Słowa kluczowe
migracje transgraniczne
ius Valachicum
obszar Podola
Jak cytować
Abstrakt
W literaturze historycznej dominuje przekonanie o zanikającym w ciągu XVI wieku nurcie migracji transgranicznych, mających miejsce między ziemiami kontrolowanymi przez państwo polsko-litewskie a Mołdawią. W ten sposób szerzące się w tym czasie na ziemiach ruskich osadnictwo na prawie wołoskim miało być dziełem przede wszystkim ludności miejscowej lub zrutenizowanych Wołochów, przybyłych na ten teren jeszcze w XV wieku. Celem zaprezentowanych badań było skonfrontowanie tego poglądu ze słabo dotąd wykorzystanymi źródłami o charakterze masowym, przede wszystkim inwentarzami i lustracjami dóbr królewskich egzystujących na Podolu. W efekcie stwierdzono znaczne natężenie badanych migracji w całym stuleciu. Przebiegały one w przeciwnych kierunkach: Mołdawianie (Wołosi) migrowali do Polski a Rusini przekraczali granicę państwową z Mołdawią. Przygraniczne Podole stanowiło często tylko przejściowy etap tych wędrówek. Z tej krainy imigranci kierowali się w głąb kraju, uczestnicząc aktywnie w procesie lokowania nowych osad pasterskich.
Finansowanie
Artykuł powstał w ramach projektu NPRH Wołosi w europejskiej i polskiej przestrzeni kulturowej. Migracje – osadnictwo – dziedzictwo kulturowe (Projekt nr 0604/NPRH3/H12/82/2014).
Bibliografia
Źródła archiwalne:
Centrale Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie
- Księgi ziemskie przemyskie, F. 14, op. 1, spr. 1, 6.
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD)
- Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, sygn. 19.
- Tak zwana Metryka Litewska (tML), dział IX, B, syg. 22: Inwentarz pożytków starostwa samborskiego, które się pokazały roku 1568 (...).
- Metryka Koronna (MK), sygn. 19, 24, 43, 83
Źródła drukowane:
Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie..., t. 16, Lwów 1894.
Arhiv Yugo-Zapadnoi Rossii (AJZR), cz. 7, t. 2: Akty o zaselenii Yugo-zapadnoi Rossii, Kiev’’ 1890. [Архив Юго-Западной Россiи, cz. 7, t. 2: Aкты o зaceлeнiи Югo-зaпaднoй Pocciи. Kieвъ 1890].
Harmuzaki E., Documentele privitoare la istoria Românilor, t. 2, cz. 3, București 1891.
Lietuvos Metrika. Knyga Nr 5 (1427–1506). Užrašymų knyga 5. Parenge: Baliulis A., Dubonis A., Antanavičius D., Vilnius 2012.
Lustracja województw ruskiego, podolskiego i bełskiego 1564–1565, wyd. K. Chłapowski i H. Żytkowicz, Warszawa-Łódź 1992.
Materiali do istorii suspil’no-političnih i ekonomičnih vidnosin Zahidn’oj Ukraini, wyd. Gruševskii M., seriya perša (1361–1530), „Zapiski Naukogo tovaristva imeni Ševčenka” 1905, t. 63, s. 1–80 [Матеріали до історії суспільно-політичних і економічних відносин Західньої України, wyd. М. Грушевськiй, серія перша (1361—1530), “Записки Наукового товариства імені Шевченка”].
Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 8: Ziemie ruskie. Wołyń i Podole, wyd. A. Jabłonowski. Źródła dziejowe, t. 19, Warszawa 1889.
Sprawy wołoskie za Jagiellonów. Akty i listy, wyd. A. Jabłonowski, Warszawa 1878, Źródła Dziejowe, t. 10.
Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, t. 3. Ziemie ruskie, z. 3: Urzędnicy podolscy XIV–XVIII wieku, oprac. E. Janas, W Kłaczewski, J. Kurtyka, A. Sochacka, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1998.
Žerela do istorii Ukrainy-Rusi. T.1: Opisi korolivŝin v rus’kih zemlyah XVI viky, wyd. Gruševskii M. T. 1: Lustracii zemel’ Galic’koj i Peremis’koj, L’vov 1895. [.Жepeлa дo icтopиї Yкpaїни-Pycи. T. 1: Описи кopoлївщин в pycьких зeмлях XVI віку, wyd. Грушевськiй M. T.1 : Люcтpaциї земель Галиської й Перемиської, Львов 1895].
Žerela do istorii Ukrainy-Rusi. T. 7: Lyustraciya korolivŝin v rus’kih zemlyah Koroni z r. 1570, L’vov 1903. [Жepeлa дo icтopиї Yкpaїни-Pycи. T. 7: Люcтpaция кopoлївщин в pycьких зeмлях Kopoни з p. 1570. Львoв 1903].
