Słowa kluczowe
apokaliptyka przyrodnicza (kosmologiczna)
mit Eliasza Artysty
mistyka przyrody
alchemia paracelsjańska
materia
panteizm
ontologia wyrażania
Jak cytować
Abstrakt
Mit Eliasza Artysty (albo „Eliasza nauk/sztuk”) jest jednym z interesujących komponentów bogatej szesnastowiecznej tradycji paracelsjańskiej z marginesów poreformacyjnej ortodoksji. Sygnalizuje zaskakujący kierunek rozwoju chrześcijańskiej tradycji apokaliptycznej, ponieważ ten „Helias artium chymicarum”, mesjański Experimentator jako ludzka, stylizowana na Chrystusa postać i odpowiednik biblijnego kowala Tubal-Kaina na końcu historii, jest oryginalną transformacją żydowskiego, apokaliptycznego Eliasza w kontekście wczesnej nowoczesności tuż przed wojną trzydziestoletnią. Jest to przykład z szerszego obszaru paracelsjańskiej teoalchemii (J. Telle), którą można interpretować jako typowo nowożytną hybrydę w latourowskim sensie. Co więcej, by zrozumieć szczególny poreformacyjny fenomen mistyki przyrody (Dorn, Weigel, Khunrath, Gutman, Arndt, Boehme i in.), pozostający w silnym napięciu z ortodoksyjnymi teologiami, należy wziąć pod uwagę, że był on wytworem tej nowej, szerokiej formacji intelektualnej, którą można nazwać przyrodniczą (albo kosmologiczną) apokaliptyką.
Autor twierdzi, że „wertykalna” (nieeschatologiczna) apokaliptyka przyrodnicza jest wczesnonowożytną formą tradycji apokaliptycznej, która w nowych warunkach społeczno-kulturowych przeszła transformację w formułę „poznawania tajemnic przyrody” w złożonym procesie renegocjacji relacji władzy i wytworzyła własny zasób motywacji poznawczych do aktywności eksperymentalnej, niezależnie od słabnących z czasem afektów millenarystycznych. Transformacja ta jest bardzo istotna dla zrozumienia religijnej wczesnej nowoczesności z jej immanentystycznymi, aktywistycznymi postawami i wyjścia poza jednowymiarowe dyskursy paradygmatu sekularyzacji, które zacierają albo ignorują wertykalną oś apokaliptyki i zafiksowują się na wymiarze horyzontalnym (millenarystycznym) w swoich konstrukcjach „irreligii postępu” (Löwith). Wczesną nowoczesność można lepiej zrozumieć jako rozproszony efekt związany z innowacyjnymi praktykami materialnymi, zwłaszcza medycznymi czy chemicznymi, oraz ich nowymi konceptualizacjami materii i wiedzy, gdzie filozofia, teologia, nauka o materii i społeczna rewolta wydają się nierozdzielne. Mit Eliasza nauk, dokładnie odwrotnie do powierzchownej interpretacji sekularyzacyjnej, jest jednym z symptomów zachodzącego procesu „de-eschatologizacji” przez alternatywny kierunek apokaliptyki – przenoszenia zainteresowania na przyrodę i materię jako dostępne eksploracji obiekty religijne, co wytworzyło też nowe, typowe dla nowoczesności konflikty o władzę, ale i laboratorium jako przestrzeń odkrywania tego, co ukryte w przyrodzie.
Bibliografia
PSW Paracelsus (Theophrast von Hohenheim). 1922–1933. Sämtliche Werke. Medizinische, naturwissenschaftliche und philosophische Schriften (I. Abteilung, t. 1–14). Hg. von Karl Sudhoff. München – Berlin: R. Oldenbourg.
Åkerman, Susanna. 1998. Rose Cross Over the Baltic: The Spread of Rosicrucianism in Northern Europe. Leiden: Brill.
[Andreae, Johann Valentin]. 2006. „Fama Fraternitatis, czyli odkrycie Bractwa przesławnego Zakonu R.C. Confessio Fraternitatis”. Tłum. Jerzy Prokopiuk. Ars Regia IX/15–16: 50–73. [FFP]
Andreae, Johann Valentin. 2010. Rosenkreuzerschriften (Johann V. Andreae, Gesammelte Schriften, hg. von Wilhelm Schmidt-Biggemann, t. 3). Bearbeitet, übersetzt, kommentiert und eingeleitet von Roland Edighoffer. Stuttgart – Bad Cannstatt: frommann-holzboog. [R]
Barnes, Robin B. 1988. Prophecy and Gnosis: Apocalypticism in the Wake of the Lutheran Reformation. Stanford: Stanford University Press.
