stuttgart-Bad Cannstatt: Friedrich Frommann Verlag.
Metzger, Bruce M. 2001. The Early Versions of the New Testament: Their Origin, Transmission and Limitations. Oxford: Oxford University Press.
Moran, Bruce T. 2006. Distilling Knowledge: Alchemy, Chemistry, and the Scientific Revolution. Cambridge: Harvard University Press.
Newman, William R. 1999. „Alchemical Symbolism and Concealment: The Chemical House of Libavius”. W The Architecture of Science, red. Peter Galison, Emily Thompson. Cambridge – London: The MIT Press.
Pagel, Walter. 1961. „The Prime Matter of Paracelsus”. Ambix IX(3): 117–135.
Pagel, Walter. 1979. „Paracelsus als »Naturmystiker«”. W Epochen der Naturmystik. Hermetische Tradition im wissenschaftlichen Fortschritt, red. Antoine Faivre, Rolf Ch. Zimmermann. Berlin: Erich Schmidt Verlag.
Paracelsus. 1924a. Das Buch Paragranum (Letzte Bearbeitung in vier Abschnitten, 1530). W PSW, t. 8.
Paracelsus. 1924b. Vorrede und erste beide Bücher des Paragranum (1530). W PSW, t. 8.
Paracelsus. 1925. Die drei (vier) Bücher des Opus Paramirum (St. Gallen 1531). W PSW, t. 9.
Paracelsus. 1928a. Labyrinthus medicorum errantium. Vom Irrgang der Aerzte (1537/38). W PSW, t. 11.
Paracelsus. 1928b. Die 9 Bücher De Natura rerum (1537?). W PSW, t. 11.
Paracelsus. 1929. Astronomia Magna oder die ganze Philosophia sagax der grossen und kleinen Welt (1537/38). W PSW, t. 12.
Paracelsus. 1931. Liber de Imaginibus. W PSW, t. 13.
Philochemicus, Heliophilus. 1608. Disquisitio de Helia Artista, in qua de metallorum transformatione, adversus Hagelii & Pererii Jesuitarum opiniones, evidenter & solide disseritur. Editio postrema correctior & melior. Marburg: Rudolf Hutwelcker.
Postel, Guillaume. 1552. Abrahami Patriarchae Liber Jezirah, sive Formationis Mundi: patribus quidem Abrahami tempora praecedentibus revelatus, sed ab ipso etiam Abrahamo expositus Isaaco (…). Vertebat ex hebraeis et commentariis illustrabat 1551. Parisiis: G. Postello.
Prinke, Rafał T. 2014. Zwodniczy ogród błędów. Piśmiennictwo alchemiczne do końca XVIII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii Nauki PAN.
Rowland, Christopher. 1982. The Open Heaven: A Study of Apocalyptic in Judaism and Early Christianity. New York: SPCK.
Schmidt-Biggemann, Wilhelm. 2004. Philosophia Perennis: Historical Outlines of Western Spirituality in Ancient, Medieval and Early Modern Thought (Archives Internationales d’Histoire des Idées, t. 189). Dordrecht: Springer.
Schneider, Hans. 2006. „Johann Arndt als Paracelsist”. W Hans Schneider, Der fremde Arndt. Studien zur Leben, Werk und Wirkung Johann Arndts (1555–1621). Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Secret, François. 1969. „Sur quelques traductions du Sefer Razï’el”. Revue des Études Juives CXXVIII: 223–245.
Sepher ha-Razim ( םפר הרזים ). 1966. Wyd. Mordecai Margalioth. Jerozolima: Yediot Ahronot (w jęz. hebrajskim).
Shackelford, Jole. 1993. „Tycho Brahe, Laboratory Design, and the Aim of Science: Reading Plans in Context”. Isis 84: 211–230.
Shackelford, Jole. 2003. „Paracelsianism and the Orthodox Lutheran Rejection of Vital Philosophy in Early Seventeenth-Century Denmark”. Early Science and Medicine 8: 210–252.
Shapin, Steven. 2000. Rewolucja naukowa. Tłum. Stefan Amsterdamski. Warszawa: Prószyński i S-ka.
Sonnet, Thomas. 1610. Satyre contre les charlatans, et pseudomedicins empyriques. Paris: Jean Millot.
Soukup, Rudolf W. 2007. Chemie in Österreich, t. I: Bergbau, Alchemie und frühe Chemie. Wien–Köln– Weimar: Böhlau Verlag.
Stuckrad, Kocku von. 2010. Locations of Knowledge in Medieval and Early Modern Europe: Esoteric Discourse and Western Identities. Leiden–Boston: Brill.
Svenungsson, Jayne. 2014. „A Secular Utopia: Remarks on the Löwith–Blumenberg Debate”. W Jewish Thought, Utopia and Revolution, red. Elena Namli, Jayne Svenungsson, Alana Vincent. Amsterdam–New York: Rodopi.
Szulakowska, Urszula. 2000. The Alchemy of Light: Geometry and Optics in Late Renaissance Alchemical Illustration. Leiden–Boston–Köln: Brill.
Telle, Joachim. 1994. „Paracelsus als Alchemiker”. W Paracelsus und Salzburg (14. Ergänzungsband der Mitteilungen der Gesellschaft für Salzburger Landeskunde), red. Heinz Dopsch i Peter F. Kramml. Salzburg: Anton Pustet.
