Keywords
forms of address
history of language
gentry culture in Poland
How to Cite
Abstract
Polish linguistic courtesy owes a lot to the gentry’s culture and courtly culture in general. As research suggests, centuries ago the major and specific norms of Polish etiquette (the special position of women) emerged while the noble and courtly origin of the majority of the contemporary forms of address is beyond doubt. Due to the dominant impact of the aristocratic and courtly model of courtesy on the linguistic habits of contemporary Poles and their ancestors, it seemed interesting and useful to present and describe selected elements of Sarmatism’s linguistic etiquette from today’s perspective (with special emphasis placed on words of greetings and farewells) included in Henryk Sienkiewicz’s famous historical novel, Ogniem i mieczem [With Fire and Sword]. This attempt was also stimulated by the book’s cognitive value and the author’s impressive knowledge of the Polish gentry in the mid-17th century, obtained as a result of studies of the literary diaries available to him. Therefore, the attempt made to recreate the world of gentry’s culture and its model of Old Polish etiquette is not just a product of the author’s imagination and it continues to inspire contemporary readers.
References
Bartnicka B., 1989, Sposoby zwracania się do rozmówców w „Pamiątkach Soplicy” Henryka Rzewuskiego (Szkic do pragmatyki historycznej), „Poradnik Językowy” 5, s. 276–284.
Boryś W., 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
Brown R., Gilman A., 1960, The Pronouns of Power and Solidarity, w: Style in language, red. T. Sebeok, Cambridge, Mass: Massachusetts Institute of Technology Press, s. 253–276; przedruk w: Readings in the Socjology of. Language, The Hague–Paris 1970, s. 252–276.
Brajerski T., 1991/1992, Tak zwane zwroty adresatywne w „Krakowiakach i góralach” W. Bogusławskiego, „Roczniki Humanistyczne” 39–40, z. 6, s. 73–80.
Brajerski T., 1992, Ichmość panowie Łosiowie małżonkowie, „Język Polski” 72, z. 4–5, s. 247–250.
Brückner A., 1916, Ty – Wy – Pan. Kartka z dziejów próżności ludzkiej, Kraków.
Bujnicki T., 1981, Sienkiewicz i historia. Studia, Warszawa.
Bujnicki T, 1996, Sienkiewicza „Powieści z lat dawnych”. Studia, Kraków.
Cybulski M., Pawłowska A., 2010, Udział tytulatury standardowej w wołaczowych formach adresatywnych doby średniopolskiej, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica” 45, s. 29–54.
Cybulski M., 2003, Obyczaje językowe dawnych Polaków. Formuły werbalne w dobie średniopolskiej, Łódź.
Cybulski M., 2004, Skrócenia w dawnych polskich formach adresatywnych, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” 49, s. 97–110.
Cybulski M., 2005, Obyczaje językowe w dobie średniopolskiej, w: Rozprawy o historii języka polskiego, red. S. Borawski, Zielona Góra, s. 149–211.
Dunaj B. (red.), 1996, Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa.
Goffman E., 2000, Człowiek w teatrze życia codziennego, tłum. H. Datner-Śpiewak, P. Śpiewak, Warszawa.
Goffman E., 2006, Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Warszawa.
Golachowska E., 2007, Formy grzecznościowe w mowie szlachty podlaskiej i grodzieńskiej. Zarys problematyki, „Acta Baltico-Slavica” 31, Warszawa, s. 83–91.
Huszcza R., 2006, Honoryfikatywność. Gramatyka, pragmatyka, typologia, Warszawa.
Huszcza R., 2007, Honoryfikatywny teatr mowy w japońszczyźnie – scena, bohaterowie i rekwizyty grzeczności, w: Grzeczność na krańcach świata, red. M. Marcjanik, Warszawa, s. 127–157.
Łaziński M., 2006, O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa, Warszawa.
Łoś J., 1916, Od „ty” do „pan”, „Język Polski” 3, s. 1–10.
