Keywords
Poland in the 18th century
the First Polish Republic
the Polish-Lithuanian Commonwealth
Skoki
congregation
investments
court case
fire
How to Cite
Number of views: 131
Number of downloads: 194
Abstract
In 1717, the First Polish Republic (the Polish-Lithuanian Commonwealth) introduced a constitution that limited the freedom of worship for dissenting faiths and allowed for the closure of non-Catholic churches. The new law has also become a problem for the Wielkopolska’s non-Catholic communities. It forced them to make additional investments in legal protection and maintenance of their congregations. The purpose of this article is to show how important it was to maintain the possibility of fulfilling the spiritual needs of non-Catholic inhabitants of the Commonwealth for the balanced development of local societies. The problem was discussed on the example of the private town of Skoki, inhabited by the Evangelical Reformed and Evangelical Augsburg communities. The article used financial sources used in the court process of the local congregations in 1720 and sources describing the fight against the effects of the fire in 1740. The main conclusions of their analysis indicate that investments were made collectively and had a supra-state dimension. The funds raised through donations and local and national collections were managed by influential people with personal assets, and then transparently accounted for. The financial effort made despite legal obstacles allowed for maintaining the social position of communities, balance between denominations, and finally, the well-being of residents, which translated into economic development of the locality.
References
APP, ABCz, 330 – Archiwum Państwowe w Poznaniu (APP), Akta Braci Czeskich (ABCz), arch. ref. 330: List A. Złotnickiego do Dawida Cassiusa, 25.04.1720, pp. 5–7.
APP, ABCz, 1302 – APP, ABCz, arch. ref. 1302, List Dawida Cassiusa, Wilhelma Forbesa, Jana Figulusa, Samuela Osyka, Samuela Solnickiego do Krystiana Sitkowskiego, 3.10.1740, p. 12.
APP, ABCz, 1302 – APP, ABCz, arch. ref. 1302, List Bogusława Dawida Cassiusa, Jana Figulusa, Samuela Solnickiego, Samuela Osyka, Wilhelma Forbesa do Krystiana Sitkowskiego, 28.07.1741, p. 19.
APP, ABCz, 1302 – APP, ABCz, arch. ref. 1302, Jana Figlusa do Krystiana Sitkowskiego, 20.12.1741, pp. 20–22.
APP, ABCz, 1542: 7 – APP, ABCz, arch. ref. 1542, Conclusiones Congresu Generalnego we Gdańsku A. 1718 9 d. 7bris et seqq. Przez Deputatów Prowincji Korony Polskie i W. X. L. utriusq. Confessionis odprawionego, pp. 3-7.
APP, ABCz, 1543 – APP, ABCz, arch. ref. 1543, Acta et Conclusiones Synodu Provincjonalnego Leszczyńskiego A. 1719 d. 31.31. Jan. et 1. Febr. Odprawionego, pp. 1–10.
APP, ABCz, 1545 – APP, ABCz, arch. ref. 1545, Sprawy y Uchwały Synodu Prowincyi Litewskiey utriuque Confession[is] Evangelium profitentum w Kieydanach d. 21. Juniii et Seq. A. 1791 odprawionego, pp. 1–8.
APP, ABCz, 1565 – APP, ABCz, arch. ref. 1565, Acta et Conclusiones Synodu Prowincjonalnego Anno 1743. Diebus 15, 16, et 17 May w Lesznie odprawionego, pp. 1–13.
APP, ABCz, 1601 – APP, ABCz, arch. ref., 1601, Acta Convocatiey Synodalney Leszczynskiey Anno 1679 die 1 et 2 May, pp. 5–7.
APP, ABCz, 1712 – APP, ABCz, arch. ref., 1712, Copia Visitacyi Skockiey A. 1738 Dnie XV p. Trinit. pp. 1–4.
APP, ABCz, 1712 – APP, ABCz, arch. ref., 1712, Copia Wizytacyj Skociey odprawioney Roku 1752 d. 24 Sept: Dnes. XVII p. Trinitas, pp. 5–14.
