Słowa kluczowe
inteligencja
Łódź
mieszczaństwo
nowoczesność
społeczeństwo miejskie
Warszawa
Jak cytować
Abstrakt
Celem artykułu jest analiza zmiany znaczenia pojęcia „mieszczaństwo” (w powiązaniu z takimi kategoriami, jak inteligencja czy burżuazja) w polskim dyskursie politycznym w latach 1905–1914. Hipoteza autora jest taka, że przed Wielką Wojną, w czasach rewolucji społeczno-politycznej, której areną były ulice Warszawy, Łodzi i innych miast, pojawiły się nowe sposoby konceptualizacji społeczeństwa miejskiego. Tekst omawia zatem okoliczności, które doprowadziły do uformowania się sposobów rozumienia mieszczaństwa w ramach szerszej debaty na temat samorządu miejskiego w Królestwie Polskim po rewolucji 1905 roku. Z uwagi na fakt, że w interesującym autora okresie samo miasto stało się przedmiotem rywalizacji politycznej, postulat prawa do rządzenia miastem był głośno formułowany w przestrzeni polskiej debaty publicznej. Dla narodowej demokracji była to doskonała okazja dla szerzenia retoryki antysemickiej i propagowania idei polonizacji miast jako celu długofalowego. Autor twierdzi jednak, że retoryka ta nie znalazłaby posłuchu, gdyby sama inteligencja nie przedefiniowała swojego stosunku do poszczególnych grup mieszkańców miast. W ten sposób mieszczaństwo, które wcześniej nie miało większego znaczenia politycznego, stało się istotnym elementem postulowanej modernizacji Polski; choć ceną za to posunięcie było rozpalenie konfliktu etnicznego. Tym samym, dla protagonistów ówczesnych sporów stało się jasne, że Polska nowoczesna
to Polska zurbanizowana.
Finansowanie
This paper presents results of research project financed by the (Polish) National Science Centre contracted as UMO-2014/15/D/ HS3/00411. The article is largely based on arguments presented in my book in Polish (Śmiechowski 2020b) and other papers prepared as results of the project (Śmiechowski 2014b; 2018; 2020a).
Bibliografia
Blobaum, Robert E. 1995. Rewolucja: Russian Poland, 1904‒1907. Ithaca‒London: Cornell University Press.
Blobaum, Robert E. 2001. “The Politics of Antisemitism in Fin-de-Siècle Warsaw.” The Journal of Modern History 73(2): 275–306. https://doi.org/10.1086/321025.
Blobaum, Robert E. 2015. “A Warsaw Story: Polish-Jewish Relation during the First World War.” In Warsaw. The Jewish Metropolis: Essays in Honor of the 75th Birthday of Professor Antony Polonsky, edited by Glenn Dynner and François Guesnet, 271–98. Leiden‒Boston: Brill.
Boyer, John W. 1981. Political Radicalism in Late Imperial Vienna: Origins of the Christian Social Movement, 1848‒1897. Chicago‒London: University of Chicago Press.
Brower, Daniel R. 1986. “Urban Revolution in the Late Russian Empire.” In The City in Late Imperial Russia, edited by Michael F. Hamm, 319–55. Bloomington: Indiana University Press.
Corrsin, Stephen D. 1989. Warsaw Before the First World War: Poles and Jews in the Third City of the Russian Empire 1880‒1914. Boulder‒New York: East European Monographs, Columbia University Press.
Davidson, Neil. 2012. How Revolutionary Were The Bourgeois Revolutions? Chicago: Haymarket Books.
Edelman, Robert. 1987. Proletarian Peasants. The Revolution of 1905 in Russia’s Southwest. Ithaca‒London: Cornell University Press.
Gellner, Ernest. 1970. “Concepts and Society.” In Sociological Theory and Philosophical Analysis, edited by Dorothy Mary Emmet and Alasdair C. McIntyre, 115–49. London: Palgrave Macmillan.