Barr, James. 1990. „Luther and Biblical Chronology”. Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester 72: 51–67.
Bauer, Barbara. 1999. „Die Chronica Carionis von 1532. Melanchtons und Peucers Bearbeitung und ihre Wirkungsgeschichte”. W Himmelszeichen und Erdenwege. Johannes Carion (1499-1537) und Sebastian Hornmold (1500-1581) in ihrer Zeit, red. Elke Osterloh. Ubstadt-Weiher: Verlag Regionalkultur.
Bennett, Jane. 1997. „The Enchanted World of Modernity: Paracelsus, Kant, and Deleuze”. Cultural Values 1: 1–28.
Besold, Christophorus. 1616. Axiomata Philosophico-Theologica: vitam vere philosophicam utcunque adumbrantia. Strasburg: Lazarus Zetzner.
Bloch, Ernst. 1985a. Das Materialismusproblem, seine Geschichte und Substanz. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Bloch, Ernst. 1985b. Experimentum Mundi. Frage, Kategorien des Herausbringens, Praxis. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Blumenberg, Hans. 1974. Säkularisierung und Selbstbehauptung. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Brecht, Martin. 1967. „Johann Valentin Andreaes Versuch einer Erneuerung der Württembergischen Kirche im 17. Jahrhundert”. W Martin Brecht, Kirchenordnung und Kirchenzucht in Württemberg von 16. bis zum 18. Jahrhundert. Stuttgart: Calwer Verlag.
Brecht, Martin. 1977. „Johann Valentin Andreae. Weg und Programm eines Reformers zwischen Reformation und Moderne”. W Theologen und Theologie an der Universität Tübingen. Beiträge zur Geschichte der Evangelisch-Theologischen Fakultät, red. Martin Brecht. Tübingen: Mohr.
Brecht, Martin. 1993. „Das Aufkommen der neuen Frömmigkeitsbewegung in Deutschland”. W Geschichte des Pietismus. Bd. 1: Das 17. und frühe 18. Jahrhundert, red. M. Brecht. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Breger, Herbert. 1984. „Elias Artista – A Precursor of the Messiah in Natural Science”. W Nineteen Eighty-Four: Science between Utopia and Dystopia, red. Everett Mendelsohn i Helga Nowotny. Dordrecht – Boston – Lancaster: D. Reidel.
Brown, Raymond E. 1968. The Semitic Background of the Term ‘Mystery’ in the New Testament. Philadelphia: Fortress.
Bubenheimer, Ulrich. 1995. „Orthodoxie – Heterodoxie – Kryptoheterodoxie in der nachreformatorischen Zeit am Beispiel des Buchmarkts in Wittenberg, Halle und Tübingen”. W 700 Jahre Wittenberg. Stadt – Universität – Reformation, red. Stefan Oehmig. Weimar: Verlag Hermann Böhlaus.
Bubenheimer, Ulrich. 1999. „Rezeption und Produktion nonkonformer Literatur in einem protestantischen Dissidentenkreis des 17. Jahrhunderts”. W Religiöse Devianz in christlich geprägten Gesellschaften. Vom hohen Mittelalter bis zur Frühaufklärung, red. Dieter Fauth i Daniela Müller. Würzburg: Religion & Kultur Verlag.
Burrows, Millar. 1952. „The Messiahs of Aaron and Israel (DSD IX,11).” Anglican Theological Review 34: 202–206.
Collins, John J., red. 1979. Apocalypse: The Morphology of the Genre (Semeia 14). Missoula/MT: Scholars Press.
Copenhaver, Brian P. 1990. „Natural Magic, Hermetism, and Occultism in Early Modern Science”. W Reappraisals of the Scientific Revolution, red. David C. Lindberg i Robert S. Westman. Cambridge: Cambridge University Press.
Croll, Oswald. 1623. Osvaldii Crollii Vett. Basilica Chymica oder Alchymistisch Königlich Kleynod. Frankfurt am Main: Gottfried Tampach.
Debus, Allen G. 1977. The Chemical Philosophy: Paracelsian Science and Medicine in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, 2 t. New York: Science History Publications.
