Słowa kluczowe
Węgry średniowieczne i wczesnonowożytne
Siedmiogród
Słowianie
osadnictwo
źródłoznawstwo
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł opisuje obecność Wołochów w Królestwie Węgier od najwcześniejszych wzmianek o tej ludności do czasów wczesnonowożytnych. Rozpoczyna się od opisu informacji z Gesta Hungarorum, gdzie Wołosi zostali przedstawieni jako pastores Romanorum. Byli to dawni mieszkańcy (wraz ze Słowianami) pogranicza między Wielką Niziną Węgierską a zachodnim Siedmiogrodem, podbici przez węgierskich przybyszów. Szymon z Kézy sądził, że to rzymscy pasterze, którzy nauczyli Szeklerów pisma. Z pasterzami Rzymian utożsamiano ich w opisie Europy Wschodniej z 1308 roku. Renesansowi humaniści włoscy i węgierscy uważali, że Wołosi byli potomkami dawnych żołnierzy rzymskich z prowincji Dacia Traiana. Wzmianki o osadnictwie wołoskim w Siedmiogrodzie pochodzą z początku XIII wieku, ale najwięcej informacji na ten temat jest z końca tego stulecia. Obecność Wołochów obserwowano w Karpatach Południowych i górach zachodniego Siedmiogrodu. Odnotowano ich migracje w Karpatach Wschodnich i Zachodnich. Osadnictwo dotarło w XVI wieku z Marmaroszu (Máramaros/Maramureş) (1320) do regionu Koszyc i Zwolenia (Zolyom) oraz granicy z Morawami. Początkowo Wołosi byli wschodnio-romańską grupą ludności z dużym (być może dominującym) udziałem elementu słowiańskiego (być może bułgarskiego). W dokumentach o Marmaroszu z końca XIV wieku mowa zarówno o Wołochach, jak i Rusinach. Z kolei na zachód od Spisza (Zips, Szepes) pod nazwą Wołosi kryli się Słowacy i Polacy. Charakter osadnictwa wołoskiego ewoluował od cech etnicznych do rozwiązań społeczno-gospodarczych, przeważnie opartych na pasterstwie i kolonizacji ludności (głównie Słowian). Niektórzy przedstawiciele tej ludności (kenezii, vojevodae) zostali nobilitowani i stali się częścią Natio Hungarica. Zaakceptowali wiarę rzymskokatolicką i węgierską tożsamość. Pozostała ludność zachowała wiarę prawosławną a jej status ludności obniżył się do poziomu ludności zależnej. Wołosi zajmowali się pasterstwem, a później rolnictwem górskim i byli także strażnikami na trasach komunikacyjnych i granicach.
Finansowanie
Artykuł powstał w ramach projektu nPrh Wołosi w europejskiej i polskiej przestrzeni kulturowej. Migracje – osadnictwo – dziedzictwo kulturowe (Projekt nr 0604/nPrh3/h12/82/2014).
Bibliografia
Źródła:
A nagymihályi és sztáray gróf Sztáray család oklevéltára, wyd. Gy. Nagy, t. 1, Budapest 1887.
Aenae Sylvii Piccolominei … opera quae extant omnia… His quoque accessit Gnomologia…, Basileae [1551], https://archive.org/details/ARes63312/page/n3 [dostęp: 23.10.2019].
Anonimowego Notariusza króla Béli Gesta Hungarorum, tłum. A. Kulbicka, K. Pawłowski, G. Wodzinowska-Taklińska, wstęp i przypisy R. Grzesik, Kraków 2006.
Anonymi Descriptio Europae Orientalis „Imperium Constantinopolitanum, Albania, Serbia, Bulgaria, Ruthenia, Ungaria, Polonia, Bohemia” anno MCCCVIII exarata, ed. O. Górka, Cracoviae 1916.