“Inteligencja umysłowa.” 1911. Nowy Kurier Łódzki, August.
Iwańska, Marzena. 2015. “Inteligencja i rewolucja w Łodzi w latach 1905‒1907.” Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX Wieku 15: 65–98. https://doi.org/10.18778/2080-8313.15.05.
Janowski, Maciej. 2014. Birth of the Intelligentsia – 1750–1831, vol. 1 of A History of the Polish Intelligentsia ‒ Part I, edited by Jerzy Jedlicki. Translated by Tristan Korecki. Frankfurt am Main: Peter Lang.
Jedlicki, Jerzy. 1999. A Suburb of Europe: Nineteenth-Century Polish Approaches to Western Civilization. Budapest: Central European University Press.
Jedlicki, Jerzy. 2009. “Problems with the Intelligentsia.” Translated by Agnieszka Kreczmar. Acta Poloniae Historica 100: 15–30.
Katz, Steven T., ed. 2007. The Shtetl: New Evaluations. New York‒London: New York University Press.
Kmiecik, Zenon. 1980. Prasa polska w rewolucji 1905‒1907. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kochanowicz, Jacek. 2006. Backwardness and Modernization: Poland and Eastern Europe in the 16th-20th Centuries. Aldershot: Ashgate Variorum.
Kopczyńska-Jaworska, Bronisława. 1993. “Miasto i miejskość w systemie wartości Polaków.” In Miasto i kultura polska doby przemysłowej. [3] Wartości, edited by Hanna Imbs, 99–121. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Koshman, Lidiia Vasil’evna. 2016. “The Meshchanstvo in Nineteenth-Century Russia.” Russian Studies in History 55(2): 97–125. https://doi.org/10.1080/10611983.2016.1200353.
Kożuchowski, Adam. 2020. “A Demonic Chrysalis: The Concept of Bourgeoisie in Poland.” Acta Poloniae Historica 122: 79–107. https://doi.org/10.12775/APH.2020.122.04.
“Kronika.” 1913. Robotnik 236(9), April.
Krzywicki, Ludwik. 1912. “Sprawa żydowska.” Nowa Gazeta 597, December.
Krzywiec, Grzegorz. 2017. Polska bez Żydów. Studia z dziejów idei, wyobrażeń i praktyk antysemickich na ziemiach polskich początku XX wieku (1905‒1914). Warszawa: Instytut Historii PAN.
“Kto jest inteligentem?” 1912. Nowy Kurier Łódzki, August.
Kuligowski, Piotr. 2017. “Ouvriers, proletarjat czy stan czwarty? Konceptualizacja klasy robotniczej w kręgach polskiej lewicy (1832‒1892).” Praktyka Teoretyczna 23(1): 160–94. https://doi.org/10.14746/prt.2017.1.6.
Kurnatowski, Jerzy. 1913. “Polskie mieszczaństwo.” Kurier Warszawski 14, January.
Lowndes, Vivien. 1995. “Citizenship and Urban Politics.” In Theories of Urban Politics, edited by David Judge, Gerry Stoker and Harold Wolman, 160–80. London‒Thousand Oaks‒New Dehli: Sage Publications.
“Mały Felieton. Powrót Ptactwa.” 1906. Kurier Łódzki 210.
Marzec, Wiktor. 2016. “What Bears Witness of the Failed Revolution? The Rise of Political Antisemitism during the 1905–1907 Revolution in the Kingdom of Poland.” East European Politics & Societies 30(1): 189–213. https://doi.org/10.1177/0888325415581896.
Marzec, Wiktor, and Kamil Śmiechowski. 2016. “Pathogenesis of the Polish Public Sphere. The Intelligentsia and Popular Unrest during and after the 1905 Revolution.” Polish Sociological Review 4: 437–57.