APP, ABCz, 1946: 7 – APP, ABCz, arch. ref., 1946, Za Rozkazem Jegomść Xiędza Jana Casiusa wydałem na sprawę jak niżey, p. 7.
APP, ABCz, 1946: 8 – APP, ABCz, arch. ref., 1946, no title, p. 8.
APP, ABCz, 1946: 9 – APP, ABCz, arch. ref., 1946, List Johana Gersona Cassiusa, p. 9.
APP, ABCz, 1946: 10–11 – APP, ABCz, arch. ref., 1946, Specification desen es ist legen unseren kirchen an des Comissaren und fansten aus gesahlte als, 16.05.1720, pp. 10–11.
APP, ABCz, 2454: – APP, ABCz, arch. ref. 2454, not title, pp. 1–3.
APP, ABCz, 2456: 5–6 – APP, ABCz, arch. ref., 2456, Perillustris et Reveredissime Dominie, pp. 5–6.
APP, ABCz, 2456: 7–12 – APP, ABCz, arch. ref., 2456, Origo et Status Dissidentium in Skoki, pp. 7–12.
APP, ABCz, 2457 – APP, ABCz, arch. ref., 2457, List Aleksandra Bajkowskiego, pp. 5–6.
APP, ABCz, 2457 – APP, ABCz, arch. ref., 2457, List Jana Orzechowskiego, 6.10.1719, pp. 1–2.
APP, ABCz, 2457 – APP, ABCz, arch. ref., 2457, Acta Commissiey w Skokach od JM Xiędza Kierskiego, JMX Kossowskiego Roku P. 1720 d. 8 et 9. Marty, pp. 12–13.
APP, ABCz, 2457 – APP, ABCz, arch. ref., 2457, Copia Listu Imci Xiędza Kierskiego do Jmci Pana Kasztelana Krzywinskiego, pp. 28–29.
APP, ABCz, 2458 – APP, ABCz, arch. ref., 2458, Cannotacia wszystkich w ober którzy się na solary zacią maią pisali nie rachując tych co już pomarli, p. 6.
APP, ABCz, 2458 – APP, ABCz, arch. ref., 2458, no title, pp. 8–9.
APP, ABCz, 2460 – APP, ABCz, arch. ref. 2460, Projekt ucznyniony stronę wspomożenia y pobudowania pogorzałego Miasta Skoków, które Bóg wszechmogacy Roku 1740 17. Sept. pożarem Ogniowym nawiedzić raczył, Wielmożenmy Państwu Dziedzicznemu podany, pp. 5-6; 7.
APP, ABCz, 2461 – APP, ABCz, arch. ref. 12461, Interrogatoria ex parte Viblis Iassigatons ejusque Delatoris Perillustris O. Adm. Rndi Aleksnadri Baykowski Canonici Catholis Posnanie qua Praepositi Skocensis contra Seniores tam secta Lutherana qua Calvinisticae seu Pradentes in Skoki, pp. 16-18
APP, AMS, I/1 – APP, Akta Miasta Skoki (AMS), sygn. I/1, no tilte.
APP, AMS, I/3 – APP, AMS, I/3, no title, p. 354.
BRacz, 343 – Biblioteka Raczyńskich (BRacz), arch. ref. 343, List Piotra Figlusa z 12.09.1651, p. 3.
BRacz, 343 – BRacz, arch. ref. 343, p. 15.
‘Akta Synodów prowincjonalnych Jednoty Litewskiej 1611–1625’ (1915) Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae. Zbiór Pomników Reformacji Kościoła polskiego i litewskiego, serija IV, z. II, Wilno: Skład Główny w Księgarni E. Wende i Sp. w Warszawie.
‘Skoki’(1889) Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. 10. Warszawa: Nakładem Władysława Walewskiego, p. 685.