Descartes, René. 1996. Listy do Regiusa. Uwagi o pewnym pisemku. Tłum. Jerzy Kopania. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
Dickson, Donald R. 1998. The Tessera of Antilia: Utopian Brotherhoods and Secret Societies in the Early Seventeenth Century. Leiden–Boston–Köln: Brill.
Dobbs, Betty Jo T. 1991. The Janus Faces of Genius: The Role of Alchemy in Newton’s Thought. Cambridge: Cambridge University Press.
Dorn, Gerhard. 1659. De transmutatione metallorum. W Theatrum Chemicum, praecipuos selectorum auctorum tractatus de chemiae et lapidis philosophici antiquitate, veritate, iure, praestantia, & operationibus continens, (…) volumen primum. Strassburg: Lazarus Zetzner.
Eamon, William. 1984. „Arcana Disclosed: The Advent of Printing, The Books of Secrets Tradition and the Development of Experimental Science in the Sixteenth Century”. History of Science 22: 111–150.
Eamon, William. 1994. Science and the Secrets of Nature: Books of Secrets in Medieval and Early Modern Culture. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Faivre, Antoine. 2002. „Elie Artiste, ou le Messie des Philosophes de la Nature (première partie)”. Aries 2: 119–152.
Faivre, Antoine. 2003. „Elie Artiste, ou le Messie des Philosophes de la Nature (seconde partie)”. Aries 3: 25–54.
Fama Fraternitatis Oder Entdeckung der Brüderschafft des löblichen Ordens dess Rosenkreutzes. Beneben der Confession Oder Bekantnuss derselben Fraternitet, an alle Gelehrte und Häupter in Europa geschrieben. 1615. Danzig (Gdańsk): Andreas Hünefeld. [FFG]
Ferguson, John. 1906. Bibliotheca Chemica: A Catalogue of the Alchemical, Chemical and Pharmaceutical Books in the Collection of the Late James Young of Kelly and Durris, vol. 1. Glasgow: J. Maclehose and Sons.
Forshaw, Peter J. 2010. „Oratorium – Auditorium – Laboratorium: Early Modern Improvisations on Cabala, Music, and Alchemy”. Aries 10(2): 169–195.
Foucault, Michel. 2000. Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, t. I. Tłum. Tadeusz Komendant. Gdańsk: słowo/obraz terytoria.
Fuller, Steve. 2009. Nauka vs religia? Inteligentny projekt a zagadnienia ewolucji. Tłum. Tomasz Bieroń. Poznań: Zysk i S-ka.
Gerrish, Brian A. 2004. The Old Protestantism and the New: Essays on the Reformation Heritage. London–New York: T. & T. Clark.
Gilly, Carlos. 1986. Johann Valentin Andreae 1586-1986. Die Manifeste der Rosenkreuzerbruderschaft. Katalog einer Ausstellung in der Bibliotheca Philosophica Hermetica. Amsterdam: BPH.
Gilly, Carlos. 1994. „»Theophrastia Sancta«. Der Paracelsismus als Religion im Streit mit den offiziellen Kirchen”. W Analecta Paracelsica. Studien zum Nachleben Theophrast von Hohenheims im deutschen Kulturgebiet der frühen Neuzeit, red. Joachim Telle. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Gilly, Carlos, red. 1995. Cimelia Rhodostaurotica. Die Rosenkreuzer im Spiegel der zwischen 1610 und 1660 entstandenen Handschriften und Drucke. Ausstellung der Bibliotheca Philosophica Hermetica Amsterdam und der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel. Amsterdam: In de Pelikaan.
Gilly, Carlos. 1997. „Johann Arndt und die «dritte Reformation» im Zeichen des Paracelsus”. Nova Acta Paracelsica. Neue Folge 11: 60–77.
Goldammer, Kurt. 1948. „Paracelsische Eschatologie. Zum Verständnis der Anthropologie und Kosmologie Hohenheims”. Nova Acta Paracelsica 5: 45–85.
Goldammer, Kurt. 1953. Paracelsus. Natur und Offenbarung. Hannover: Theodor Oppermann Verlag.
Goldammer, Kurt. 1964. Paracelsus. Humanisten und Humanismus. Ein Beitrag zur kultur- und geistesgeschichtlichen Stellung Hohenheims (Salzburger Beiträge zur Paracelsusforschung, t. 4). Wien: Verband der Wissenchaftlichen Gesellschaften Österreichs.