Travaglia, Pinella. 2001. Una cosmologia ermetica. Il Kitāb sirr al-ḫalīqa / De secretis naturae. Napoli: Liguori Editori.
Trepp, Anne-Charlott. 1999. „Religion, Magie und Naturphilosophie. Alchemie im 16. und 17. Jahrhundert”. W Im Zeichen der Krise. Religiosität im Europa des 17. Jahrhunderts, red. Hartmut Lehmann i Anne-Charlott Trepp. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Trepp, Anne-Charlott. 2006. „Zur Differenzierung der Religiositätsformen im Luthertum des 17. Jahrhunderts und ihrer Bedeutung für die Deutungen von Natur”. Pietismus und Neuzeit. Ein Jahrbuch zur Geschichte des neueren Protestantismus 32: 37–56.
Tzvi Langermann, Y. 2002. „On the Beginning of Hebrew Scientific Literature and on Studying History Through »Maqbilot« (Paralells)”. Aleph 2: 169–189.
Vajda, Georges. 1954. Juda ben Nissim ibn Malka, philosophe juif marocain. Paris: Hesperis.
Vickers, Brian. 1984. „Analogy versus Identity: The Rejection of Occult Symbolism, 1580–1680”. W Occult and Scientific Mentalities in the Renaissance, red. Brian Vickers. Cambridge–London –New York: Cambridge University Press.
Walton, Michael T. 2015. „The Chemical Philosophy and Kabbalah: Pantheus, Khunrath, Croll, and the Treasures of the Oratory and the Laboratory”. W Bridging Traditions: Alchemy, Chemistry and Paracelsian Practices in the Early Modern Era, red. Karen H. Parshall, Michael T. Walton i Bruce T. Moran. Kirksville/MO: Truman State University Press.
Wasserstrom, Steven M. 1993. „ Sefer Yeṣirah and Early Islam: A Reappraisal”. Journal of Jewish Thought and Philosophy 3: 1–30.
Wasserstrom, Steven M. 2002. „Further Thoughts on the Origins of Sefer Yeṣirah”. Aleph 2: 201–221.
Webster, Charles. 1992. Od Paracelsusa do Newtona. Magia i powstanie nowożytnej nauki. Tłum. Klara Kopcińska i Artur Zapałowski. Warszawa: IFiS PAN.
Webster, Charles. 2002. The Great Instauration: Science, Medicine and Reform, 1626–1660, wyd. 2. Frankfurt am Main: Peter Lang.
Weiss, Tzahi. 2013. „The Reception of Sefer Yetsirah and Jewish Mysticism in the Early Middle Ages”. The Jewish Quarterly Review 103(1): 26–46.
Wilkinson, Robert J. 2007. Orientalism, Aramaic and Kabbalah in the Catholic Reformation: The First Printing of the Syriac New Testament. Leiden–Boston: Brill.
Wollgast, Siegfried. 1993. Philosophie in Deutschland zwischen Reformation und Aufklärung 1550–1650, wyd. 2. Berlin: Akademie-Verlag.
Woszczek, Marek. 2007. „Wolność, »zakażony korzeń« i machina mundi (Leibniz – Schelling – Goethe)”. W Wolność – szkice i studia, red. Piotr Orlik. Poznań: Wyd. Naukowe IF UAM.
Woszczek, Marek. 2009. „Newton-alchemik i imaginacyjne drogi fizyki”. W W kręgu filozofii nauki, kultury i społeczeństwa, red. Tadeusz Buksiński i Elżbieta Pakszys. Poznań: Wyd. Naukowe IF UAM.
Licencja
Autorzy:
„Praktyka Teoretyczna” jest pismem, które chce realizować idee wolnego dostępu do wiedzy i poszerzania domeny dobra wspólnego. Ma służyć rozwojowi nauki i krytycznej refleksji w Polsce i na świecie w imię idei wolnego dostępu do wiedzy (Open Access). Całe pismo jest udostępniane za darmo w Internecie na warunkach licencji CC-BY-NC-SA (Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe) w wersji 4.0 (szczegółowe warunki: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/). Artykuły w nim zamieszczone mogą być dowolnie przechowywane, kopiowane, drukowane, rozpowszechniane i wykorzystywane do celów naukowo-dydaktycznych przy zachowaniu warunków licencji. Apelujemy tylko o uznanie autorstwa i podanie źródła w myśl przyjętych w środowisku naukowym standardów.
Nie ma natomiast możliwości komercyjnego wykorzystania zgromadzonych zasobów bez pisemnej zgody wydawcy. Dostęp do czasopisma nie może być dystrybuowany za opłatą czy w jakikolwiek inny sposób limitowany przez inne podmioty.
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Praktyka Teoretyczna” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC [PL.pdf, PL.doc, EN.pdf, EN.doc].
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Praktyka Teoretyczna” udzielają wydawcy czasopisma niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe (CC-BY-NC-SA 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Autorzy nadsyłanych artykułów powinni upewnić się, czy wykorzystywane przez nich materiały nie są chronione prawami autorskimi na rzecz innych osób i ponoszą odpowiedzialność za ewentualne uchybienia w tym względzie.