Marzec, Wiktor, and Risto Turunen. 2018. “Socialisms in the Tsarist Borderlands: Poland and Finland in a Contrastive Comparison, 1830–1907.” Contributions to the History of Concepts 13(1): 22–50. https://doi.org/10.3167/choc.2018.130103.
Marzec, Wiktor, and Agata Zysiak. 2016. “»Journalists Discovered Łódź like Columbus.« Orientalizing Capitalism in the Late Nineteenthand Early Twentieth-Century Polish Modernization Debates.” Canadian-American Slavic Studies 50(2): 213–43. https://doi.org/10.1163/22102396-05002007.
“Miasteczko.” 1914. Tygodnik Ilustrowany 13: 250.
Moszczeńska, Iza. 1906. “Klasy społeczne i inteligencja.” Ludzkość, October. “O polski stan średni.” 1912. Gazeta Warszawska 33, February.
Pipes, Richard. 1960. “The Historical Evolution of the Russian Intelligentsia.” Daedalus 89(3): 487–502. Accessed March 29, 2021. https://www.jstor.org/stable/20026594.
Porter, Brian. 2000. When Nationalism Began to Hate: Imagining Modern Politics in Nineteenth-Century Poland. New York: Oxford University Press.
Prus, Bolesław. 1905. “Kwestia żydowska u nas.” Tygodnik Ilustrowany 42: 783–84.
“Przyczynki do bilansu sił narodowych w Królestwie.” 1908. Przegląd Narodowy 1: 60–82.
Riga, Liliana. 2008. “The Ethnic Roots of Class Universalism: Rethinking the ‘Russian’ Revolutionary Elite.” American Journal of Sociology 114(3): 649–705. https://doi.org/10.1086/592862.
Rzymowski, Wincenty. 1912. “Być albo nie być.” Prawda: Tygodnik Polityczny, Społeczny i Literacki 48: 1–4.
Samuś, Paweł. 2013. Wasza kartka wyborcza jest silniejsza niż karabin, niż armata...: Z dziejów kultury politycznej na ziemiach polskich pod zaborami. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Sdvižkov, Denis. 2006. Das Zeitalter Der Intelligenz: Zur Vergleichenden Geschichte Der Gebildeten in Europa Bis Zum Ersten Weltkrieg. Göttingen:
Vandenhoeck & Ruprecht.
Śmiechowski, Kamil. 2012. Z perspektywy stolicy. Łódź okiem warszawskich tygodników społeczno-kulturalnych (1881‒1905). Łódź: Wydawnictwo Ibidem.
Śmiechowski, Kamil. 2014a. Łódzka wizja postępu: Oblicze społeczno-ideowe “Gońca Łódzkiego”, “Kuriera Łódzkiego” i “Nowego Kuriera Łódzkiego” w latach 1898‒1914. Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn.
Śmiechowski, Kamil. 2014b. “Searching for the Better City: Urban Discourse during the Revolution of 1905 in the Kingdom of Poland.” Praktyka Teoretyczna 13(3). https://doi.org/10.14746/pt.2014.3.4.
Śmiechowski, Kamil. 2018. “Endeckie postrzeganie miasta: Ewolucja tematyki miejskiej na łamach ‘Przeglądu Wszechpolskiego’ i ‘Przeglądu Narodowego’.” Studia Podlaskie 26: 7–26. https://doi.org/10.15290/ sp.2018.26.01.
Śmiechowski, Kamil. 2020a. “How Do Local Conditions Inform Socio-Political Language? The Concept of ‘Intelligentsia’ in Łódź Press Before the Mid-Twentieth Century.” Acta Poloniae Historica 122: 135–63. https://doi.org/10.12775/APH.2020.122.06.