Anonymus and Master Roger. Anonymi Bele regis notarii Gesta Hungarorum. Anonymus, Notary of King Béla, The Deeds of the Hungarians, ed., transl. and annotated by M. Rady and L. Veszprémy. / Magistri Rogerii Epistola in miserabile Carmen super destructione regni Hungarie per Tartaros facta. Master Roger’s Epistle to the Sorrowful Lament upon the Destruction of the Kingdom of Hungary by the Tatars, transl. and annotated by J. M. Bak and M. Rady, Budapest – New York 2010.
Antonii Bonfinii Rervm Vngaricarvm Decades Qvatvor cvm dimidia, (...), ed. Ioannes Sambucus, Francofvrti, Apud Andream Wechelum 1581 Cum priuilegio decem annorum, https://books.google.hu/books?id=8sc9AAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false [dostęp: 15.10.2019].
Bunyitay V., A váradi káptalan legrégibb statutumai, Nagyvárad 1886.
Chronica de gestis Hungarorum e Codice Picto saec. XIV. Chronicle of the Deeds of the Hungarians from the Fourteenth-Century Illuminated Codex, eds. J. M. Bak, L. Veszprémy, With a Preface by N. Kersken, Budapest – New York 2018.
Chronici Hungarici compositio saeculi XIV., ed. A. Domanovszky, [w:] Scriptores rerum Hungaricarum, t. 1, Budapestini 1937, s. 217–505.
Codex diplomaticus Andegavensis, ed. I. Nagy, Gy. Tasnády Nagy, t. 1–7, Budapest 1878–1920.
Documenta Historiam Valachorum in Hungaria illustrantia usque ad annum 1400 p. Christum, curante Emerico Lukinich, prof. ord. Universitatis Budapestinensis et adiuvante Ladislao Gáldi ediderunt Antonius Fekete Nagy et Ladislaus Makkai, Budapestini 1941, https://library.hungaricana.hu/hu/view/KozMagyOkmanytarak_documenta_historiam_1941/?pg=8&layout=s [dostęp: 26.01.2020].
Gagyi J., Az árvavármegyei oláh telepek kiváltságlevele, „Történelmi Tár” 1910, s. 186–198.
Heltai Gáspár, Krónika az magyaroknak dolgairól, wyd. M. Kulcsár, wstęp P. Kulcsár, Békéscsaba 1981.
Johannes de Thurocz, Chronica Hungarorum, pars 1: Textus, ed. E. Galántai et J. Kristó, Budapest 1985.
Opis jeograficzny i statystyczny Węgier, Siedmiogrodu, Kroacyi i Pogranicza Wojskowego, Warszawa 1849.
P. magistri, qui Anonymus dicitur, Gesta Hungarorum, ed. Ae. Jakubovich, D. Pais, [w:] Scriptores rerum Hungaricarum, t. 1, Budapestini 1937, s. 13–117.
Pii secundi pontificis maximi Commentarii rervm memorabilivm, quae temporibus svis contingervnt, a Reverendissimo Domine Ioanne Gobellino Vicario Bonnensi iamdiu composite et a Reverendissimo Patre Domine Francisco Bandino Picolomineo Archiepiscopo Senensi ex vetusto originali recogniti … Prostat Francofurti in Officina Avbriana Anno 1614, https://books.google.pl/books?redir_esc=y&hl=pl&id=CJQVBq5x6AQC&q=Valachi#v=snippet&q=Valachi&f=false [dostęp: 23.10.2019].
Pokračowatelé Kosmowi. VI. Příbĕhy krále Přemysla Otakara II., [w:] Fontes rerum Bohemicarum, t. 2. Cosmae Chronicon cum continuatoribus. Prameny dĕjin českých, výdavané z nadání Palackého, díl 2. Kosmův Letopis český s pokračovateli, wyd. J. Emler V. V. Tomek, Praha 1874, s. 308–335.
