Słowa kluczowe
dialektologia historyczna
XVIII wiek
inwentarze
wariantywność
mapa językowa
Jak cytować
Abstrakt
Niniejsza praca wpisuje się w nurt dialektologiczny geografii językowej. Analizowany materiał to wielkopolskie inwentarze dóbr szlacheckich z 2. połowy XVIII wieku. Zakłada się, że ówczesna wielkopolska polszczyzna regionalna była wewnętrznie zróżnicowana w wymiarze geograficznym i zróżnicowanie to nie miało charakteru przypadkowego, lecz wpływały na nie takie czynniki, jak: wykształcenie uczestników aktu komunikacji (w tym pisarzy) i opanowanie przez nich polszczyzny literackiej, wpływy gwarowe, wpływy obcych języków, obecność elementów archaicznych i innowacyjnych. Zróżnicowanie to odbija się w inwentarzach, a ich analiza miała za cel wyekscerpowanie przykładów wariantów leksykalnych. W niniejszej pracy przytoczono 4 wybrane przykłady: ‘bogaty chłop’, ‘ziemniaki’, ‘mała izba’, ‘niebieski’. Stworzono dla nich mapy. Po części analitycznej sformułowano uogólnienie na temat wariantywności w badanych źródłach (typy wariantywności, jej źródła, poziomy, typy wariantów).
Bibliografia
Sources:
AGP – Atlas gwar polskich: Dejna K., vol. 1: Małopolska, Warszawa 1998; Dejna K., Gala S., Zdaniukiewicz A., vol. 2: Mazowsze, Warszawa 2000; Dejna K., Gala S., vol. 3: Śląsk, Warszawa 2001; Dejna K., vol. 4: Wielkopolska, Kaszuby, Warszawa 2002.
AJK – Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, Team of the Institute of Slavic Studies of the Polish Academy of Sciences in Warsaw, preliminary volume, issues 1–6 and Supplement to vol. 1–6 under the supervision of Z. Stieber, issues 7–15 under the supervision of H. Popowska-Taborska, Wrocław 1964–1978.
AJKLW – Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, vol. 1–6, Z. Sobierajski and J. Burszta, eds., Wrocław 1979–1991, vol. 7, Z. Sobierajski (ed.), Wrocław 1992, vol. 8–11, Z. Sobierajski (ed.), Poznań 1994–2005.
AJPP – Małecki M., Nitsch K. (1934), Atlas języka polskiego Podkarpacia, Kraków.
AJŚ – Zaręba A. (1969–1996), Atlas językowy Śląska, vol. 1, Kraków, vol. 2–7, Kraków–Warszawa, vol. 8, Warszawa.
G – Materiały do dziejów chłopa wielkopolskiego w drugiej połowie XVIII wieku, selected from county ledgers and published by J. Deresiewicz, vol. 2: Województwo gnieźnieńskie, Wrocław 1956.
HKMP – Historia kultury materialnej Polski. W zarysie, vol. 4: Od połowy XVII do końca XVIII w., Z. Kamieńska and B. Baranowski (eds.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978.
K – Inwentarze dóbr szlacheckich powiatu kaliskiego, vol. 2: Z lat 1751–1775, W. Rusiński (ed.), Wrocław 1959.
KP – Materiały do dziejów chłopa wielkopolskiego w drugiej połowie XVIII wieku, selected from county ledgers and published by J. Deresiewicz, vol. 3: Województwo kaliskie, Wrocław 1957.
LO3 – Ludzie oświecenia o języku i stylu, developed by Z. Florczak and L. Pszczołowska, M.R. Mayenowa (ed.), vol. 3, Warszawa 1957.
MAGP – Mały atlas gwar polskich, developed by the Institute of Dialectology (from vol. 4 Group in charge of the Atlas and Dictionary of Polish Subdialects), Institute of Linguistics of the Polish Academy of Sciences in Krakow, vol. 1–2 under the supervision of K. Nitsch, vol. 3–13 under the supervision of M. Karaś, Wrocław–Kraków 1957–1970.
