Słowa kluczowe
polifonia dronu
heterofonia
instrumenty wołoskie
Huculszczyzna
oralna tradycja muzyczna
arumuński
akulturacja
styl melizmatyczny
tetrachord
skala wołoska
Jak cytować
Abstrakt
Kultura muzyczna Aromanów, potem zrutenizowanych i w końcu spolonizowanych grup wołoskich ulegała procesom akulturacji, adaptacji i przetwarzania. Prawdopodobnie w świadomości grupowej tego etnosu przetrwały pewne ponadczasowe, obiegowe konstrukty muzyczne, które wpływały na melodykę pieśniową, stylistykę wykonawczą i wzory muzykowania. Można je uznać za wspólny idiom dla zróżnicowanej wołoskiej tradycji wokalnej. Za wspólne cechy bałkańskiego (aromańskiego) i karpackiego (wołoskiego) dziedzictwa wokalnego uznaje się: przyrodzony słuch harmoniczny, wyrażany w skłonności do śpiewania na głosy bez towarzyszenia instrumentalnego, bądź z jego udziałem w formie heterofonicznej. Wielogłosowe formy śpiewu cechuje hierarchizm głosowy połączony z wrażliwością na akustykę brzmienia, która przejawia się w specyficznych manierach wykonawczych (wolne tempo, swoboda wykonawcza, długie frazy oddechowe, glissandowanie i inne). Wołoski idiom współbrzmień międzygłosowych określają interwały kwarty, kwinty, oktawy i dysonanse – zwłaszcza sekundy. Największe podobieństwa zaznaczają się zwłaszcza pomiędzy repertuarem wokalnym karpackich Rusinów i Aromanów także w odniesieniu do podłoża skalowego, morfologii melodyki pieśniowej (np. tetrachordalna i pentachordalna budowa fraz, prymarne znaczenie kwarty, skłonność do descendentalnych fraz) oraz do descendentalnej rytmiki punktowanej i odwrotnie punktowanej. Do wspólnego wołoskiego dziedzictwa muzycznego zaliczają się także instrumenty muzyczne jak: fujara, duda/gajda, trembita, dwojnica, których podłoże skalowe i melodyka przyczyniały się do ujednolicania zróżnicowanych i odległych geograficznie wokalnych dialektów wołoskich wraz z całym rytualno-magicznym podłożem jeszcze do niedawna zrośniętym z pasterskim trybem życia. Także we wszystkich współczesnych etnosach wołoskich, jak i w tych, które uważają się za spadkobierców tej tradycji, śpiew na głosy jest traktowany jako wyróżnik tożsamości etnicznej, podstawowe narzędzie komunikacji i integracji społecznej. Przetrwanie tej unikalnej na skalę zarówno Karpat jak i Bałkanów wielogłosowej praktyki śpiewu może być odpowiedzią na poczucie wyizolowania i migracyjnego charakteru życia Wołochów. Innymi przyczynami mogą być stosunkowy izolacjonizm kulturowy i geograficzny obszarów górskich, a także rozproszony i górski charakter wołoskiego osadnictwa. Na odczuwaną audytywnie odrębność wielogłosu karpackiego od bałkańskiego mogły mieć wpływ zarówno procesy kruszenia archaicznych form wielogłosu (dron), przetrwałych bardziej na gruncie instrumentalnym, także manier wykonawczych i związanego z nimi archaicznego repertuaru, jak i późniejsze nawarstwienia związane z wpływami wschodniosłowiańskiej heterofonii wariacyjnej, a następnie średniowiecznej techniki wielogłosowej (discantus) rozpowszechnianej w świątyniach katolickich i prawosławnych w okresie migracji wołoskich i w ostateczności wpływów harmoniki dur-moll, która przyczyniła się do zaniku polifonicznych struktur myślenia i spłaszczenia wołoskiej idiomatyki wokalnej.
Finansowanie
Artykuł powstał w ramach projektu NPRH Wołosi w europejskiej i polskiej przestrzeni kulturowej. Migracje – osadnictwo – dziedzictwo kulturowe (Projekt nr 0604/NPRH 3/H12/82/2014).
Bibliografia
Bartok B., Slovenské ľudové piesne, Bratislava 1970.
Bartok B., Hudobnowedny zbornik – casopis Slovenskej Akademie Vied., Bratislava 1954.
Bartok B., Das Ungarische Volkslied, Berlin und Leipzig 1924.
Bičanová K., Piesňovy repertoár Rusinov na hornym Spiši, [w:] “Slovenská hudba” 2000, t. 26, s. 291–304.
Bobrowska J., Polska folklorystyka muzyczna. Dzieje zbiorów i badań oraz charakterystyka cech stylistycznych polskiej muzyki ludowej, Katowice 2000.