Povest’ vremennyh let, č. 1: Tekst i perevod, wyd. D. S. Lihačev, V. P. Adrianovaya-Peretc, Moskva-Leningrad 1950 [Повесть временных лет, ч. 1: Текст и перевод, wyd. Д. С. Лихачев, В. П. Адриановая-Перетц, Москва-Ленинград 1950].
Regestrum Varadinense examinum ferri candentis ordine chronologico digestum descripta effigie editionis a. 1550 illustratum sumptibusque Capituli Varadinensis Lat. Rit. curis et laboribus Joannis Karácsonyi et Samuelis Borovszky Academiae Scientiarum Hungaricae membrorum editum, Budapest 1903.
Ritvs explorandae veritatis, qvo Hvngarica natio in dirimendis controuersijs ante annos trecentos & quadraginta vsa est, & eius testimonia plurima, in Sacrario summi temple Varadiensi reperta, Colosuarij 1550.
Simonis de Kéza Gesta Hungarorum. Simon of Kéza, The Deeds of the Hungarians, With a study by J. Szűcs, wyd. L. Veszprémy i M. Rady, Budapest 1999.
Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, red. M. Plezia, t. 1: A-B, Wrocław-Warszawa-Kraków 1953–1958.
Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, t. 7, z. 1 (52), Kraków 1992.
Testimoniach najdawniejszych dziejów Słowian, seria łacińska, t. 3: Średniowiecze, z. 1: Źródła węgierskie, w opracowaniu.
Verancsics Antal, M. Kir. helytartó, esztergomi érsek, Összes munkái, közli Szalay László, M. Akad. T., első kötet: Történelmi dolgozatok deák nyelen, Pest 1857.
Opracowania:
Beňko J., Osídlenie severného Slovenska, Košice 1985.
Birnbaum M. D., Attila’s Renaissance in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, [w:] Attila. The Man and His Image, ed. by F. H. Bäuml and M. D. Birnbaum, Budapest 1993, s. 82–96.
Bogdán I., Metrológia, [w:] A történelem segédtudományai, red. I. Bertényi, Budapest 1998, s. 331–350.
Chaloupecký V., Valaši na Slovensku, Praha 1947.
Cojocaru T., Valasi na Slovensku a v Poľsku. Predbežné úvahy, [w:] Valašská kolonizácia na Slovensku a slovenská kolonizácia v Rumunsku. Zborník príspevkov z 10. zasadnutia Komisie historikov Slovenska a Rumunska (Banská Bystrica, 25. –27. september 2012), Banská Bystrica 2014, s. 20–26 (i streszczenie angielskie: Vlachs in Slovakia and Poland. Some preliminary considerations, s. 26).
Czuczor G., Fogarasi J., A magyar nyelv szótára, Pest 1862, https://mek.oszk.hu/05800/05887/pdf/1kotet_2.pdf [dostęp: 01.02.2020].
Csapodi Cs., Csapodi-Gárdonyi K., Bibliotheca Corviniana. The Library of King Matthias Corvinus of Hungary, Budapest 1981.
Dąbrowski J., Z czasów Łokietka. Studia nad stosunkami polsko-węgierskimi w XIV wieku, cz. 1, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, t. 59, 1916.
Deletant D., Ethnos and Mythos in the History of Transylvania: the case of the chronicler Anonymus, [w:] Historians and the History of Transylvania, ed. by L. Péter, New York 1992, s. 67–85.
Du-Nay A., A román nép kialakulása s korai története, Bp. 2004.
Engel P., Magyarország világi archontológiája 1301–1457, Budapest 1996.
Engel P., Magyarország világi archontológiája 1301–1457. Középkori magyar genealógia, Arcanum Digitéka. Magyar Középkori Adattár, Budapest 2001 (płyta CD).
Engel P., The Realm of St Stephen. A History of Medieval Hungary, 895–1526, transl. by T. Pálosfalvi, ed. by A. Ayton, London – New York 2001.
Felczak W., Historia Węgier, wyd. 2 popr. i rozsz., Wrocław-Warszawa-Kraków 1983.
