Słowa kluczowe
religia
judaizm
chrześcijaństwo
islam
Jak cytować
Abstrakt
Populizm to jedno z największych wyzwań współczesności nie tylko w rozumieniu kulturowym, społecznym i politycznym, ale także religijnym. Niezależnie od tego, czy to judaizm, chrześcijaństwo lub islam, każda z tych religii wraz z jej symbolami, obrazami, metaforami i przypowieściami, jest narażana na mimowolny i „bezbożny sojusz” z populizmem, który wykorzystuje religię do osiągnięcia własnych celów na drodze politycznej manipulacji, potęgowania postaw antyimigranckich, dewaluacji innych grup społecznych, a także antyestablishmentu i antypluralizmu. Celem niniejszego artykułu jest zatem ukazanie relacji, jakie zachodzą pomiędzy populistyczną „ideologią o cienkim rdzeniu”, a głównymi religiami monoteistycznymi w ramach ideologicznego zawłaszczania religii przez populistów, które posiada każdorazowo jednakowy „punkt styczny”, tj. upolitycznienie religii i sakralizację polityki.
Bibliografia
Albertazzi D., McDonnell D. (2008a), Introduction: The sceptre and the spectre, w: Twenty-first century populism: The spectre of western European democracy, red. D. Albertazzi, D. McDonnell, Palgrave, Basingstoke.
Albertazzi D., McDonnell D. (2008b), Twenty-first century populism: The spectre of western European democracy, Palgrave, Basingstoke.
Albertazzi D., McDonnell D. (2015), Populists in power, Routledge, London–New York.
Allport G. W. (1966), The religious contest of prejudice, „Journal for the scientific study of religion”, vol. 5, nr 3.
Allport G. W., Ross J. M. (1967), Personal religious orientation and prejudice, „Journal of personality and social psychology”, vol. 5, nr 4.
Appel K., Danz Ch., Potz R., Rosenberger S., Walser A. (2012), Religion in Europa heute Sozialwissenschaftliche, rechtswissenschaftliche und hermeneutisch-religionsphilosophische Perspektiven, V&R unipress, Göttingen.
Aslanidis P. (2016), Is populism an ideology? A refutation and a new perspective, „Political Studies”, vol. 64.
Avgoulas M. I., Fanany R. (2012), Religion as a Source of Resilience for Elderly Greeks in Melbourne, Australia, https://www.atiner.gr/papers/PSY2012-0089.pdf, 12.02.2021.
Bachner H. (2013), Notions of Jewish Power, Manipulation and Conspiracies in Contemporary Antisemitism in Sweden, https://archive.jpr.org.uk/object-756, 2.02.2021.
Bakker B., Rooduijn M., Schumacher G. (2016), The Psychological Roots of Populist Voting: Evidence from the United States, the Netherlands and Germany, „European Journal of Political Research”, vol. 55, nr 2.
Beauzamy B. (2013), Continuities of Fascist Discourses, Discontinuities of Extreme-Right Political Actors? Overt and Covert Antisemitism in the Contemporary French Radical Right, w: Analysing Fascist Discourse: European Fascism in Text and Talk, red. R. Wodak, J. E. Richardson, Routledge, London.
Becker G. (2018), Rechtspopulismus und Christentum, http://www.proscientia.at/Datei-Download/402/Gudrun+BECKER%2C+Rechtspopulismus+und+Christentum%2C+22.10.2018%2C+Linz.pdf, 11.01.2020.
Ben Porat, G., Filc D. (2020), Remember to be Jewish: Religious Populism in Israel, https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/5EC0AD18B715896EF0CD08ADEEA8DE04/S1755048320000681a.pdf/remember-to-be-jewish-religious-populism-in-israel.pdf, 8.06.2021.
Bobako M. (2012/2013), Islamofobia – między »krytyką religii« a rasizmem kulturowym, „Recykling Idei”, nr 14.
Botsch G., Glöckner O., Kopke Ch., Spieker M. (2012), Islamophobie und Antisemitismus – ein umstrittener Vergleich, De Gruyter, Berlin.