Brabner J. H. F., The national encyclopædia, t. 5, 1884, s. 99.
Brâiloiu C., Vita muzicală a unui sat, t. 4, Paris 1960.
Brăiloiu C., E. Comişel, T. Găluşcă-Cîrşmariu, Folclor din Dobrogea, Bucureşti 1978.
Burlasová S., Viachlasný spev na Horehroní, [w:] Interetnické vzťahy vo folklóre karpatskej oblasti, red. V. Gašparíková, Bratislava 1980, s. 220.
Caranica I., 130 Melodii Populare Aromâneşti, Bucureşti 1937.
Chałupecky I., Dejiny Osturne, Kieżmark 2004.
Chybiński A., Karol Szymanowski a Podhale, „Wierchy” 1938, nr 16, s.1–35.
Chybiński A., O źródłach i rozpowszechnieniu dwudziestu melodii ludowych na Skalnym Podhalu, [w:] O polskiej muzyce ludowej, Warszawa 1961, s.113–143.
Czamańska I., Wołosi - strażnicy gór, [w:] Kalendarz 2014. Informacje pasterskie od owcy plus do Redyku Karpackiego 2013, Koniaków 2014, s. 17–33.
Cząstka J., Charakterystyka etnomuzyczna wsi Osturnia, dynamika przemian repertuaru muzycznego, praca magisterska pod kier. Jana Stęszewskiego, Instytut Muzykologii UJ, Kraków 2007.
Cząstka-Kłapyta J., Autoklasyfikacja repertuaru muzycznego na przykładzie rusińskiej wsi Osturnia (Zamagurze Spiskie), [w:] Huculi, Bojkowie, Łemkowie – tradycja i współczesność, red. J. Cząstka-Kłapyta, Kraków 2008, s. 123–138.
Cząstka-Kłapyta J., Muzyka Osturni w kontekście wieloetniczności Spisza, „Prace Pienińskie” 2007, t. 17, s. 237–241.
Cząstka-Kłapyta J, Kolędowanie na Huculszczyźnie, red. A. Doboszewska, Kraków 2014.
Cząstka-Kłapyta J., Oral tradition. (Music), culture and nature: the European heritage of sheep farming and pastoral life, t. 3 (Research theme: Pastoral life. Research report for Poland by M. Maj, Lubaczów 2011; file:///C:/Users/Admin/Downloads/PASTORAL_LIFE_NATIONAL_REPORT_PL%20(3).pdf [dostęp: 16.07.2021].
Cząstka-Kłapyta J., O uchwytnych zapożyczeniach i ich chronologii w tradycji muzycznej Hucułów, [w:] Huculszczyzna w badaniach młodych naukowców, red. M. Troll, A. Warchalska, Kraków 2011, s. 213–228.
Cząstka-Kłapyta J., Wpływy wołoskie w folklorze muzycznym Karpat ze szczególnym uwzględnieniem Rusińskiej wsi Osturnia – przyczynek do rozważań [w:] Wołoskie dziedzictwo Karpat, Czeski Cieszyn 2007, s. 51–68.
Cząstka-Kłapyta J., Muzyka bez granic, [w:] CD-DVD, Pieniny-region pogranicza, Kraków 2017, s. 1–9.
Cząstka-Kłapyta J., Muzyczna kultura pasterska, [w:] Pasterstwo w Karpatach. Tradycja i Współczesność, red. M. Kiereś, B. Rosiek, Warszawa, 2013, s. 57–69.
Cząstka-Kłapyta J., Folklor muzyczny, [w:] Kultura Ludowa Górali Pienińskich, red. U. Janicka-Krzywda, Kraków 2014, s. 507–530.
Cząstka-Kłapyta J., Czy religijny śpiew górali pienińskich i gorczańskich zostanie ocalony?, „Prace Pienińskie” 2015, t. 25, s. 201–215.
Cząstka-Kłapyta J., Funktion and genesis of ”trombita” music instrument with special attencion to Huculschyna region [w:] „Balcanica Poznaniensia. Acta et studia” 2016, t. 23, s. 187–196.
Dahlig P., Tradycyjny śpiew wielogłosowy w Polsce w perspektywie etnomuzykologii, [w:] „Łódzkie Studia Etnograficzne” 2018, t. 57, s. 11–28.
Domaradzka-Barbier A., Praktyka muzyczna górali śląskich – analiza śpiewów beskidzkich i próba wyodrębnienia modelu struktury melodycznej [w:] „Muzyka” 2001, nr 3, s. 51–64.
Elschek O., Stratigraphische Probleme der Volksmusik in den Karpaten und auf den Balkan, Bratislava 1981.