Bajer, P. (2012) Scots in the Polish-Lithuanian Commonwealth, 16th–18th Centuries. The Formation and Disappearance of and Ethnic Group. Leiden–Boston: Brill. DOI: https://doi.org/10.1163/9789004210653
Bem, K. (2013) ‘Ustroje kościołów ewangelicko-reformowanych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów na przełomie XVI i XVII wieku’, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, 57, pp. 137–141. DOI: https://doi.org/10.12775/OiRwP.2013.05
Bem, K. (2020) Calvinism in the Polish-Lithuanian Commonwealth 1548–1648. Leiden–Boston: Brill. DOI: https://doi.org/10.1163/9789004424821
Bem, K. (2021) ‘'The Devil Went Down to Oksa': Demonic Visitation and Calvinist Piety in Mid-Seventeenth Century Poland’, Reformation and Renaissance Review, 23, pp. 48–67. DOI: https://doi.org/10.1080/14622459.2021.1871804
Bieniaszewski, A. (ed.) (1987) Urzędnicy wielkopolscy XVI–XVIII wieku. Spisy. Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Borowik, I., Dyczewska, A. and Litak, E. (2010) Razem i osobno. Religia a dobrostan w warunkach zróżnicowania etniczno-wyznaniowego na przykładzie Przemyśla. Kraków: Nomos.
Cynarski, S. (1969) ‘Starosta lubuski Andrzej Rej z Nagłowic – dyplomata pierwszej połowy XVII w.’, Michalus, W. (ed.) Nad Rzeką Ropą. Szkice Historyczne, vol. 3, Kraków: Wydawnictwo Historyczne, pp. 387–402.
Czapiński, J. (2004) ‘Ekonomiczne przesłanki i efekty dobrostanu społecznego’, in Tyszka, T. (ed.) Psychologia ekonomiczna. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, pp. 192–242.
Dworzaczkowa, J. (1969) ‘Reformacja w Wielkopolsce’, in Topolski, J. (ed.) Dzieje Wielkopolski, t. 1. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, pp. 542–573.
Dworzaczkowa, J. (1997) Bracia Czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku, Warszawa: Semper.
Dworzaczkowa, J. (2005) ‘Bracia czescy – kalwiniści – ewangelicy reformowani. Problem terminologii’, Biblioteka, 9(18), pp. 143–148.
Ignatus, B, (1754) Polonia Reformata oder zuverlassige Nachricht von denen Evangelisch-Reformirten Kirche, Gemeinden und Lehrern so heut zu Tage in dem Königlich Pohlen und Grossherzogthum Litthauen besindlich sind. Berlin: gebuckt bev Chriist. Lub. Kunst.
Ingetraut, L. (2024) ‘Loscher, Valentin Ernst’, in Deutsche Biogaphie, https://www.deutsche-biographie.de/gnd118728830.html#ndbcontent. Accessed 28 czerwca 2024.
Karpiński, A. (2021) Pożary w miastach Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa ekonomiczne, społeczne i kulturowe. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323543787
Kiec, O. (2015) Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku. Poznań: Instytut Kultury Popularnej.
Kłaczewski, W. (1988) ‘Rey Władysław’, in Polski Słownik Biograficzny, 31: Rehbinder Jerzy – Romiszewski Modest. Wrocław–Łódź: Ossolineum, pp. 205–210.
Kosman, M. (1986) Litewska ewangelicko-reformowana od połowy XVII w. do 1939 r. Opole: WSP.
Kriegseisen, W. (1990) ‘Zbór kalwiński w Sielcu koło Staszowa’, Odrodzenie i Reformacja, 35, pp. 157–178.
Kriegseisen, W. (1996) Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696–1763). Sytuacja prawna, organizacja i stosunki między wyznaniowe. Warszawa: Semper.
Kriegseisen, W. (2019) ‘Postanowienia Sejmu Niemego w kwestiach wyznaniowych i ich konsekwencję, czyli w sprawie genezy „sprawy dysydenckiej”’, in Zwierzykowski, M. (ed.) Sejm Niemy. Między mitem a reformą państwa. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, pp. 177–188.