Opracowania:
Beňko J., Osidlenie severného Slovenska, Košice 1985.
Byrnya P. P., Sel’skie poseleniya Moldavi XV–XVII vv., Kišiniev 1969 [П. П. Бырня , Сельские поселения Молдави XV–XVII вв., Кишинев 1969].
Białkowski L., Podole w XVI w. Rysy społeczne i gospodarcze, Warszawa 1920.
Chaloupecký V., Valaši na Slovensku, Praha 1947.
Costǎchel V., Panaitescu P. P., Cazacu A., Viața feudalǎ în Țara Romîneasca și Moldova (sec. XIV–XVII), t. 5, București 1957.
Crânjală D., Rumunské vlivy v Karpatech se zvláštním zřetelem k moravskému Valašsku, Praha 1938.
Czajkowski J., Dzieje osadnictwa historycznego na Podkarpaciu i jego odzwierciedlenie w grupach etnicznych, [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, cz. 1, Rzeszów 1992, s. 27–166.
Czamańska I., Mołdawia i Wołoszczyzna wobec Polski, Węgier i Turcji w XIV i XV wieku, Poznań 1996.
Dąbkowski P., Szlachta zaściankowa w Korczynie i Kruszelnicy nad Stryjem, Lwów 1936.
Dąbkowski P., Wołosi i wołoskie prawo w dawnej Polsce, [w:] Studia historyczne ku czci S. Kutrzeby, t. 1, Kraków 1938, s. 105–118.
Dobrowolski K., Migracje wołoskie na ziemiach polskich, Lwów 1930. (Odbitka z Pamiętnika V Zjazdu historyków polskich).
Fastnacht A., Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław 1962.
Gawron J., Locators of the settlements under Wallachian law in the Sambor starosty in XVth and XVI th c. Territorial, ethnic and social origins, “Balcanica Posnanensia. Acta et studia” 2019, t. 26, s. 269–290.
Gruševskii M., Barskoe starostvo, istoričeckie očerki (XV–XVIII v.), Kiv’ 1894. [Грушевскій М., Барское староство, историческіе очерки (XV–XVIII в.), Кевъ 1894].
Grzybowski S., Jan Zamoyski, Warszawa 1994.
Halaga O. R., Slovanské osídlenie Potisia a východoslovenskí gréckokatolíci, Košice 1947.
Inkin V. F., Krest’ânskij obŝinnyj stroj v galickom Prikarpat’e. Avtoreferat dissetacii, L’vov 1978, [Інкін B. Ф., Крестьянский общинный строй в галицком Прикарпатье. (Опыт сравнительного изучения поземельных союзов). Автореферат диссертации…, Львов 1978].
Janeczek A., Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Wrocław 1991.
Janów J., Wpływ słownictwa rumuńskiego na Podkarpacie, osobliwie na gwarę huculską, “Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie” 1938, t. 16, nr 1, s. 23–48.
Jawor G., Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin 2000.
Jawor G., Sur la provenance territoriale des immigrés valaques dans le royaume de Pologne (XIVème s. - début du XVIème s.), "Banatica" 2013, t. 23, s. 545–555.
Jawor G., Pierwsze pokolenia mieszkańców wsi bieszczadzkich w XIV–XVI w. (Pochodzenie etniczne i terytorialne), [w:] Narodziny Rzeczypospolitej. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych, t. I, red. W. Bukowski i T. Jurek, Kraków 2013, s. 567–582.
Jawor G., Ethnic aspects of settlement in Ius Walachicum in medieval Poland (from 14th to the beginning of 16th century), "Balcanica Posnaniensia. Acta et studia" 1015, t. 22, nr 1, s. 47–57.
Jawor G., Osadnictwo historyczne od XIV do początków XVII w., [w:] Bojkowszczyzna Zachodnia - wczoraj, dziś i jutro. Tom 1. Monografie IGiPZ 17, red. J. Wolski, Warszawa 2016, s. 361–394.
Jawor G., Commentary by Jan Zamoyski, the Royal secretary, on legal customs of the Vlachs of Sambir from 1568, “Analele Universitatii din Craiova - Seria Istorie” 2019, t. 24, nr 2, s. 7–21.
Kadlec K., Valaši a valašské právo v zemích slovanských a uherských. S uvodem podavajicim prehled theorii o vzniku rumunského národa, Praha 1916.
Kaindl R. F., Jus Valachicum, “Записки Наукового товариства імені Шевченка” 1925, t. 138–140, s. 1–5.
Krikun M. G., Granici i povitovij podil Braclavs’kogo voevodstva v XVI–XVIII st., „Istorični doslidžennya” 1982, t. 8, s. 88–98 [Крикун М. Г., Границі і повітовий поділ Брацлавського воеводства в XVI–XVIII ст., [w:] Історичні дослідження, випуск 8, red. Ю. Ю. Кондуфор, Київ 1982].