Goldammer, Kurt. 1986. Paracelsus in neuen Horizonten. Gesammelte Aufsätze (Salzburger Beiträge zur Paracelsusforschung, t. 24). Wien: Verband der Wissenchaftlichen Gesellschaften Österreichs.
Goldish, Matt. 2004. The Sabbatean Prophets. Cambridge: Harvard University Press.
Golitzin, Alexander (2001). „»Earthly Angels and Heavenly Men«: The Old Testament Pseudoepigrapha, Niketas Stethatos, and the Tradition of «Interiorized Apocalyptic» in Eastern Christian Ascetical and Mystical Literature”. Dumbarton Oaks Papers 55: 125–153.
Granada, Miguel A. 2006. „Helisaeus Rößlin on the Eve of the Appearance of the Nova of 1604. His Eschatological Expectations and His Intellectual Career as Recorded in the »Ratio Studiorum et Operum Memorum« (1603–1604)”. Sudhoffs Archiv 90: 75–96.
Granada, Miguel A. 2013. „Helisaeus Roeslin’s Chronological Conception and a New Manuscript Source”. Early Science and Medicine 18: 231–265.
Greyerz, Kaspar von. 1999. „Alchemie, Hermetismus und Magie. Zur Frage der Kontinuitäten in der wissenschaftlichen Revolution”. W Im Zeichen der Krise. Religiosität im Europa des 17. Jahrhunderts, red. Hartmut Lehmann i Anne-Charlott Trepp.
Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Gruenwald, Ithamar. 1973. „Knowledge and Vision: Towards a Clarification of Two ‘Gnostic’ Concepts in Light of Their Alleged Origin”. Israel Oriental Studies 3: 63–107.
Gruenwald, Ithamar. 1980. Apocalyptic and Merkavah Mysticism. Leiden: Brill.
Hacking, Ian. 2002. Historical Ontology. Cambridge – London: Harvard University Press.
Hamilton, Alastair. 1999. The Apocryphal Apocalypse: The Reception of the Second Book of Esdras (4 Ezra) from the Renaissance to the Enlightenment. Oxford: Oxford University Press.
Hemleben, Johannes. 1973. Paracelsus. Revolutionär, Arzt und Christ. Frauenfeld–Stuttgart: Huber.
Henry, John. 2008. „The Fragmentation of Renaissance Occultism and the Decline of Magic”. History of Science 46: 1–48.
Jütte, Daniel. 2015. The Age of Secrecy: Jews, Christians, and the Economy of Secrets, 1400–1800. New Haven–London: Yale University Press.
Kerckring, Teodor. 1724. Theodori Kerckringii (…) Anmerckungen über Basilii Valentini Triumph-Wagen des Antimonii. Nürnberg: Adam Jonathan Felßecker.
Koester, Craig R. 2014. Revelation: A New Translation with Introduction and Commentary. New Haven: Yale University Press.
Koetsier, Teun i Karin Reich. 2005. „Michael Stifel and His Numerology”. W Mathematics and the Divine: A Historical Study, red.Teun Koetsier i Luc Bergmans. Amsterdam: Elsevier.
Kooij, Pleun van der, i Carlos Gilly, red. 1998. Fama Fraternitatis. Das Urmanifest der Rosenkreuzer Bruderschaft, zum ersten Mal nach den Manuskripten bearbeitet, die vor dem Erstdruck von 1614 enstanden sind. Haarlem: Rozekruis Pers. [FFU]
Kühlmann, Wilhelm i Joachim Telle, red. 2013. Der Frühparacelsismus. Dritter Teil/1, Berlin–Boston: De Gruyter.
Latour, Bruno. 2011. Nigdy nie byliśmy nowocześni. Studium z antropologii symetrycznej. Tłum. Maciej Gdula. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Lindbeck, Kristen H. 2010. Elijah and the Rabbis: Story and Theology. New York: Columbia University Press.
Maier, Gerhard. 1981. Die Johannesoffenbarung und die Kirche. Tübingen: Mohr.
Martens, Rhonda. 2000. Kepler’s Philosophy and the New Astronomy. Princeton–Oxford: Princeton University Press.
McGinn, Bernard. 1979. Visions of the End: Apocalyptic Traditions in the Middle Ages. New York: Columbia University Press.
McGuire, James E., i Piyo M. Rattansi. 1966. „Newton and the ‘Pipes of Pan’.” Notes and Records of the Royal Society of London 21: 108–143.