Marcjanik M., 1993, Etykieta językowa, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wrocław–Lublin, s. 271–281.
Marcjanik M., 1997, Polska grzeczność językowa, Kielce.
Marcjanik M., 2001, Zmiany w etykiecie językowej ostatnich lat XX wieku, w: Zmiany w publicznych zachowaniach językowych, red. J. Bralczyk i K. Musiołek-Kłosińska, Warszawa, s. 79–84.
Marcjanik M., 2007, Grzeczność w komunikacji językowej, Warszawa.
Ożóg K., 1990, Zwroty grzecznościowe współczesnej polszczyzny mówionej, ZNUJ CMXIII. „Prace Językoznawcze” 98, Kraków.
Pasek J.Ch., 1979, Pamiętniki, wstęp i oprac. W. Czapliński, BN I 62, Wrocław.
Peisert M., 1991, Etykieta językowa i jej wyznaczniki, w: Język a kultura, t. 1. Podstawowe pojęcia i problemy, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, Wrocław, s. 123–130.
Pianka W., 2010, Historyczne zmiany w systemach adresatywno-honoryfikatywnych w krajach i językach słowiańskich, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 66, s. 197–207.
Pisarkowa K., 1979, Jak się tytułujemy i zwracamy do drugich, „Język Polski” 59, s. 5–17.
Rachwałowa M., 1987, Formy adresatywne w mowach staropolskich, „Poradnik Językowy” 7, s. 528–535.
Rachwałowa M., 1992, O przyczynach zmian systemu adresatywnego języka polskiego w XIX wieku, w: Język a kultura, t. 6. Polska etykieta językowa, red. J. Anusiewicz, M. Marcjanik, Wrocław, s. 41–49.
Sienkiewicz H., 1968, Ogniem i mieczem, t. 1–2, PIW, Warszawa.
Sikora K., 2010, Grzeczność językowa wsi. Cz. I. System adresatywny, Kraków.
Sikora K., 2013, Od „Proszę łaski Pana” do „Proszę Pana”, „Język Polski” 93, z. 4, s. 287–298.
Sikora R., 2015, Husaria w walce. Chwała polskiego oręża, Warszawa.
Sikora R., 2019, Husaria. Duma polskiego oręża, Kraków.
Sikora R., Szleszyński R., 2014, Husaria Rzeczypospolitej, Warszawa.
Stone G., 1989, Formy adresatywne języka polskiego w osiemnastym wieku, „Język Polski” 69, s. 135–142.
Tomiczek E., 1983, System adresatywny współczesnego języka polskiego i niemieckiego, Wrocław.
Walczak B., 1991, Między Wschodem a Zachodem (Uwagi o leksyce polskiego języka literackiego), w: Dzieje Lubelszczyzny, t. 6. Między Wschodem a Zachodem, cz. 2. Piśmiennictwo pogranicza, red. R. Łużny i S. Nieznanowski, Warszawa, s. 89–103.
Walczak B., 1999, Zarys dziejów języka polskiego, wyd. 2, Wrocław.
Walczak B., 2017, Chrzest Polski w oczach historyka języka, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze” 33, s. 121–130 [DOI: https://doi.org/10.14746/psj.2017.33.10].
Wojtak M., 1992, Wybrane elementy staropolskiej etykiety językowej, w: Język a kultura, t. 6. Polska etykieta językowa, red. J. Anusiewicz, M. Marcjanik, Wrocław, s. 33–40.
Wojtak M., 1996, „O polityce w słowiech”. Formy adresatywne w XVIII wieku, „Język Polski” 76, s. 81–88.
Wojtak M., 1999, Staropolska etykieta językowa jako obraz relacji międzyludzkich (wybrane zagadnienia), w: Przeszłość w językowym obrazie świata, red. A. Pajdzińska, P. Krzyżanowski, Lublin, s. 205–216.