Abstrakt
Artykuł omawia kwestię „czarnej legendy” hospodara mołdawskiego Jana (Janku) Sasa w pol skiej historiografii. Jest ona tak ugruntowana, że hospodar uchodzi wręcz za typowy przykład złego sąsiada. Analiza jego rządów ukazuje realne, jak i wyolbrzymione powody oskarżenia hospodara o wrogość wobec Polski. Poprzez przejrzenie informacji o hospodarze w dostępnych źródłach archiwalnych i wydanych drukiem ukazano motywy jego działania oraz okoliczności, w jakich pojawiły się oskarżenia o złe sąsiedztwo. Wskazano na brak źródłowych informacji potwierdzających niezależnie zarzuty, jakie pojawiły się w kręgu króla Stefana Batorego i kanclerza Jana Zamoyskiego. Zarazem wskazuje się na obiektywny konflikt interesów między kró lem a hospodarem. Dyskutowana jest zatem możliwość wykreowania złego wizerunku hospodara jako politycz nego uzasadnienia jego brutalnej eliminacji na rozkaz króla polskiego.
Bibliografia
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie:
Archiwum Radziwiłłów: dz. II, ks. 12
Archiwum Zamoyskich: 3036, 3038.
Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności – Polskiej Akademii Nauk w Krakowie: 1047
Akta Metryki Koronnej co ważniejsze z czasów Stefana Batorego 1576–1586, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1882.
Archiwum Domu Radziwiłłów, wyd. A. Sokołowski [w:] Scriptores rerum Polonicarum, t. 8, Kraków 1885.
Archiwum Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, wyd. W. Sobieski, t. 1 (1553–1579), Warszawa 1904; wyd. J. Siemieński, t. 2 (1580–1582), Warszawa 1909; wyd. J. Siemieński, t. 3 (1582–1584), Warszawa 1913.
Armbruster A., Dacoromano-saxonica. Cronicari români despre saşi: Românii în cronica săsească, Bucureşti 1980.
Bielski J., Kronika Marcina Bielskiego, wyd. K. J. Turowski, t. 3, Sanok 1856.
Dengiz Ökke A., Mühimme defterlerinde kayıtlı Avrupali hükümdarlara gönderilmiş nâme-i hümâyûnlar (1545–1696), İstanbul 2020.
Dnevnikʺ poslednyago pohoda Stefana Batoriya na Rossiyu (osada Pskova) i diplomatičeskaya perepiska togo vremeni otnosyaŝdyasya glavnymʺ obrazomʺ kʺ zaklyučeniyu Zapol`skago mira (1581–1582 g.), wyd. M. Koyalovič, Sankt-Peterburgʺ 1867 [Дневникъ послѣдняго похода Стефана Баторiя нa Pocciю (ocaдa Пcкoвa) и диплoмaтичecкaя пepeпиcкa тoгo вpeмeни oтнocящдяcя глaвнымъ oбpaзoмъ къ зaключeнiю Зaпoльcкaгo миpa (1581–1582 г.), изд. M. Кoялoвичъ, Caнкт-Пeтepбуpгъ 1867].
Documente privitóre la istoria Românilor urmare la colecţiunea lui Eudoxiu de Hurmuzaki, t. 3, cz. 1 (1576–1599), Bucureşci 1880; t. 3, cz. 2 (1576–1600), Bucuresci 1888; wyd. G. G. Tocilescu, A. I. Obodescu, supl. 1, t. 1 (1518–1780), Bucuresci 1886; wyd. I. Bogdan, supl. 2, t. 1 (1510–1600), Bucuresci 1893.
Documente privitoare la istoria României culese din arhivele polone, t. 1 (secolul al XVI-lea), wyd. I. Corfus, Bucureşti 1979.
Dokumenti braclavs`kogo voevodstva 1566–1606 rokiv, red. M. Krikun, O. Piddubniyak, L`viv 2008 [Докумeнти бpaцлaвcькoгo вoєвoдcтвa 1566–1606 poкiв, oprac. М. Крикун, О. Пiддубняк, Львiв 2008].
Fatum Ianculae, Palatini Moldavie i Recitatio: exemplum S.R.M. mandati, red. P. P. Panaitesu, „Revista istorică” 1925, t. 11, nr 1–3, s. 55–63.
Gorecki L., Kronika z czasów króla Stefana Batorego 1575–1582, wyd. H. Barycz, Kraków 1939.
Heidenstein R., Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594, przeł. M. Gliszczyński, red. J. Byliński, W. Kaczorowski, Opole 2015.
Heidenstein R., Pamiętniki wojny moskiewskiej w 6 księgach, tłum. J. Czubek, Warszawa 2017.
Kromer M., Historyja prawdziwa o przygodzie żałosnej księcia finlandzkiego Jana i królewny polskiej Katarzyny, red. J. Małłek, Olsztyn 1974.
Łubieński M., Droga do Szwecji Zygmunta III, króla polskiego i szwedzkiego w 1593 roku, wyd. J. Byliński, W. Kaczorowski, Opole 2009.