P – Materiały do dziejów chłopa wielkopolskiego w drugiej połowie XVIII wieku, selected from county ledgers and published by J. Deresiewicz, vol. 1: Województwo poznańskie, Wrocław 1956.
PSWP – Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, H. Zgółkowa (ed.), vol. 1–50, Poznań 1994–2005.
RK I–III – Inwentarze dóbr szlacheckich dawnego powiatu kaliskiego z lat 1776–1792, collected and edited by W. Rusiński, part 1: Inventory ledgers z lat 1776–1779, “Rocznik Kaliski”, 1981, vol. 14, pp. 99–264; part 2: Inventory ledgers z lat 1780–1784, “Rocznik Kaliski”, 1982, vol. 15, pp. 129–273; part 3: Inventory ledgers z lat 1785–1792, “Rocznik Kaliski”, 1983, vol. 16, pp. 85–241.
SD – Słownik języka polskiego, W. Doroszewski (ed.), vol. 1–11, Warszawa 1958–1969.
SL – Linde S.B. (1807–1814), Słownik języka polskiego, vol. 1–6, Warszawa.
SW – Słownik języka polskiego, J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki (eds.), vol. 1–8, Warszawa 1900–1927.
SWil – Zdanowicz A. et al. (1861), Słownik języka polskiego, Vilnus.
SXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, vol. 1–34, M.R. Mayenowa, F. Pepłowski (eds.), from vol. 35, K. Mrowcewicz, P. Potoniec (eds.), Wrocław 1966–1994, Warszawa 1995–.
SXVII – Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, Krakow 1996–. Electronic version available on https://sxvii.pl/, and collection of Słownik available on http://www.rcin.org.pl/publication/20029 (30 Dec. 2018).
Bibliography:
Bańkowski A. (2000), Etymologiczny słownik języka polskiego, vol. 1–2, Warszawa.
Baranowski B. (1958), Gospodarstwo chłopskie i folwarczne we wschodniej Wielkopolsce w XVIII wieku, Warszawa.
Bartol-Jarosińska D. (1989), Społeczne osie wariantywności, [in:] Wariancja w języku. III Opolskie Spotkania Językoznawcze, Szczedrzyk 10–11.10.1989 r., S. Gajda (ed.), Opole, pp. 17–20.
Basara A., Basara J. (1992), Polska gwarowa terminologia rolnicza. Przygotowanie gleby, uprawa ziemniaków, Kraków.
Boryś W. (2008), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
Breza E. (1991), Słownictwo inwentarzy starostw kościerskiego i puckiego z XVII wieku, “Gdańskie Studia Językoznawcze” 5, pp. 85–128.
Brzeziński J. (1979), Wyznaczniki językowostylistyczne poezji sentymentalnej, Zielona Góra.
Bułat M. (2009), Nazwy mieszkańców na podstawie ksiąg sądowych wiejskich Sądecczyzny od XVI do końca XVIII wieku, “Rocznik Sądecki”, vol. 37, pp. 21–36.
Burzywoda U. (1983), Morfologia i słownictwo urzędowych tekstów górnośląskich z okresu pruskiego, [in:] U. Burzywoda, A. Kowalska, O. Wolińska, Studia z dziejów języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie pruskim, Katowice, pp. 9–100.
Chaunu P. (1989), Cywilizacja wieku Oświecenia, translated by E. Bąkowska, Warszawa.
Czyżewski Feliks, 2012, Diachronia w atlasach językowych, [in:] Słowa – style – metody, H. Pelcowa, M. Wojtak (eds.), Lublin, pp. 31–41.
Dunaj B. (2010), Perspektywy badań historycznojęzykowych, “LingVaria”, R. 5, no. 2, pp. 53–57.
Heinz A. (1974), Pojęcie i rola wariantu językowego, “Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, issue 32, pp. 137–157.
Horyń E. (2008), O nazwach surowców i produktów żywnościowych w XVI–XVIII w. na podstawie ksiąg sądowych (gromadzkich) wsi Iwkowa, Jadowniki, Maszkienice i Uszew, “Język Polski” 88, issues 4–5, pp. 305–317.
Karaś M. (1968), Diachronia i synchronia w ujmowaniu faktów dialektologicznych, “Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 169, “Prace Językoznawcze”, issue 21, pp. 7–15.
