Słowa kluczowe
pogranicze polsko-czesko-niemieckie
dziedzictwo
kulinaria
gwara
motywacja nazw
Jak cytować
Abstrakt
Celem artykułu jest pokazanie dziedzictwa kulinarnego polsko-czesko-niemieckiego pogranicza na przykładzie śląskich nazw klusek. W tekście analizie poddano 75 gwarowych leksemów, omawiając ich pochodzenie i motywację. Wyróżniono kilka grup motywacyjnych: nazwy odnoszące się do sposobu przyrządzania potrawy; nazwy nawiązujące do jej głównego składnika; nazwy wskazujące na właściwości organoleptyczne klusek (kolor, kształt, konsystencja) oraz na ich związek z regionem czy państwem. Część przykładów nazw klusek to pożyczki z języka niemieckiego i języka czeskiego, wskazujące na wspólne dziedzictwo kulinarne.
Bazę materiałową niniejszego tekstu stanowią dawne i nowsze źródła etnograficzne, słowniki gwarowe oraz materiały terenowe zebrane w ostatnich kilku latach na obszarze dwóch województw: śląskiego i opolskiego.
Bibliografia
Babiński G., 1994, Pogranicze etniczne, pogranicze religijne. Modele wychowania dla pluralizmu, „Przegląd Religioznawczy”, nr 3, s. 31–41.
Bańkowski A., 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. I, Warszawa.
Buchta Z., Peterková E., Rucki M., Wenzlová A., 2009, Hornická kuchařka z Ostravska. Co se vařilo a vaři, Opava.
Davidis H., 1893, Praktisches Kochbuch für die gewöhnliche und feinere Küche: mit besonderer Berücksichtigung der Unfängerinnen und angehenden Haus- frauen, Bielefeld–Leipzig.
Dluhošová R., 2015, Kulinární dědictví v translatologii aneb Úskalí prěkladatele gastronomických textů s výskytem regionálních a tradičních pokrmů, [w:] I. Korbelářová a kolektiv, Kulinární kultura a kulinární dědictví Slezska a střední Evropy. Východiska, metody, interdisciplinarita, Opava, s. 227–236.
Janák D., Paulíček M., 2020, Jídlo jako prvek sociální identity a tradice, [w:] D. Janák a kolektiv, Jídlo není jenom »Neco k jídlu«, [w:] Tradiční stravo- vání a pokarmy jako součást regionální identity ve vedomí a paměti současné společnosti, Opava, s. 31–48.
Kejřová A., 1923, Dělnická kuchařka, Praha.
Kiereś M., 2018, Tradycje kulinarne Beskidów i Śląska Cieszyńskiego, [w:] Zbiór przepisów potraw regionalnych województwa śląskiego, red. H. Szymanderska, Katowice, s. 133–143.
Knedlík – Kloß – Knödel aneb Knedlíkové nebe. Sborník příspěvků a receptů, 2009, red. E. Dittertová, Cheb.
Koelling H., 1903, Absonderliche Sitten, Gebraüche und Anschauungen des oberschlesischen Volkes, „Mitteilungen der Schlesischen Geselschaft für Volks- kunde”, Band V.
Korbelářová I., 2015, Kulinární kultura a kulinární dědictví Slezska a střední Evropy, [w:] I. Korbelářová a kolektiv, Kulinární kultura a kulinární dědictví Slezska a střední Evropy. Východiska, metody, interdisciplinarita, Opava, s. 7–17.
Korbelářová I., 2018, Bramborové knedlíky jako element kulturního transferu českých zemí a příhraničních regionů, [w:] »Jabłka zaś ziemne a po teraź- niejszemu kartofle«. Znaczenie ziemniaka w Europie i na ziemiach polskich ze szczególnym uwzględnieniem Dolnego Śląska w kontekście historii i te- raźniejszości, red. J. Nowosielska-Sobel, R. Nowakowski, Wrocław–Kra- ków, s. 189–205.
Korbelářová I., Žáček R., 2020, Moučné knedlíky v kuchařských knihách a receptářích slezské provenience 19. a počátku 20. století, aneb existoval slezský knedlík?, [w:] »Głodnemu chleb na myśli«. O znaczeniu politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturowym zboża na ziemiach polskich ze szczególnym uwzględnieniem Dolnego Śląska, red. J. Nowosielska-Sobel, G. Strauchold, R. Nowakowski, Wrocław, s. 293–316. DOI: https://doi.org/10.12797/9788381383264.16
Korzeniowska W., 1993, Codzienność wsi rejencji opolskiej w aspekcie zachodzących przemian (1869–1914), Opole.