Botsch G., Kopke C. (2016), Antisemitismus ohne Antisemiten?, w: Wut, Verachtung, Abwertung Rechtspopulismus in Deutschland, red. R. Melzer, D. Molthagen, A. Zick, B. Küpper, Friedrich Ebert Stiftung, Berlin.
Bötticher A., Mares M. (2012), Extremismus. Theorien – Konzepte – Formen, De Gruyter, München.
Brubaker R. (2017a), Between Nationalism and Civilizationism: The European Populist Movement in Comparative Perspective, „Ethnic and Racial Studies”, vol. 40, nr 8.
Brubaker R. (2017b), Why Populism?, „Theory and Society”, vol. 46.
Canovan M. (2002), Taking Politics to the People: Populism as the Ideology of Democracy, w: Democracies and the Populist Challenge, red. Y. Mény, Y. Surel, Palgrave, London.
Cervi L. (2020), Exclusionary Populism and Islamophobia: A Comparative Analysis of Italy and Spain, „Religions”, vol. 11(10).
Courau T. M., Abraham S., Babić M. (2019), Populism and Religion, SCM Press, London.
DeHanas D. N., Shterin M. (2018), Religion and the rise of populism, „Religion. State and Society”, vol. 46.
Elsas Ch. (2002), Religionsgeschichte Europas. Religiöses Leben von der Vorgeschichte bis zur Gegenwart, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt.
Erb R., Kohlstruck M. (2016), Die Funktionen von Antisemitismus und Fremdenfeindlichkeit für die rechtsextreme Bewegung, w: Strategien der extremen Rechte, red. S. Braun, A. Geisler, M. Gerster, Springer, Wiesbaden.
Filc D. (2016), ’We are the (Chosen) People, you are not’ The Case of Shas Populism, w: Saving the People: How Populists Hijack Religion, red. N. Marzouki, D. McDonnell, Hurst and Publishers, London.
Franciszek (2020), „Fratelli Tutti”: Encyklika o braterstwie i przyjaźni społecznej, http://www.vatican.va/content/francesco/pl/encyclicals/documents/papa-francesco_20201003_enciclica-fratelli-tutti.html, 8.03.2020.
Freeden M. (1996), Ideologies and political theory. A conceptual approach, Clarendon Press, Oxford.
Freeden M. (1998), Is Nationalism a Distinct Ideology?, „Political Ideologies”, vol. 46, nr 4.
Freeden M. (2003), Ideology. A very short introduction, Oxford University Press, Oxford.
Gentile E. (2006), Politics as Religion, Princeton University Press, Princeton.
Gesell M. J. (2017), Islamismus und Nationalpopulismus: Zwei Seiten einer Medaille? Ein methodischer Vergleich, https://www.consulting-plus.de/wp-content/uploads/HA-Gesell-adW-Islamismus-Nationalpopulismus.pdf, 10.01.2021.
Gidron N., Bonikowski B. (2013), Varieties of Populism: Literature Review and Research Agenda, „Weatherhead Working Paper Series”, nr 13-0004.
Gmainer-Pranzl F. (2019), Rechtspopulismus und Katholizität: Eine ekklesiologische Besinnung, „Concilium”, nr 2.
Hadiz V. R. (2013), A New Islamic Populism and the Contradictions of Development, „Journal of Contemporary Asia”, vol. 44, nr 1.
Hadiz V. R. (2016), Islamic populism in Indonesia and The Middle East, Cambridge University Press, Cambridge.
Hadiz V. R. (2018), Imagine All the People? Mobilising Islamic Populism for Right-Wing Politics in Indonesia, „Journal of Contemporary Asia”, vol. 48, nr 4.
Haggard M. C., Kang L. L., Rowatt W. C., Shen M. J. (2015), Associations Among Religiousness and Community Volunteerism in National Random Samples of American Adults, „Journal of Prevention & Intervention in the Community”, vol. 43, nr 3.