Gamillscheg E., Blachii ac pastores Romanorum, [w:] Omagiu lui Ioan Lupaş la împlinirea vîrstei de 60 de ani, Bucureşti 1943, s. 270–276.
Giurescu C. C., Istoria Românilor, t. 1: Din cele mai vechi timpuri până la moartea lui Alexandru cel Bun (1432), wyd. D. C. Giurescu, Bucureşti 2000.
Grzesik R., Blasi and Pastores Romanorum in the Gesta Hungarorum by an Anonymous Notary, „Res Historica” 2016, t. 41, s. 25–34.
Grzesik R., Great Moravia as the Basis of the Central European Medieval Historical Tradition, [w:] Slovensko a Chorvátsko. Historické paralely a vzťahy (do roku 1780). Slovaćka i Hrvatska. Povijesne paralele i veze (do godine 1780.), red. M. Homza, J. Lukačka, N. Budak, Bratislava 2013, s. 66–71.
Grzesik R., Kronika węgiersko-polska. Z dziejów polsko-węgierskich kontaktów kulturalnych w średniowieczu, Poznań 1999.
Grzesik R., The Valachian Way of Life in Stories about Domestic Origins in the Hungarian Medieval Chronicles, „Balcanica Posnaniensia” 2016, t. 23, s. 167–174.
Györffy Gy., Adatok a románok XIII. századi történetéhez és a román állam kezdeteihez, cz. 1, „Történelmi Szemle” 1964, R. 7, z. 1, nr 24, s. 1–25.
Györffy Gy., Az Árpád-kori Magyarország történeti földrajza, t. 2, Budapest 1987.
Hardi Đ., Drugeti. Povest o usponu i padu porodice pratilaca Anžujskih kraljeva, Novi Sad 2012.
Historia Scepusii. Dejiny Spiša, red. M. Homza, S. A. Sroka, t. 1, Bratislava – Kraków 2009.
Historia Scepusii. Dejiny Spiša, red. M. Homza, S. A. Sroka, t. 2, Bratislava – Kraków 2016.
Hóman B., A Szent László-kori Gesta Ungarorum és a XII–XIII. századi leszármázói, Budapest 1925, rozdz. 6: A Szent László-kori Gesta és Anonymus, http://mek.niif.hu/07100/07139/html/0008/0008-338.html [dostęp: 22.10.2019].
Homza M. a kol., Svätopluk v európskom písomnictve. Štúdie z dejín svätoplukovskej legendy, Bratislava 2013.
Kadlec K., Valaši a valašské právo v zemích slovanských a uherských, s úvodem podávajícím přehled theorií o vzniku rumunského národa, Praha 1916.
Kętrzyński W., O powołaniu Krzyżaków przez księcia Konrada, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, t. 45, 1903, s. 130–145.
Kiss L., Földrajzi nevek etimológiai szótára, t. 1: A-K, Budapest 1997.
Klein G., Péchy-Horváth R., Mezőkeresztes, [w:] Borsod vármegye (Borsod, Gömör és Kishont K. e. e. vármegyek), red. A. Csíkvári, Budapest 1939 (Vármegyei szociográfiák, t. 5), IV rész: Községi adattár, s. 89–90.
Kónya P. a kol., Dejiny Uhorska, Prešov 2013.
Krandžalov D., Valaši na Moravĕ. Materiály, problémy, metody, Praha 1963.
Kristó Gy., Rómaiak és vlachok Nyesztornál és Anonymusnál, [w:] Idem., Tanulmányok az Árpád-korról, Bp. 1983, s. 132–190.
Kurze Geschichte Siebenbürgens, red. B. Köpeczi, Budapest 1990.
Leśny J., Konstantyn i Metody apostołowie Słowian. Dzieło i jego losy, Poznań 1987.
Madgearu A., The Romanians in the Anonymous Gesta Hungarorum. Truth and Fiction, Cluj-Napoca 2005.