Elscheková A., Časová asymetria v slovenských ľudových piesňach, [w:] Interetnické vzťahy vo folklóre karpatskej oblasti, Bratislava 1980, s. 225–240.
Guta A., From Ius Valachicum to the Vlach. Folkloric influences within Central Europe, “Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2015, t. 22, nr 1, s.71–79.
Jordania J., Who asked the first questions? The Origins of human choral singing, intelligence, language and speech, Tbilisi 2006; http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.470.3973&rep=rep1&type=pdf [dostęp: 16.07.2021].
Jawor G., La colonisation valaque sur les versants nord des Carpates pendant le Petit Âge Glaciaire (aux XVe et XVIe siècles ), “Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2018, t. 25, s. 251–268.
Jawor G., Kolonizacja wołoska na obszarach Wołynia w XV i XVI wieku. „Rocznik Lubelski” 2018, t. 44, s. 15–24.
Kahl T., Multipart Singing among the Aromanians (Vlachs), [w:] European voices: multipart singing in the Balkans and the Mediterranean I, red. A. Ahmedaja, H. Gerlinde, Wien 2008, s.267–284.
Katsanevaki A., I polyfonia ton Vlahotis Pindou kai i farseriotiki polyfonia. Mia sygkritiki proseggisi, “Ethnologia 2002/2003, t. 10 [Κατσανεβάκη Α., Η πολυφωνία των Βλάχωντης Πίνδου και η φαρσεριώτικη πολυφνωνία. Μια συγκριτική προσέγγιση, “Εθνολογία” 2002/2003, t. 10]
Kaufman N., Cîntece aromâneşti din Satul Dorkovo, Raionul Velingrad, “Revista de Etnografie şi Folclor” 1969, t. 14, nr 1, s. 69–75.
Kocój E, Dziedzictwo bez dziedziców? Religijne i materialne dziedzictwo kulturowe mniejszości pochodzenia wołoskiego w Europie w kontekście interdyscyplinarnych badań, projektu (przyczynek do tematu), „Zarządzanie w Kulturze” 2015, t. 16, nr 2, s.137–150.
Kłapyta P., Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym, [w:] Kultura pasterska łuku Karpat i jej oddziaływanie na kulturę Babiogórców: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Babiogórskie Centrum Kultury w Zawoi z okazji 30. „Babiogórskiej Jesieni”, 19 września 2014, red. U. Janicka-Krzywda, Kraków 2014, s. 9–26.
Kołessa F., Charakterystyka ukraińskiej muzyki ludowej, „Lud Słowiański” 1934, t. 3.
A. Kopoczek, Folklor muzyczny Beskidu Śląskiego, Katowice 1993.
Kotoński W., Uwagi o muzyce ludowej Podhala, cz. I, „Muzyka” 1953, nr 5/6, s. 3–25.
Kotoński W., Uwagi o muzyce ludowej Podhala, cz. III (O twórczym sposobie wykonania), „Muzyka” 1957, nr. 11/12, s. 26–46.
Kotoński W., Uwagi o muzyce Podhala, cz. IV (dokończenie), „Muzyka” 1954, nr. 6, s. 14–27.
Kresanek J., Slovenská ludová pieseň so stanoviska hudobného, Bratislava 1951.
Krzyżanowski J., Słownik Folkloru Polskiego, Warszawa 1965.
Lewandowska B., Folklor Muzyczny [w:] Kultura Ludowa Górali Orawskich, red. U. Janicka-Krzywda, Kraków 2011, s. 269–302.
Macijewski I., Muzyczni instrumenty Huculiw, red. J. D. Kolesnyk, Winnycja 2012.
Marcu M., Folclor muzical Aromân, Bucureşti 1977.
Marcu G. Un sistem identic de execuţie polifonică a cîntecelor populare, întîlnit la unele popoare din Peninsula Balcanică, “Revista de Etnografie şi Folclor” 1968, nr 13, s. 545–554.
Matvienko W., On some peculiarities of Ukrainian traditional polyphony, “Ukrainian Musicology” 1967, t. 2, s. 152–166.
Mierczyński S, Muzyka Huculszczyzny, red. Jan Stęszewski, Kraków 1965.
Mroczek J., Ze studiów nad melodiami łemkowskich pieśni pasterskich, „Materiały Budownictwa Ludowego” 1973, nr 17–18, s.51–63.
Nowicka E., Nasz język rozumieją aniołowie. Arumuni we współczesnym świecie, Kraków 2011.
Nitsiakos V., Mantzos C., Negotiating culture: political uses of polyphonic folk songs in Greece and Albania, [w:] Greece and the Balkans: Identities, perceptions and cultural encounters since the Enlightenment, red. D. Tziovas, London 2003, s. 192–207.