Krikun M. G., Podil’s’ke voevodstvo u XV–XVIII stolittyah. Stati i materiali, L’viv 2011. [Крикун М. Г., Подільське воєводство у XV–XVIII століттях: Статі і матеріали, Львів 2011].
Kuraś S., Osadnictwo i zagadnienia wiejskie w Gorlickiem do połowy XVI w., [w:] Nad rzeką Ropą. Szkice historyczne, red. Z. Żarnecka, Kraków 1968, s. 61–92.
Kurtyka J., Podole w czasach jagiellońskich: studia i materiały, Kraków 2011.
Lazea E., Agricultura în Transilvania în secolul al XIV-lea, “Studii Revistǎ de Istorie” 1964. t. 17, nr 2, s. 249–275.
Leśniewski S., Jan Zamoyski. Hetman i polityk, Warszawa 2008.
Lubomirski T. L., Północno-wschodnie wołoskie osady, „Biblioteka Warszawska” 1855, t. 4, s. 1–56.
Lubomirski J. T., Bernard Pretwicz i jego apologia na sejmie 1550 r., „Biblioteka Warszawska” 1866, t. 3, s. 44–59.
Macůrek J., Valaši v západnich Karpatech v 15–18. stoletíi, Ostrava 1959.
Mihailovskii V., Elastična spil’nota. Podil’s’ka šlyahta v drugii polovini XIV-70-h rokah XVI stolittya, Kiiv 2012 [Михайловський В., Еластична спільнота. Подільська шляхта в другій половині XIV- 70-х роках XVI століття, Київ 2012].
Nistor I., Problema ucraineană in lumina istoriei, Cernăuţi 1934.
Parczewski M., Geneza Łemkowszczyzny w świetle badań archeologicznych, Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, cz. 1, Rzeszów 1992, s. 11–25.
Parczewski M., Początki napływu ludności ruskiej na teren Karpat Zachodnich w świetle archeologii, “Archaeologia Historica” 1993, t. 18, s. 93–97.
Pascu Ş., Die mittelalterlichen Dorfsiedlungen in Siehenbürgen (bis 1400), [w:] Nouvelles études d'histoire, t. 2: Pibliées á l’occasion du XIe Congres des Sciences Historiques, Stockholm 1960, Bucarest 1960, s.135–148.
Popa R., Țara Maramureșului în veacul al XIV-lea, București 1970.
R. Reinfuss, Łemkowie w przeszłości i obecnie, [w:] Łemkowie. Kultura-sztuka-język. Materiały z sympozjum zorganizowanego przez Komisję Turystyki Górskiej ZG PTTK. Sanok dn. 21–24 09 1983 r., Warszawa-Kraków 1987, s. 7–20.
Ratkoš P., Problematika kolonizácie na valašskom práve na územi Slovenska, [w:] Historické štúdie, 24, red. V. Matula Bratislava 1980, s. 181–224.
Sovetov P. V., O prave perehoda zavisimyh krest’yan v Moldavii XV–seredini XVI vv.,(Opyt issledovaniya gramot), „Izvestiya Akademii Nauk Moldavskoj SSR”, [Советов П. В., О праве перехода зависимых крестьян в Молдавии XV–середини XVI вв. (Опыт исследования договорных грамот), „Известия Академии Наук Молдaвской ССР”], 1962, t. 11, s. 3–18.
Stoka S. A., Wokół kontaktów dawnych ziem węgierskich z Polską w średniowieczu, Bydgoszcz 2002.
Sroka S. A., Prawdziwa historia karpackiego zbójnika, Kraków 2004.
Štika J., Moravské Valašsko. Jeho vznik a vyvoj, Ostrava 1973.
Štika J., Zaciatky Rusínov na Slovensku, [w:] Początki sąsiedztwa. Pogranicze polsko-rusko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji, Rzeszów 9–11 V 1995, red. M. Parczewski, Rzeszów 1996.
Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny. Część I: Geneza egzekucji dóbr, Wrocław 1974.
Tomeček O., Valasi na území zvolenskej stolice, [w:] Valašská kolonizácia na Slovensku a slovenská kolonizácia v Rumunsku. Zborník príspevkov z 10. zasadnutia Komisie historikov Slovenska a Rumunska (Banská Bystrica, 25.–27.09.2012), Banská Bystrica 2014, s. 25–37.
Ulicný F., Zaciatky Rusínov na Slovensku, [w:] Początki sąsiedztwa. Pogranicze polsko-rusko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji, Rzeszów 9–11 V 1995, red. M. Parczewski, Rzeszów 1996, s. 229–232.
Wyrostek L., Ród Dragów-Sasów na Węgrzech i Rusi Halickiej, “Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 1931, t. 11.
Licencja
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.