Melanchton, Philip. 1558. Chronicon Carionis latine expositum et auctum multis et veteribus et recentibus Historiis, in narrationibus rerum Graecarum, Germanicarum & Ecclesiasticarum a Philippo Melanthone. Wittenberg: Georg Rhau Erben.
Melanchton, Philip. 1844. Chronicon Carionis. W Philippi Melanchtonis Opera quae supersunt omnia, edidit Carolus Gottlieb Bretschneider (Corpus Reformatorum, t. XII). Halle: Schwetschke.
Moran, Bruce T. 1994. „Alchemy, Prophecy and the Rosicrucians: Raphael Eglinus and Mystical Currents of the Early Seventeenth Century”. W Alchemy and Chemistry in the 16th and 17th Centuries, red. Piyo Rattansi i Antonio Clericuzio. Dordrecht: Kluwer.
Moran, Bruce T. 2006. Distilling Knowledge: Alchemy, Chemistry, and the Scientific Revolution. Cambridge: Harvard University Press.
Muchowski, Piotr. 1996. Rękopisy znad Morza Martwego. Qumran – Wadi Murabba‘at – Masada. Kraków: The Enigma Press.
Naudé, Gabriel. 1623. Instruction à la France sur la verité de l’histoire des Freres de la Roze-Croix. Paris: F. Julliot.
Newman, William R. 1994. Gehennical Fire: The Lives of George Starkey, an American Alchemist in the Scientific Revolution. Cambridge: Harvard University Press.
Newman, William R. 1998. „Elias Artista”. W Alchemie. Lexikon einer hermetischen Wissenschaft, red. Claus Priesner i Karin Figala. München: C.H. Beck.
Newman, William R. 2009. „Brian Vickers on Alchemy and the Occult: A Response”. Perspectives on Science 17: 482–506.
Pagel, Walter. 1961. „The Prime Matter of Paracelsus”. Ambix IX(3): 117–135.
Pagel, Walter. 1979. „Paracelsus als ‘Naturmystiker’”. W Epochen der Naturmystik. Hermetische Tradition im wissenschaftlichen Fortschritt, red. Antoine Faivre, Rolf Ch. Zimmermann. Berlin: Erich Schmidt Verlag.
Pagel, Walter. 1981. „The Paracelsian Elias Artista and the Alchemical Tradition”. Medizinhistorisches Journal 16: 6–19.
Pagel, Walter. 1982. Paracelsus: An Introduction to Philosophical Medicine in the Era of the Renaissance, wyd. 2. Basel–München–Paris–London–New York–Tokyo–Sydney: Karger.
Paracelsus. 1924a. Das Buch Paragranum (Letzte Bearbeitung in vier Abschnitten, 1530). W PSW, t. 8.
Paracelsus. 1924b. Vorrede und erste beide Bücher des Paragranum (1530). W PSW, t. 8.
Paracelsus. 1925. Die drei (vier) Bücher des Opus Paramirum (St. Gallen 1531). W PSW, t. 9.
Paracelsus. 1929. Liber de podagricis et suis speciebus et morbis annexis, liber primus. W PSW, t. 1.
Paracelsus. 1930a. Von den natürlichen Dingen. Das erst Buch (1525?). W PSW, t. 2.
Paracelsus. 1930b. Das Buch De Mineralibus. W PSW, t. 3.
Paracelsus. 1931. Liber de Imaginibus. W PSW, t. 13.
Paracelsus. 1933a. Libellus de Tinctura Physicorum (1568?). W PSW, t. 14, III: Spuria.
Paracelsus. 1933b. Liber Azoth sive de Ligno et Linea Vitae. W PSW, t. 14, III: Spuria.
Paracelsus. 1965. Von Fasten und Casteien. W Paracelsus, Sämtliche Werke, II. Abt.: Theologische und Religionsphilosophische Schriften, hg. von Kurt Goldammer, t. 2. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Petersen, Rodney L. 2013. „The Apocalyptic Luther – Exegesis and Self-Identification”. W The Myth of the Reformation, red. Peter Opitz. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Peuckert, Will-Erich. 1973. Das Rosenkreutz, wyd. 2. Berlin: Erich Schmidt Verlag.
Piscator, Johannes. 1613. In Apocalypsin Johannis Commentarius. Herborn: Christoph Corvinus.
Preuss, Hans. 1933. Martin Luther. Der Prophet. Gütersloh: C. Bertelsmann Verlag.