Kitowicz J. (1985), Opis obyczajów za panowania Augusta III, preface by M. Dernałowicz, Warszawa.
Kleszczowa K. (2007), Grząski grunt źródeł i faktów historycznojęzykowych, [in:] Amoenitates vel lepores philologiae, R. Laskowski, R. Mazurkiewicz (eds.), Kraków, pp. 141–148.
Kloch Z. (1995), Spory o język, Warszawa.
Kobylińska J. (1996), Językowy obraz wsi beskidzkiej w XVII w. na przykładzie nazw ziemi i jej mieszkańców w Księgach gromadzkich wsi Kasina Wielka, “Język Polski” 76, issues 4–5, pp. 337–348.
Kość J. (1992), Księgi miejskie jako źródło do historii odmian polszczyzny, [in:] Odmiany polszczyzny XVII wieku, H. Wiśniewska and Cz. Kosyl (eds.), Lublin, pp. 39–48.
Kość J. (2004), Teksty ze sfery urzędowej w geolingwistyce diachronicznej, “Poznańskie Spotkania Językoznawcze” 13, pp. 35–45.
Kowalik-Kaletowa Z. (1970), Słownictwo tzw. utworów mazowieckich z XVII i XVIII wieku, “Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze”, issue 29, pp. 135–186.
Kowalska A. (2002), Badania nad historią języka polskiego na Górnym Śląsku, [in:] Z badań nad dziejami języka polskiego na Górnym Śląsku, materials prepared for printing by J. Kowalski, J. Śliwiok, Katowice, pp. 15–22. First printing: Perspektywy badań śląskoznawczych. Językoznawstwo. Piśmiennictwo. Folklorystyka, D. Simonides, H. Borek (eds.), Wrocław 1981, pp. 41–47.
Krycińska K. (1969), Wiedza o języku niektórych „obrońców polszczyzny” doby oświecenia, “Roczniki Humanistyczne”, vol. 17, issue 4, pp. 143–152.
Książek-Bryłowa W. (1992), Warianty fleksyjne w historii języka polskiego, [in:] T. Skubalanka, W. Książek-Bryłowa, Wariantywność polskiej fleksji, Wrocław–Warszawa–Kraków, pp. 117–190.
Leszczyński Z. (1980), Geografia językowa i jej skuteczność w badaniach diachronicznych, “Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, issue 37, pp. 89–98.
Lewaszkiewicz T. (2015), Wpływ języka niemieckiego na system gramatyczny języka ogólnopolskiego (na tle wpływów innojęzycznych), [in:] Einflüsse des Deutschen auf die grammatische Struktur slawixher Sprachen, hrsg. von S. Wölke und H. Bartels, Bautzen, pp. 90–120.
Lewińska A. (2005), Słownictwo z zakresu dawnej kultury materialnej w „Inwentarzu ekonomii malborskiej” z 1745 roku, Gdańsk.
Matuszczyk B. (2005), W sprawie regionalizmów i dialektyzmów wielkopolskich w Słowniku Samuela Bogumiła Lindego, [in:] Ad perpetuam rei memoriam. Profesorowi Wojciechowi Ryszardowi Rzepce z okazji 65. urodzin, J. Migdał (ed.), Poznań, pp. 265–274.
Ochmański W. (1965), Wiedza rolnicza w Polsce od XVI do połowy XVIII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Orzechowska H. (1989), Dwa warianty w języku Biblii Dalmatina i ich losy w sto pięćdziesiąt lat później (Palmarium empyreum 1731), [in:] Wariancja w języku. III Opolskie Spotkania Językoznawcze, Szczedrzyk 10–11.10.1989 r., S. Gajda (ed.), Opole, pp. 163–167.
Osowski B. (2016a), Czy inwentarze dóbr szlacheckich mogą być źródłem do badań dialektologicznych? Problem piśmienności i odmian polszczyzny, [in:] System – tekst – człowiek. Studia nad dawnymi i współczesnymi językami słowiańskimi, M. Gębka-Wolak, J. Kamper-Warejko, I. Kaproń-Charzyńska (eds.), Toruń, pp. 115–126.