Haupt H. G., Langewiesche D. (2004), Nation und Religion in Europa Mehrkonfessionelle Gesellschaften im 19. und 20. Jahrhundert, Campus-Verlag, Frankfurt am Main.
Häusler A. (2008), Rechtspopulismus als „Bürgerbewegung”: Kampagnen gegen Islam und Moscheebau und kommunale Gegenstrategien, Springer, Wiesbaden.
Hawkins K. A., Kaltwasser C. R. (2019), Introduction. The ideational approach, w: The Ideational Approach to Populism: Concept, Theory, and Analysis, red. K. A. Hawkins, R. E. Carlin, L. Littvay, C. R. Kaltwasser, Routledge, London–New York.
Hawkins K., Kaltwasser C. R. (2017), The ideational approach to populism, „Latin American Research Review”, vol. 52, nr 4.
Heimbach-Steins M., Behrensen M., Hennig L. E. (Hrsg.) (2019), Gender – Nation – Religion. Ein internationaler Vergleich von Akteursstrategien und Diskursverflechtungen, Campus-Verlag, Frankfurt am Main.
Herbst J.-H., Menne A. (2020), Vox populi vox dei? Theoretische Anhaltspunkte für religiöse Bildung in populistisch aufgeladenen Zeiten, „Theo-Web„ vol. 19, nr 2.
Hidalgo O. (2020), Politische Ideologien und Religionen als (normative) Vehikel demokratischer Ordnung?, w: Religion, Ethik und Politik. Politik und Religion, red. S. Hammer, O. Hidalgo, Springer, Wiesbaden.
Hidalgo O., Yendell A. (2019), Religion und Rechtspopulismus, https://www.buergergesellschaft.de/fileadmin/pdf/gastbeitrag_hidalgo_yendell_190619.pdf, 7.02.2020.
Hirschmann K. (2011), Internationaler Terrorismus: Der Siegeszug der Dschihad-Ideologie, w: Neue Dimensionen internationaler Sicherheitspolitik, red. R. Meier-Walser, A. Wolf, Oldenbourg Verlag, München.
Hirschmann K. (2016), Wie Staaten schwach werden. Fragilität von Staaten als internationale Herausforderung, Bundeszentrale für Politische Bildung, Bonn.
Kalmar I. (2019), The east is just like the west, only more so: Islamophobia and populism in Eastern Germany and the East of the European Union, „Journal of Contemporary European Studies”, vol. 28, nr 1.
Karpiński A. J. (2015), Wstęp do nauk o mądrości. Część pierwsza, Wydawnictwo GSW, Gdańsk.
Kaya A., Tecmen A. (2019), Europe versus Islam?: Right-Wing Populist Discourse and the Construction of a Civilizational Identity, „The Review of Faith & International Affairs”, vol. 17, nr 1.
Kirdiş E., Drhimeur A. (2016), The rise of populism? Comparing incumbent pro-Islamic parties in Turkey and Morocco, „Turkish Studies”, vol. 17, nr 4.
Klimczuk Z. (2010), Ideologizacja życia społecznego, „Studia Warmińskie”, vol. 47.
Kortmann M., Stecker Ch., Weiß T. (2019), Filling a Representation Gap? How Populist and Mainstream Parties Address Muslim Immigration and the Role of Islam, „Journal of Representative Democracy”, vol. 55, nr 4.
Krzyżanowski M. (2013), From Anti-Immigration and Nationalist Revisionism to Islamophobia: continuities and shifts in recent discourses and patterns of political communication of the Freedom Party of Austria, w: Right wing populism in Europe. Politics and discourse, red. R. Wodak, M. KhosraviNik, B. Mral, Bloomsbury, London.
Kubik A., Moos T. (2019), Editorial. Populismus als Thema der Praktischen Theologie, „Praktische Theologie”, vol. 54, nr 2.
Küpper B., Zick A. (2016), Religion und Vorurteile – empirische Zusammenhänge über individuelle Einstellungsmuster, w: Handbuch der Religionen, red. M. Klöcker, U. Twuroschka, OLZOG, München.