Prinke, Rafał T. 2014. Zwodniczy ogród błędów. Piśmiennictwo alchemiczne do końca XVIII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii Nauki PAN.
Rattansi, Piyo M. 1972. Newton’s Alchemical Studies. W Science, Medicine and Society in the Renaissance. Essays to Honour Walter Pagel, t. II, red. Allen G. Debus. London: Heinemann.
Read, John. 1958. „Gold Making Galore”. New Scientist 4 (101): 1117–1119.
Reich, Karin. 1996. „Zwischen Theologie und Mathematik: Michael Stifels Endchrist (1532)”. W: Rechenmeister und Cossisten der frühen Neuzeit, red. Rainer Gebhardt. Annaberg-Buchholz: Adam-Ries-Bund.
Rowland, Christopher. 1979. „The Visions of God in Apocalyptic Literature”. Journal for the Study of Judaism 10: 137–154.
Rowland, Christopher. 1982. The Open Heaven: A Study of Apocalyptic in Judaism and Early Christianity. New York: SPCK.
Sasaki, Chikara. 2003. Descartes’s Mathematical Thought. Dordrecht: Springer.
Schelling, Friedrich W.J. von (1927). Vorlesungen über die Methode des akademischen Studiums (1802). W Schellings Werke. Nach der Originalausgabe in neuer Anordnung hg. von Manfred Schröter, 3. Hauptband. München: C.H. Beck – R. Oldenbourg.
Schmidt-Biggemann, Wilhelm. 2004. Philosophia Perennis: Historical Outlines of Western Spirituality in Ancient, Medieval and Early Modern Thought (Archives Internationales d’Histoire des Idées, t. 189). Dordrecht: Springer.
Scholem, Gershom. 1965. Jewish Gnosticism, Merkabah Mysticism, and the Talmudic Tradition, wyd. 2. New York: The Jewish Theological Seminary of America.
Scholem, Gershom. 1987. Origins of the Kabbalah. New York/N.J.: Princeton University Press.
Schweighardt, Theophilus [Daniel Mögling]. 1618. Speculum Sophicum Rhodo-Stauroticum. Das ist: Weitläuffige Entdeckung deß Collegij unnd axiomatum von der sondern erleuchten Fraternitet Christ-RosenCreutz. B.m. [Frankfurt nad Menem?]: b.w.
Shapin, Steven. 2000. Rewolucja naukowa. Tłum. Stefan Amsterdamski. Warszawa: Prószyński i S-ka.
Shea, William R. 1988. Descartes and the Rosicrucian Enlightenment. W Metaphysics and Philosophy of Science in the Seventeenth and Eighteenth Centuries: Essays in Honour of Gerd Buchdahl, red. R.S. Woolhouse. Dordrecht–Boston–London: Kluwer.
[Siebmacher, Johann Ambrosius]. 1618. Introductio Hominis, oder kurtze Anleitung zu einem Christlichen Gottseligen Leben. W Philosophia Mystica, darinn begriffen Eilff unterschidene Theologico-Philosophische, doch teutsche Tractätlein… Newstadt: Lucas Jennis.
Sperber, Julius. 1660. Ein Geheimer Tractatus Iulii Sperberi Von den dreyen seculis oder Hauptzeiten von Anfang bis zum Ende der Welt. Amsterdam: Benedictus Bahnsen.
Stone, Michael E. 1976. „Lists of Revealed Things in the Apocalyptic Literature”. W Magnalia Dei: The Mighty Acts of God. Essays on the Bible and Archaeology in Memory of G. Ernest Wright, red. Frank M. Cross, Werner E. Lemke i Patrick D. Miller. Garden City/N.Y.: Doubleday.
Stone, Michael E. 1980. Scriptures, Sects and Visions: A Profile of Judaism from Ezra to the Jewish Revolts. Philadelphia: Fortress.
Stuckrad, Kocku von. 2010. Locations of Knowledge in Medieval and Early Modern Europe: Esoteric Discourse and Western Identities. Leiden–Boston: Brill.
Suchodolski, Bogdan. 1963. Narodziny nowożytnej filozofii człowieka. Warszawa: PWN.
Thorndike, Lynn. 1956. „The Latin Translation of Astrological Works by Messahala”. Osiris 12: 49–72.