Osowski B. (2016b), O jednym z XVIII-wiecznych źródeł dialektologii historycznej z terenu Wielkopolski, [in:] Język w regionie, region w języku, B. Osowski, J. Kobus, P. MichalskaGórecka and A. Piotrowska-Wojaczyk (eds.), Poznań, pp. 93–108.
Osowski B. (2019), Wariantywność leksykalno-semantyczna języka wielkopolskich inwentarzy z drugiej połowy XVIII wieku. Studia z dialektologii historycznej, Poznań.
Pepłowski F. (1988), Wyrazy gwarowe w „Słowniku” J.S. Bandtkiego, [in:] Wokół języka. Rozprawy i studia poświęcone pamięci profesora Mieczysława Szymczaka, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, pp. 305–313.
Postman N. (2001), W stronę XVIII stulecia. Jak przeszłość może doskonalić naszą przyszłość, translated by R. Frąc, Warszawa.
Pośpiech A. (1992), Pułapka oczywistości. Pośmiertne spisy ruchomości szlachty wielkopolskiej z XVII wieku, Warszawa.
Rutkowski J. (1956), Studia z dziejów wsi polskiej XVI–XVIII w., selection and preface by W. Kula, Warszawa.
Rzepka W.R., Walczak B. (1992), Socjolekt szlachecki XVII wieku (Próba ogólnej charakterystyki), [in:] Barok w polskiej kulturze, literaturze i języku. Materiały konferencji naukowej 25–29 sierpnia 1987 r. w Krakowie, M. Stępień and S. Urbańczyk (eds.), Warszawa–Kraków, pp. 179–188.
Sagan-Bielawa M. (2014), Dziedzictwo pozaborowe. Społeczna świadomość językowa Polaków w Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków.
Siatkowski J. (1958), Słownictwo Warmii i Mazur. Budownictwo i obróbka drewna, Wrocław.
Szczepański B. (1971), Przemiany w strukturze społeczno-gospodarczej ludności wiejskiej w dobrach szlacheckich powiatu konińskiego w wieku XVIII, [in:] Studia historyczno-gospodarcze nad Polską Zachodnią, J. Deresiewicz (ed.), Poznań, pp. 131–191.
Topolski J. (1999), Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501–1795), Poznań.
Urbańczyk S. (1977), Hierarchia kryteriów poprawności językowej we współczesnym języku polskim, [in:] Wariancja normy we współczesnych słowiańskich językach literackich. Księga referatów V Sesji Międzynarodowej Komisji Słowiańskich Języków Literackich w Krakowie (październik 1975 r.), S. Urbańczyk (ed.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, pp. 75–82.
Walczak B. (1997), Słownictwo, [in:] Słownik gwary miejskiej Poznania, M. Gruchmanowa and B. Walczak (eds.), Warszawa–Poznań, pp. 53-69.
Wyderka B. (1985), Język polski w osiemnastowiecznych dokumentach kancelarii raciborskich, “Kwartalnik Opolski”, year 31, 3/4, pp. 44–62.
Wyderka B. (1990), O składni kilku śląskich zabytków piśmiennictwa kancelaryjnego z XVIII wieku, “Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, vol. 26, pp. 83–98.
Zajda A. (2001), Dwadzieścia dwa rzadkie wyrazy prawnicze z ksiąg sądowych wiejskich, [in:] Studia językoznawcze – dar przyjaciół i uczniów dla Zofii Kurzowej, Z. Cygal-Krupow (ed.), Kraków, pp. 421–430.
Zaręba A. (1954), Nazwy barw w dialektach i historii języka polskiego. Z 2 mapami, Wrocław.
Zdaniukiewicz A.A. (1978), Kształtowanie się teoretycznych podstaw krzewienia kultury języka w Polsce w XVI–XVIII w., “Język Polski” 58, issue 5, pp. 324–332.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie Gwary Dziś są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie Gwary Dziś udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2015 r. w Gwarach Dziś pod następującymi warunkami:
uznanie autorstwa - obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
bez tworzenia utworów zależnych - utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2015 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).