Králová J., 1961, Vánoční zvyky a štědrovečerní jídla na Těšínsku koncem minulého století, „Těšínsko” 16–17, s. 21–22.
Králová J., 1981, Ze starosvetské lidové kuchyne na Tešínsku, „Tešínsko”, s. 30.
Kuchnia czeska. Tradycje, zwyczaje, ulubione potrawy, przepisy, 2014, red. J. Eliá- šek, Český Krumlov.
Lompa J., 1858, Złota rodzinna książka czyli Najwyborniejszy skarb domowy, dla wszelkich stanów służący i zewsząd za skuteczny uznany, Leszno.
Malicki L., 2004, Zarys kultury materialnej górali śląskich. Materiały do kultury społecznej górali śląskich, Katowice.
Nasz A., 1964, Tradycyjna kultura wsi powiatu opolskiego i jego współczesne relikty, [w:] Powiat opolski. Szkice monograficzne, red. J. Madeja, Opole, s. 41–68.
Ondrusz J., 2016, Pożywienie ludu cieszyńskiego, [w:] Płyniesz Olzo. Monografia kultury ludowej Śląska Cieszyńskiego, red. D. Kadłubiec, Czeski Cieszyn, s. 491–515.
Ondrusz J., 1972, Pożywienie ludu cieszyńskiego, [w:] Płyniesz Olzo... Zarys kultury materialnej ludu cieszyńskiego, red. D. Kadłubiec, Ostrawa, s. 175–201.
Paměť chuti. Receptáře a kuchařské knihy jako specifické prameny pro poznání kulinární kultury a kulinárního dědictví v českých zemích, 2020, ed. I. Korbelářová, R. Dluhošová, J. Sobotková, Opava.
Przymuszała L., 2018, Motywacja gwarowych nazw zup (na przykładzie materiału śląskiego), [w:] Historia języka, dialektologia i onomastyka w nowych kontekstach interpretacyjnych, red. R. Przybylska, M. Rak, A. Kwaśnicka-Janowicz, Kraków, s. 353–366.
Przymuszała L., Świtała-Trybek D., 2021, Leksykon dziedzictwa kuli- narnego Śląska, Opole.
Rettigová M. D., 1868/2022, Domácí kuchařka. Online: mlp.cz [dostęp 26.01. 2022]. [Znění tohoto textu vychází z díla Domácí kuchařka tak, jak bylo vydáno v nakladatelství Jar. Pospíšila v roce 1868: Mag. Dob. Rettigová, Domácí kuchařka. Praha: Jar. Pospíšil, 1868, 522 s.]
Simonides D., 2009, Wielokulturowość Śląska – model europejski, [w:] Wielokulturowość na Śląsku Opolskim, Litwie, Białorusi i Ukrainie. Z badań nad pograniczem etnicznym, red. T. Smolińska, Opole, s. 47–56.
Szołtysek M., 2003, Kuchnia śląska. Jodło, historia, kultura, gwara, Rybnik.
Szromba-Rysowa Z., 1978, Pożywienie ludności wiejskiej na Śląsku, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Szromba-Rysowa Z., 1984, Biesiady wiejskie, „Etnografia Polska” 28, z. 1, s. 105–130.
Świtała-Trybek D., Przymuszała L., 2018, »Dobry żur, kiej w nim szczur« Dziedzictwo kulinarne Śląska w tekstach kultury, Opole.
Vašák J., 2014, Regionální kuchařka z Čech, Moravy a Slezska, Praha.
Vašák J., 2001, Regionální pokrmy Čech, Moravy a Slezska od A (Adamov) do Ž (Žďár), Praha.
Wallis S., 1960, Przysłowia i »pogodki« ludowe na Górnym Śląsku, Wrocław.
Witaszek-Samborska M., 2005, Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie, Poznań.
Wurst M., Kochbuch für Schule und Haus. Auf Grund praktischer Erfahrungen zusammengestellt, Zalenze O–S. 1910.
Wysłouchowa M., 1896, Przyczynki do opisów wsi Wisły w Cieszyńskiem, „Lud”, s. 126–141.
Żarski W., 2012, Tożsamość kulinarna na Śląsku, [w:] Śląskie pogranicza kultur, t. 1, red. M. Ursel, O. Taranek-Wolańska, Wrocław, s. 169–185.
Żywirska M., 1964, Pożywienie, [w:] Zarys kultury górniczej. Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, red. J. Ligęza, M. Żywirska, Katowice, s. 100–111.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.