Monumenta Poloniae Vaticana, wyd. E. Kuntze, Cz. Nanke, t. 5 (Series nuntiaturae Polonae. Alberti Bolognetti nuntii apostolici in Polonia epistolarum et actorum pars I: 1581–1582), Cracoviae 1923–1933.
Négociations de la France dans le Levant; ou Correspondances, mémoires et actes diplomatiques des ambassadeurs de France à Constantinople et des ambassadeurs, envoyés ou résidents à divers titres à Venise, Raguse, Rome, Malte et Jérusalem, en Turquie, Perse, Géorgie, Crimée, Syrie, Égypte, etc., et dans les états de Tunis, d`Alger et de Maroc, wyd. E. Charrière, t. 3, Paris 1853.
Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Dyjaryjusze, relacyje, listy i akta z lat 1576–1586, wyd. Polkowski, t. 1, Kraków 1887.
Ureche G., Letopiseţul Ţării Moldovei, wyd. P. P. Panaitescu, Bucureşti 1987.
Başer A., Relationship between the Crimean Khanate and the Polish-Lithuanian state during the reign of Devlet I Giray and Mehmed II Giray in Mühimme Defters, „Acta Poloniae Historica” 2023, t. 127, s. 131–165.
Besala J., Stefan Batory, Poznań 2010.
Brzeziński S., „My mu nie chcemy być Siedmiogrodziany”. Stefan Batory w publicystyce antykrólewskiej, w: Stefan Batory – król Rzeczypospolitej i książę Siedmiogrodu, red. A. Körmendy, R. Lolo, Pułtusk 2008, s. 161–175.
Czamańska I., Caracterul legăturilor lui Jan Zamoyski cu Movileştii, „Arhiva Genealogică” 1996, t. 3, nr 3–4, s. 307–312.
Czamańska I., Wiśniowieccy. Monografia rodu, Poznań 2007.
Demel J., Historia Rumunii, Wrocław 1986.
Dopierała K., Stosunki dyplomatyczne Polski z Turcją za Stefana Batorego, Warszawa 1986.
Dragnev D., Baidaus E., Bodeanu G., Domnii Ţării Moldovei: studii, Chişinău 2005.
Dubas-Urwanowicz E., Mężowie stanu, awanturnicy czy zdrajcy?: dzieje rodu Zborowskich w XVI wieku, Warszawa 2018.
Gorovei Ş., Muşatinii, Bucureşti 1976.
Inalcik H., Imperium Osmańskie. Epoka klasyczna 1300–1600, Kraków 2006.
Malcolm N., Agents of empire. Knights, corsairs, Jesuits and spies in the sixteenth-century Mediterranean world, New York 2015.
Michalewicz N., Playing the Ottoman political game: the embassy of Jacques de Germigny in Constantinople (1579–1584), Fairfax, bd.
Milewski D., Mołdawia w polityce Stefana Batorego – sprawa Iwana Podkowy [w:] Stefan Batory – król Rzeczypospolitej i książę Siedmiogrodu, red. A. Körmendy, R. Lolo, Pułtusk 2008, s. 129–158.
Milewski D., Polsko-mołdawskie stosunki polityczno-wojskowe w latach 1538–1595, Oświęcim 2022.
Niemczyk-Wiśniewska K., Stosunki polsko-mołdawskie w kontekście relacji z Węgrami i Turcją na przełomie XV i XVI wieku, Katowice 2025.
Olejnik K., Stefan Batory 1533–1586, Warszawa 1988.
Panaite V., Război, pace şi comerţ în Islam: Ţările române şi dreptul otoman al popoarelor, Bucureşti 2013.
Păun R. G., „Well-born of the polis”. The Ottoman conquest and the reconstruction of the Greek orthodox elites under Ottoman rule (15th–17th centuries) [w:] Türkenkriege und adelskultur in Ostmitteleuropa vom 16. bis zum 18. Jahrhundert, red. R. Born, S. Jagodzinski, Ostfildern 2014, s. 59–85.
Plewczyński M., Sieniawski Mikołaj (zm. 1584) [w:] Polski słownik biograficzny, t. 37, Warszawa 1996–1997, s. 130–135.
Plewczyński M., Wojny i wojskowość polska w XVI wieku, t. 3 (1576–1599), Zabrze–Tarnowskie Góry 2013.
Rezachevici C., Cronologia critică a domnilor din Ţara Românească şi Moldova a. 1324–1881, t. 1 (secolele XIV–XVI), Bucureşti 2001.
Runciman S., Wielki Kościół w niewoli. Studium historyczne patriarchatu konstantynopolitańskiego od czasów bezpośrednio poprzedzających jego podbój przez Turków aż do wybuchu greckiej wojny o niepodległość, Warszawa 1973.
Samardžić R., Mehmed Sokolović, t. 1–2, Łódź 1982.
Stoicescu N., Dicţionar al marilor dregători din Ţara Românească şi Moldova, secolele XVI-XVII, Bucureşti 1971.
Wasiucionek M., The Ottomans and Eastern Europe. Borders and political patronage in the early modern world, London 2019.
Zieliński R., Żelewski R., Olbracht Łaski. Od Kieżmarku do Londynu, Warszawa 1982.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Dariusz Milewski
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.