Padiotis G. A., Cântiţi Fărşeroteşti. Tragoudia Farsarioton – Arvanitovlahon. Athina 1991 [Παδιώτης, Γ. A., Cântiţi Fărşeroteşti. Τραγούδια Φαρσαριωτών – Αρβανιτοβλάχων, Αθήνα 1991].
Pieśni z Orawy, red. B. Lewandowska, J. Kąś, Kraków 2007.
Przerembski Z., O dawnej muzyce na Podhalu, [w:] Góry i góralszczyzna w dziejach i kulturze pogranicza polsko-słowackiego (Podhale, Spisz, Orawa, Górce, Pieniny), red. J. Gotkiewicz, Nowy Targ 2005, s. 81–86.
Przerembski Z., Muzyka ludowa po obu stronach Tatr, podobieństwa, związki, różnice, kierunki oddziaływań, „Muzyka” 2018, z. 2, s. 43–58.
Przerembski Z., O niektórych archaicznych cechach górali podhalańskich, [w:] „Muzyka 1989, nr 4, s. 31–49.
Sobiescy J. M., Diafonia w Pieninach, „Muzyka” 1952, nr 9, s. 15–29. Przedruk: Sobiescy J. M., Polska muzyka ludowa i jej problemy. Wybór prac, red. L. Bielawski, Kraków 1973, s. 344–360.
Sobieski M., Oblicze tonalne polskiej muzyki ludowej, [w:] Polska muzyka ludowa i jej problemy. Wybór prac, red. L. Bielawski, Kraków 1973, s. 361–382.
Stęszewski J., Muzyka ludowa, [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 2, Kraków 1974, s. 245–283.
Stęszewski J., Rzeczy, świadomość i nazwy w badaniach etnomuzykologicznych (na przykładzie polskiego folkloru) „Rocznik Historii Sztuki” 1974, t. 15, s. 39–55.
Stockmann D., Stockmann E., Die Vokale Bordun-Mehrstimmigkeit in Südalbanien, [w:] Les Colloques de Wégimont, IV 1958–1960, „Ethnomusicologie” 1964, t. 3, s. 85–135.
Stockmann D., Fiedler W., Stockmann E., Albanische Volksmusik, t. 1 (Gesänge der Çamen. Veröffentlichungen des Instituts für deutsche Volkskunde), Berlin 1965, ss. 302.
Tarasiewicz B., Wesele Łemkowskie. Obrzęd i muzyka. Tradycja a współczesność, Legnica 2009.
Strony internetowe:
Bună-ți oara, picurare/Bună ziua, păcurare, https://www.youtube.com/watch?v=8RGT-e5PcnQ [dostęp: 16.07.2021].
Dzeana iu-ți vineai/Dealul pe care veneai, https://www.youtube.com/watch?v=e6KC1lFrqKg [dostęp: 16.07.2021].
Goga" performed by Aristide Puiu & Lealea Vanghele. Aromanian traditional folk song from the Farsherot community of Dobruja, https://www.youtube.com/watch?v=6EWVFonKmZk [dostęp: 16.07.2021].
Ia bagâțs stulia/Îmbracă-ți ia/Put your shirt, https://www.youtube.com/watch?v=iVU-DJCuVoY [dostęp: 16.07.2021].
International Reserch Center for Traditional Polyphony, http://polyphony.ge/en/category/world/centres-of-polyphony/page/3/ [dostęp: 16.07.2021].
Majdany, Litmanova, https://www.youtube.com/watch?v=fyeAn4L7ttc [dostęp: 16.07.2021].
Old Bulgarian Wedding Folk Song - Moma se s Roda Proshtava, https://www.youtube.com/watch?v=W9fPlNoFjoo [dostęp: 16.07.2021].
Muzyka bez Granic; https://www.youtube.com/watch?v=8V9ADJ2g9VY&t=847s [dostęp; 16.07.2021].
Rufinka bolna legnala (Руфинка болна легнала), https://www.youtube.com/watch?v=9QR2MUtTkqA [dostęp: 16.07.2021].
Українська Автентична Музика, www.folk.org.ua [dostęp: 16.07.2021].
Vlach bagpipe ballads (Timoc and Epir regions), https://www.youtube.com/watch?v=AQcdUEx0NO4 [dostęp: 16.07.2021].
Vlach Song from Macedonia-Atanase Iorghitsa, https://www.youtube.com/watch?v=ey_XJe1_iIc [dostęp: 16.07.2021].
Dyskografia:
CD, Parea di Fârschirots di Nijopoli. Cântits Armânest, Bituli 2007.
CD-DVD, Muzyka bez granic. Pogranicze Pienin, opr. Justyna Cząstka-Kłapyta, Kraków 2017.
Licencja
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.