Lesch W. (2017), Christentum und Populismus. Klare Fronten?, Herder-Verlag, Freiburg, Basel, Wien.
Lesch W. (2020), Visible Religion and Populism: An Explosive Cocktail, „Religions”, vol. 11(8).
Liedhegener A., Odermatt A. (2014), Religionszugehörigkeit in Europa – empirisch: Die Swiss Metadatabase of Religious Affiliation in Europe (SMRE), https://www.smre-data.ch/en/content/download/58, 6.03.2021.
Liedhegener A., Odermatt A. (2017), Umstrittene Religionszugehörigkeit: Europas religiöse Pluralität zwischen vertrauten Kategorien und neuen religiösen Identitäten, w: Religiöse Identitäten und gesellschaftliche Integration, red. E. Arens, M. Baumann, A. Liedhegener, W. W. Müller, M. Ries, Nomos-Verlag, Baden-Baden–Zurich.
Liedhegener A., Odermatt A. (2018), Religious Affiliation as a Baseline for Religious Diversity in Contemporary Europe. Making Sense of Numbers, Wordings, and Cultural Meanings, https://www.smre-data.ch/en/content/download/159, 10.02.2021.
Lipiński A. (2020a), W poszukiwaniu ontologii populizmu – dylematy definicyjne, „Przegląd Politologiczny”, nr 1.
Lipiński A. (2020b), Podejścia jakościowe w badaniach nad populizmem: analiza ideologii, teoria dyskursu i podejście dyskursywno-historyczne, w: Badania nad dyskursem populistycznym: wybrane podejścia, A. Stępińska, A. Lipiński, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa, Poznań.
Mabille F. (2019), Religious Populism: the New Avatar of Political Crisis, „Concilium”, nr 2.
Mancini S., Rosenfeld M. (2020), Nationalism, Populism, Religion, and the Quest to Reframe Fundamental Rights, https://papers.ssrn.com/sol3/Delivery.cfm/SSRN_ID3677401_code1717611.pdf?abstractid=3677401&mirid=1, 5.02.2021.
Marczewska-Rytko M. (2011), Teoretyczne aspekty współczesnego populizmu, „Krakowskie Studia Międzynarodowe”, vol. 8, nr 4.
Marzouki N. D, McDonnell D., Roy O. (2016), Saving the People: How Populists Hijack Religion, Hurst & Company, London.
Mény Y., Surel Y. (2002), The Constitutive Ambiguity of Populism, w: Democracies and the Populist Challenge, red. Y. Mény, Y. Surel, Palgrave, New York.
Meyer H., Schubert K. (2011), Politik und Islam, Springer, Wiesbaden.
Molle A. (2018), Religion and right-wing populism in Italy: using “Judeo-Christian roots” to kill the European Union, „Religion, State and Society”, vol. 47.
Molo B. (2011), Niemcy między populizmem a islamofobią, „Krakowskie Studia Międzynarodowe”, nr 4.
Mudde C. (2004), The Populist Zeitgeist. Government and Opposition, vol. 39, nr 4.
Mudde C., Kaltwasser C. R. (2011), Voices of the peoples: populism in Europe and Latin America compared, https://kellogg.nd.edu/publications/workingpapers/WPS/378.pdf, 24.11.2020.
Mudde C., Kaltwasser R. (2017), Populism. A Very Short Introduction, Oxford University Press, Oxford.
Neuner F. G., Wratil, C. (2020), The Populist Marketplace: Unpacking the Role of “Thin” and “Thick” Ideology, „Political Behavior”, nr 3.
Nowak A. J. (2002), Ideologia, w: Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Wydawnictwo „M”, Lublin–Kraków.
Nurjannah S., Khudzaifah D., Bambang S., Mu’inudillah B. (2019), The Resurgence of Islamic Populist: Purification Understanding of Usury Banking in X-Banker Community-Indonesia, „Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems”, vol. 11, nr 8.
Orth S., Resing V. (2017), AfD, Pegida und Co. Angriff auf die Religion?, Herder, Freiburg im Breisgau.