Madgearu A., Vlach Military Units in the Byzantine Army, [w:] Samoilovata država i Vizantija: istorija, legenda, tradicija, nasledstvo. Zbornik na trudovi od Meģunarodniot simpozium „Denovi na Justinian I“, Skopje, 17–18 oktomvri 2014, red. M. B. Panov, Skopje 2015, s. 47–55 [Самоиловата држава и Византиjа: историjа, легенда, традициjа, наследство. Зборник на трудови од Меѓународниот симпозиум „Денови на Jустиниан I“, Скопjе, 17–18 октомври 2014, red. М. Б. Панов, Скопjе 2015, s. 47–55].
Maisel W., Archeologia prawna Europy, Warszawa-Poznań 1989.
Makkai L., Magyar-román közös múlt, wyd. 2, bmw. 1989.
Maliniak P., Čabradské panstvo v stredoveku, Banská Bystrica 2019.
Miskolczy A., Románok a történeti Magyarországon, Budapest 2005.
Niederhauser E., A történetírás története Kelet-Európában, Budapest 1995.
Nowak J., Piastuni dziejów. Wizerunki narodów europejskich w polskiej refleksji romantycznej, Warszawa 2018, https://ispan.waw.pl/ireteslaw/bitstream/handle/20.500.12528/603/J_Nowak_-_Piastuni_dziejow.pdf?sequence=1&isAllowed=y [dostęp: 18.02.2020].
Pavličková K., Analýza rozvoja myjavských kopaníc na základe vývoja využitia zeme, „Acta Enviromentalica Universitatis Comenianae” 2007, t. 15, z. 2, s. 83–93.
Rácz A., A régi Bihar vármegye településneveinek történeti-etimológiai szótára, Debrecen 2007.
Rădvan L., At Europe’s Borders. Medieval Towns in the Romanian Principalities, transl. by V. Cîrdei, Leiden-Boston 2010.
Sławski F., Kowalenko W., Sobociński W., Kraina (Carniola), [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. 2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, s. 501–503.
Słownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, t. 5, Wrocław-Warszawa-Kraków 1977–1980.
Szabó I., Ugocsa megye, Budapest 1937.
Szafran P., Krajna, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. 2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, s. 504.
Tamás L., Rómaiak, románok és oláhok Dácia Trajánában, Budapest 1935.
Tomeček O., Valasi na území Zvolenskej stolice, [w:] Valašská kolonizácia na Slovensku a slovenská kolonizácia v Rumunsku. Zborník príspevkov z 10. zasadnutia Komisie historikov Slovenska a Rumunska (Banská Bystrica, 25.–27. september 2012), Banská Bystrica 2014, s. 27–39.
Uličný F., Dejiny osidlenia Šariša, [Košice] 1990.
Uličný F., Dejiny osídlenia užskej župy, Prešov 1995.
Uličný F., Dejiny osidlenia Zemplínskej župy, Michalovce 2001.
Varsik B., Osidlenie Košickej Kotliny, t. 3, Bratislava 1977.
Voloŝuk M., „Rus’” v Ugors’komu Korolivstvi (XI – druga polovina XIV st.). Suspil’no-politična rol’, majnovi stosunki, migraciї, Ivano-Frankivs’k 2014 [Волощук М., „Русь” в Угорському Королiвствi (XI – друга половина XIV ст.). Суспiльно-полiтичa роль, майновi стосунки, миґрацi¬¬¬ї, Iвано-Франкiвськ 2014].
Wasilewski T., Krajište – Kraj – Krajina, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. 2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, s. 503–504.
Wąsowicz H., Chronologia średniowieczna, Lublin 2013.
Wyrostek L., Ród Dragów-Sasów na Węgrzech i Rusi Halickiej, Kraków 1932.
Żmudzki P., Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000.
Zsoldos A., Magyarország világi archontológiája 1000–1301, Budapest 2011.
Licencja
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.