Trepp, Anne-Charlott. 1999. „Religion, Magie und Naturphilosophie. Alchemie im 16. und 17. Jahrhundert”. W Im Zeichen der Krise. Religiosität im Europa des 17. Jahrhunderts, red. Hartmut Lehmann i Anne-Charlott Trepp. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Trepp, Anne-Charlott. 2009. Von der Glückseligkeit alles zu wissen. Die Erforschung der Natur als religiöse Praxis in der Frühen Neuzeit. Frankfurt am Main: Campus Verlag.
Trevor-Roper, Hugh. 1985. „The Paracelsian Movement”. W Renaissance Essays, red. Hugh Trevor-Roper. Chicago: University of Chicago Press.
Vickers, Brian. 1984. „Analogy versus Identity: The Rejection of Occult Symbolism, 1580–1680”. W Occult and Scientific Mentalities in the Renaissance, red. Brian Vickers. Cambridge–London–New York: Cambridge University Press.
Wallmann, Johannes. 1982. „Zwischen Reformation und Pietismus. Reich Gottes und Chiliasmus in der lutherischen Orthodoxie”. W Verifikationen. Festschrift für Gerhard Ebeling zum 70. Geburtstag, red. Eberhard Jüngel. Tübingen: J.C.B. Mohr.
Walton, Michael T. 2015. „The Chemical Philosophy and Kabbalah: Pantheus, Khunrath, Croll, and the Treasures of the Oratory and the Laboratory”. W Bridging Traditions: Alchemy, Chemistry and Paracelsian Practices in the Early Modern Era, red. Karen H. Parshall, Michael T. Walton i Bruce T. Moran. Kirksville/MO: Truman State University Press.
Webster, Charles. 1992. Od Paracelsusa do Newtona. Magia i powstanie nowożytnej nauki. Tłum. Klara Kopcińska i Artur Zapałowski. Warszawa: IFiS PAN.
Webster, Charles. 2002. The Great Instauration: Science, Medicine and Reform, 1626–1660, wyd. 2. Frankfurt am Main: Peter Lang.
Weeks, Andrew. 1997. Paracelsus: Speculative Theory and the Crisis of the Early Reformation. Albany: State University of New York Press.
Wollgast, Siegfried. 1993a. „Zur Wirkungsgeschichte des Paracelsus im 16. und 17. Jahrhundert”. W Resultate und Desidarate der Paracelsus-Forschung, red. Peter Dilg i Hartmut Rudolph. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Wollgast, Siegfried. 1993b. Philosophie in Deutschland zwischen Reformation und Aufklärung 1550–1650, wyd. 2. Berlin: Akademie-Verlag.
Woszczek, Marek. 2009. „Newton-alchemik i imaginacyjne drogi fizyki”. W W kręgu filozofii nauki, kultury i społeczeństwa, red. Tadeusz Buksiński i Elżbieta Pakszys. Poznań: Wyd. Naukowe IF UAM.
Yates, Frances. 1964. Giordano Bruno and the Hermetic Tradition. Chicago–London: University of Chicago Press.
Licencja
Autorzy:
„Praktyka Teoretyczna” jest pismem, które chce realizować idee wolnego dostępu do wiedzy i poszerzania domeny dobra wspólnego. Ma służyć rozwojowi nauki i krytycznej refleksji w Polsce i na świecie w imię idei wolnego dostępu do wiedzy (Open Access). Całe pismo jest udostępniane za darmo w Internecie na warunkach licencji CC-BY-NC-SA (Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe) w wersji 4.0 (szczegółowe warunki: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/). Artykuły w nim zamieszczone mogą być dowolnie przechowywane, kopiowane, drukowane, rozpowszechniane i wykorzystywane do celów naukowo-dydaktycznych przy zachowaniu warunków licencji. Apelujemy tylko o uznanie autorstwa i podanie źródła w myśl przyjętych w środowisku naukowym standardów.
Nie ma natomiast możliwości komercyjnego wykorzystania zgromadzonych zasobów bez pisemnej zgody wydawcy. Dostęp do czasopisma nie może być dystrybuowany za opłatą czy w jakikolwiek inny sposób limitowany przez inne podmioty.
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Praktyka Teoretyczna” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC [PL.pdf, PL.doc, EN.pdf, EN.doc].
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Praktyka Teoretyczna” udzielają wydawcy czasopisma niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe (CC-BY-NC-SA 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Autorzy nadsyłanych artykułów powinni upewnić się, czy wykorzystywane przez nich materiały nie są chronione prawami autorskimi na rzecz innych osób i ponoszą odpowiedzialność za ewentualne uchybienia w tym względzie.