Śmiechowski, Kamil. 2020b. Kwestie miejskie. Dyskusja o problemach i przyszłości miast w Królestwie Polskim 1905‒1915. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
“Stan posiadania miast naszych.” 1910. Kurier Warszawski, September. Tréncsenyi, Balázs, Maciej Janowski, Monika Baár, Maria Falina, and Michal Kopeček. 2016. A History of Modern Political Thought in East Central Europe: Volume I: Negotiating Modernity in the ‘Long Nineteenth Century.’ New York: Oxford University Press.
Ury, Scott. 2012. Barricades and Banners: The Revolution of 1905 and the Transformation of Warsaw Jewry. Stanford, Ca: Stanford University Press.
Walicki, Andrzej. 2005. “Polish Conceptions of the Intelligentsia and Its Calling.” In Words, Deeds and Values: The Intelligentsias in Russia and Poland during the Nineteenth and Twentieth Centuries, edited by Fiona Björling and Alexander Pererwetoff-Morath, 22: 1–12. Lund: Department of East and Central European Studies.
Weeks, Theodore R. 1994. “Nationality and Municipality: Reforming City Government in the Kingdom of Poland, 1904‒1915.” Russian History 1: 23–47.
Weeks, Theodore R. 2006. From Assimilation to Antisemitism. The “Jewish Question” in Poland, 1850‒1914. DeKalb: Northern Illinois University Press.
Weeks, Theodore R. 2008. Nation and State in Late Imperial Russia: Nationalism and Russification on the Western Frontier, 1863–1914. DeKalb: Northern Illinois University Press.
Wolomirski, Stefan. 1904. “Przewodnictwo mieszczańskie.” Przegląd Wszechpolski 10: 493–508.
Żarnowska, Anna. 2004. “Próby kształtowania autowizerunku w wielkomiejskiej opinii publicznej. Przedsiębiorcy Warszawy i Łodzi na przełomie XIX i XX w.” Przegląd Historyczny XCV: 195–211.
Zarycki, Tomasz, and Rafał Smoczyński. 2017. Totem inteligencki: arystokracja, szlachta i ziemiaństwo w polskiej przestrzeni społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Zieliński, Konrad. 2010. Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w czasie pierwszej wojny światowej. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Zysiak, Agata, Kamil Śmiechowski, Kamil Piskała, Wiktor Marzec, Kaja Kaźmierska, and Jacek Burski. 2018. From Cotton and Smoke: Łódź ‒ Industrial City and Discourses of Asynchronous Modernity 1897‒1994. Łódź‒Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Licencja
Autorzy:
„Praktyka Teoretyczna” jest pismem, które chce realizować idee wolnego dostępu do wiedzy i poszerzania domeny dobra wspólnego. Ma służyć rozwojowi nauki i krytycznej refleksji w Polsce i na świecie w imię idei wolnego dostępu do wiedzy (Open Access). Całe pismo jest udostępniane za darmo w Internecie na warunkach licencji CC-BY-NC-SA (Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe) w wersji 4.0 (szczegółowe warunki: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/). Artykuły w nim zamieszczone mogą być dowolnie przechowywane, kopiowane, drukowane, rozpowszechniane i wykorzystywane do celów naukowo-dydaktycznych przy zachowaniu warunków licencji. Apelujemy tylko o uznanie autorstwa i podanie źródła w myśl przyjętych w środowisku naukowym standardów.
Nie ma natomiast możliwości komercyjnego wykorzystania zgromadzonych zasobów bez pisemnej zgody wydawcy. Dostęp do czasopisma nie może być dystrybuowany za opłatą czy w jakikolwiek inny sposób limitowany przez inne podmioty.
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Praktyka Teoretyczna” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC [PL.pdf, PL.doc, EN.pdf, EN.doc].
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Praktyka Teoretyczna” udzielają wydawcy czasopisma niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe (CC-BY-NC-SA 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Autorzy nadsyłanych artykułów powinni upewnić się, czy wykorzystywane przez nich materiały nie są chronione prawami autorskimi na rzecz innych osób i ponoszą odpowiedzialność za ewentualne uchybienia w tym względzie.