Oztig L. I., Gurkan T. A., Aydin K. (2020), The Strategic Logic of Islamophobic Populism, „Government and Opposition”, vol. 19, nr 1.
Palaver W. (2018), Populism und Religion angesichts einer Politik der Angst, „Salzburger Theologische Zeitschrift”, vol. 23, nr 2.
Palaver W. (2019), Populism and religion: On the politics of fear, „Dialog: A Journal of Theology”, vol. 58, nr 1.
Pargament K., Feuille M., Burdzy D. (2011), The Brief RCOPE: Current Psychometric Status of a Short Measure of Religious Coping, „Religions”, vol. 2.
Pargament K. I., Cummings J. (2010), Anchored by Faith: Religion as a Resilience Factor, w: Handbook of Adult Resilience, red. J. W. Reich, A. J. Zautra, J. S. Hall, The Guilford Press, New York–London.
Pickel G. (2018), Religion als Ressource für Rechtspopulismus? Zwischen Wahlverwandtschaften und Fremdzuschreibungen, „Zeitschrift für Religion, Gesellschaft und Politik”, vol. 2.
Pickel G., Öztürk C. (2021), The Varying Challenge of Islamophobia for the EU: On Anti-Muslim Resentments and Its Dividend for Right-Wing Populists and Eurosceptics – Central and Eastern Europe in a Comparative Perspective, w: Illiberal Trends and Anti-EU Politics in East Central Europe, Palgrave Studies in European Union Politics, red. A. Lorenz, L. H. Anders, Palgrave, Cham.
Prado G., Feaster D. J., Schwartz S. J., Pratt I. A., Smith L., Szapocznik J. (2004), Religious Involvement, Coping, Social Support, and Psychological Distress in HIV-Seropositive African American Mothers, „AIDS and Behavior”, vol. 8, nr 3.
Putnam R. D., Campbell D. E. (2012), American grace: How religion divides and unites us, Simon and Schuster, New York.
Rebenstorf H. (2018), „Rechte“ Christen? – Empirische Analysen zur Affinität christlich-religiöser und rechtspopulistischer Positionen, „Zeitschrift Für Religion, Gesellschaft und Politik”, vol. 2, nr 2.
Rensmann L. (2006), Populismus und Ideologie, w: Populismus: Gefahr für die Demokratie oder nützliches Korrektiv?, red. F. Decker, Springer, Wiesbaden.
Rooduijn M. (2013), The mesmerising message: The diffusion of populism in public debates in western European media, „Political Studies”, vol. 62, nr 4.
Roy O. (2016a), The French National Front: From Christian Identity to Laicité, w: Saving the People: How Populists Hijack Religion, red. N. Marzouki, D. McDonnell, Hurst and Publishers, London.
Roy O. (2016b), Beyond Populism: The Conservative Right, the Courts, the Churches and the Concept of a Christian Europe, w: Saving the People: How Populists Hijack Religion, red. N. Marzouki, D. McDonnell, Hurst and Publishers, London.
Ruf W. (2010), Muslime in den internationalen Beziehungen – das neue Feindbild, Springer, Wiesbaden.
Saroglou V., Corneille O., Van Cappellen P. (2009), “Speak, Lord, your servant is listening”: Religious priming activates submissive thoughts and behaviors, „International Journal for the Psychology of Religion”, vol. 19, nr 3.
Saroglou V., Pichon I., Trompette L., Verschueren M., Dernelle R. (2005), Prosocial behavior and religion: New evidence based on projective measures and peer ratings, „Journal for the Scientifi c Study of Religion”, vol. 44, nr 3.
Schmidinger T., Dunja L. (2012), Ideologeme des politischen Islam, w: Zwischen Gottesstaat und Demokratie. Handbuch des politischen Islam, red. L. Dunja, T. Schmidinger, Zsolnay, Wien.
Schmuck D., Tribastone M. (2020), Muslims Take Action. How Exposure to Anti-Islamic Populist Political Messages Affects Young Muslims’ Support for Collective Action: A Longitudinal Experiment, „Political Communication”, vol. 37.