Krzepkowski, M. (2020) ‘Nekropolie skockich protestantów w świetle źródeł historycznych i archeologicznych’, in Kranc-Ryczyńska, M. and Moeglich, M. (eds) Wangrovieciana Studia et Fontes. Wągrowieckie Studia Muzealne, IV. Wągrowiec: Muzeum Regionalne, pp. 35–65.
Lepalczyk, A. and Hajdrych, Ł. (2018) ‘Dzieje parafii orzeszkowskiej w okresie staropolskim (1467–1793)’, in Wałkowska, J. and Hajdrych, Ł. (eds) Cmentarz w Orzeszkowie – świadek historii walk o niepodległość. Poznań: Fundacja Hereditas Culturalis.
Łukaszewicz, J. (1835) O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkopolsce. Poznań: Drukarnia Karola Pompejusza.
Łukaszewicz, J. (1858) Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej diecezji poznańskiej, t. 1. Poznań: Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego.
Merczyng, H. (1905) Zbory i senatorowie w Dawnej Rzeczpospolitej. Warszawa: Druk. Aleksandra Gunsa.
Michalski, J. (1949) ‘Sprawa dysydencka a zagadnienia gospodarcze w opinii publicznej w pierwszych latach panowania Stanisława Augusta’, Przegląd Historyczny, 40, pp. 156–163.
Migasiewicz, I. (2019) ‘Skoki dawne miasto wielu kultur. Ewangelicy’, in Migasiewicz, I. (ed.) Skoki. Historia – mieszkańcy – przyroda. Skoki: Urząd Gminy i Miasta Skoki, pp. 49–62.
Mirski, A. (2009) ‘Dobrostan jako kategoria społeczna i ekonomiczna’, Państwo i Społeczeństwo, 9, pp. 169–189.
Nowacki, J. (1964) Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, t. 2. Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha.
Ohryzka, J. (ed.) (1860) Volumina legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. Pijarów w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782, wydanego, t. 6. Petersburg: Nakładem i Drukiem Jozofata Ohryzki.
Sedel-Grzesińska, A. (2011) ‘Ecclesiae Extra Muros – Kościoły Łaski na tle ewangelickich kościołów monarchii habsburskiej w XVII i XVIII wieku’, in Oszczanowski P. (ed.) Cuius regio, eius religio. Trzechsetna rocznica powstania kościołów Łaski na Śląsku. Jelenia Góra: Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze i Parafia Ewangelicko-Augsburska kościoła Zbawiciela w Jeleniej Górze-Cieplicach, pp. 37–61.
Sipałło, M. (ed.) (1997) Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. IV: Wielkopolska 1569–1632. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Szady, B. (2010) Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II połowie XVIII w. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Thomas, Ch.S. (1750) Altes und Neues vom Zustande der Evangelisch-Lutherischen Kirchen im Königreiche Polen. Berlin: Drukarnia Johanna Jacoba Korna.
Topolski, J. (1969) ‘Procesy osadnicze i urbanizacyjne. Bilans demograficzny wielkopolski w XVIII w.’, in Topolski, J. (ed.) Dzieje Wielkopolski, t. 1. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, pp. 795–814.
Wajsblum, M. (1937–1948) Ex regestro arianismi. Szkice z dziejów upadku protestantyzmu w Małopolsce. Kraków: Towarzystwo Badań Dziejów Reformacji w Polsce.
Węgierski, A. (ed.) (1973) Andreae Wengerscii Libri quattuor Slavoniae reformatae. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Wiesiołowski, J., Tomczak, S.B. and Wiśniowski, G.A. (eds) (2006) Kronika Reformatów poznańskich. Poznań: Wydawnictwo Miejskie Posnania.
Zwierzykowski, M. (ed.) (2008) Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1696–1732. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Żychliński, T. (1884) Złota księga szlachty polskiej, R. VI, Poznań: Jarosław Leitgeber.
License
Copyright (c) 2025 Anna Lepalczyk
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License.