Schneiders T. G. (2009), Islamfeindlichkeit. Wenn die Grenzen der Kritik verschwimmen, Springer, Wiesbaden.
Seongcheol K., Aristotelis A. (2020), Populismus, Diskurs, Staat. Eine konzeptuelle Einführung in die Populismusforschung, w: Populismus, Diskurs, Staat, red. K. Seongcheol, A. Agridopoulos, Nomos-Verlag, Baden-Baden.
Sołtys A. (2015), Polityczna ideologizacja religii zagrożeniem bezpieczeństwa państw w obszarze basenu morza śródziemnego, „Teka Komisji Politologii i Stosunków Międzynarodowych”, vol. 10, nr 2.
Stanley B. (2008), The thin ideology of populism, „Journal of Political Ideologies”, nr 13
Starnawski M. (2017), Populizm antyislamski a socjalizacja polityczna w kontekście polskim, „Praktyka Teoretyczna”, vol. 26, nr 4.
Steinmetz-Jenkins D., Jäger A. (2019), The populist right is forging an unholy alliance with religion, https://www.theguardian.com/commentisfree/2019/jun/11/populists-right-unholy-alliance-religion, 25.12.2020.
Surzykiewicz J. (2015), Religia, religijność i duchowość jako zasoby osobowe i kapitał społeczny w pedagogice społecznej/pracy socjalnej, „Pedagogika Społeczna”, vol. 55, nr 1.
Szydzisz M., Pokrzywiński P. (2018), Szas i jego wpływ na współczesny Izrael, w: Wybrane systemy polityczne i partyjne – wyzwania i prognozy, red. K. Kamińska-Korolczuk, M. Mielewczyk, R. Ożarowski, Wydawnictwo Athenae Gedanenses, Gdańsk.
Taggart P. (2004), Populism and representative politics in contemporary Europe, „Journal of Political Ideologies”, nr 9.
Welte B. (1980), Ideologie und Religion, w: Christlicher Glaube in moderner Gesellschaft, red. F. Böckle, F-X. Kaufmann, K. Rahner, B. Welte, t. 21, Herder, Freiburg.
White D. E. (2019), Christianity, Islam, and the UK Independence Party: Religion and British Identity in the Discourse of Right-Wing Populists, „Journal of Church and State”, vol. 61, nr 3.
Wiedemann F. (2010), »…verbrannt auf dem Holzstoße Jahwe zu Ehren« – Antichristlicher Antisemitismus in neuheidnischen Hexenbildern, w: Politik des Hasses. Antisemitismus und radikale Rechte in Europa, red. G. Botsch, Ch. Kopke, L. Rensmann, J. H. Schoeps, Olms, Hildesheim.
Wiedemann F. (2016), Das Verhältnis der extremen Rechten zur Religion, w: Handbuch Rechtsextremismus, Edition Rechtsextremismus, red. F. Virchow, M. Langebach, A. Häusler, Springer, Wiesbaden.
Wodak R. (2018), The radical right and antisemitism, w: The Oxford Handbook of the Radical Right, red. J. Rydgren, Oxford University Press, Oxford.
Wolffsohn M. (2008), Juden und Christen – ungleiche Geschwister. Die Geschichte zweier Rivalen, Patmos Verlag, Düsseldorf.
Yilmaz I., Morieson N. (2021), Different ways in which religion and populism intersect within world’s great faiths, https://www.populismstudies.org/different-ways-in-which-religion-and-populism-intersect-within-worlds-great-faiths/, 9.06.2021.
Zander H. (2016), „Europäische” Religionsgeschichte: Religiöse Zugehörigkeit durch Entscheidung – Konsequenzen im interkulturellen Vergleich, De Gruyter, Berlin, Boston.
Zúquete J. P. (2017), Populism and Religion, w: The Oxford Handbook of Populism, red. C. Kaltwasser, P. Taggart, P. Espejo, P. Ostiguy, Oxford University Press, Oxford.