Słowa kluczowe
pasterstwo
Aromanie (Wołosi)
Bułgaria
Piryn
tradycyjne profesje
miejsca kultu religijnego
szlaki pasterskie
miejsca i (nie)-miejsca
Jak cytować
Abstrakt
Dziedzictwo kulturowe aromańskich (wołoskich) pasterzy w Bułgarii jest wciąż niedostatecznie zbadanym tematem w dziedzinie współczesnej heritologii i studiów nad pamięcią. Aromani osiedlili się tam po latach dotkliwych prześladowań ze strony Turków i Albańczyków pod koniec XVIII wieku. Przez prawie dwa stulecia Bułgaria była przestrzenią, w której stworzyli swój własny świat, z domami, gospodarstwami i miejscami kultu religijnego. Stworzyli sieć szlaków pasterskich i handlowych prowadzących do różnych regionów Bałkanów i Europy. Celem niniejszego artykułu jest zbadanie pozostałych śladów dziedzictwa kulturowego pasterzy aromańskich, które można znaleźć w osadach południowego Pirinu w Bułgarii. Przedstawiono w nim główne górskie wioski aromańskie, dawne szlaki pasterskie i zachowane dziedzictwo kulturowe. Badania opierają się na metodologii jakościowej, obejmującej obserwacje uczestniczące w wioskach Pirinu i wywiady z mieszkańcami bułgarskich wiosek górskich. Badania wykazały, że dzisiejsza nieliczna społeczność aromańska zamieszkująca bułgarskie góry Pirin zachowała pamięć o swoich korzeniach, a także niewielką liczbę zaniedbanych miejsc dziedzictwa kulturowego. Niewątpliwie miejsca i nie-miejsca tej społeczności wymagają opisu, dokumentacji i rewitalizacji.
Bibliografia
Bakalov I., Borisova N., Čovjekt, kojto spasi izčiezvaštite karakačanski norodi [Бакалов И., Борисова Н., Човекът, който спаси изчезващите каракачански породи], 2014, https://e-vestnik.bg/20153/chovekat-koyto-spasi-izchezvashtite-karakachanski-porodi/ [dostęp: 1.02.2022].
Brancoff D. M., La Macédoine et sa population chrétienne, Paris 1905.
Sveta Petka (Šatrovo) [Света Петка (Шатрово)], https://www.wikiwand.com/bg/%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B0_%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%BA%D0%B0_(%D0%A8%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE) [dostęp: 10.02.2022].
Czamańska I., Wołosi i Słowianie w średniowieczu i epoce nowożytnej, ,,Res Historica” 2016, t. 41, s. 11–24. DOI: https://doi.org/10.17951/rh.2016.41.11
Czekalski T., Perypetie historyka – o specyfice badań nad przeszłością w krajach bałkańskich [w:] Tematy trudne. Sytuacje badawcze, red. I. B. Kuźma, Łódź 2013. DOI: https://doi.org/10.18778/7525-963-6.07
Czekalski T., Bałkańska ziemia obiecana?: problem Holokaustu w albańskich badaniach nad przeszłością, ,,Zagłada Żydów” 2015, nr 11, s. 531–544. DOI: https://doi.org/10.32927/ZZSiM.486
Dafni A., On the typology and the worship status of sacred trees with a special reference to the Middle East, ,,Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine” 2006, t. 26, nr 2, https://ethnobiomed.biomedcentral.com/articles/10.1186/1746-4269-2-26 [dostęp: 15.02.2022]. DOI: https://doi.org/10.1186/1746-4269-2-26
Fürer Ch., A Wedding in the Bulgaria Mountain, ,,Geographische Magnee” 1936-1937, t. 4, s. 203-214.
Gelekçi C., Türk Kültüründe Oğuz-Türkmen-Yörük Kavramları. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, t. 1, Güz 2004.
Haciu A. N., Aromanii. Comert, industrie, arte, expansiune, civilizatie, Focsani 1936.
Karavitis I., O Makedonikos αgōn, t. 2, Athīna 1994 [Καραβίτης Ι., Ο Μακεδονικός αγών, Αθήνα 1994].
Karkin A. M., Oyan S., A Study on Life, Cultural Features and Music of Sarıkeçililer, the Last Yoruks (Turkish Nomads) Living in Mersin Province, ,,Journal of the Fine Arts Institute (GSED)” 2015, t. 35, s. 271–285.
Klimkowski T., Rumuńscy Arumuni i ich język, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2012, t. 19, s. 7–17. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2012.19.1
Klupsz L., Krajobraz kulturowy jako kategoria zabytków i jego specyfika, ,,Ochrona dziedzictwa kulturowego. Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków” 2016, t. 16, nr 2, s. 41–56. DOI: https://doi.org/10.24358/ODK_2016_02_04
Kocój E., Artifacts of the past as traces of memory. The Aromanian cultural heritage in the Balkans, “Res Historica” 2016, t. 41, s. 175–195. DOI: https://doi.org/10.17951/rh.2016.41.159
Kocój E., The Story of an Invisible City. The Cultural Heritage of Moscopole in Albania. Urban Regeneration, Cultural Memory and Space Management [w:] Intangible heritage of the City. Musealisation, preservation, education, red. M. Kwiecińska, Kraków 2016, s. 267-280.
Kocój E., Kocój Ł., W poszukiwaniu ,,nowej Grammousty”. Dziedzictwo kulturowe pasterzy Aromanów/Wołochów w Południowym Pirynie w Bułgarii (I), ,,Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2022, t. 29, s. 381–398. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2022.29.25
Konstantionos A., Vlachochória. Apó ti Grámmousta sti lekáni tou Strymón, Βλαχοχώρια [Κωνσταντίνος A., Βλαχοχώρια. Από τη Γράμμουστα στη λεκάνη του Στρυμόνα], https://vlahoi.net/vlahoxoria/apo-ti-grammousta-sti-lekani-tou-strimona [dostęp: 17.01.2022].
Koukoudis A. I., The Vlachs: Metropolis and Diaspora, Saloniki 2003.
Koukoudis A. I., Gounaris V., Apo tīn Píndo ōs tīn Rodopī, anazītōntas tis enkatastaseis kai tīn tautótīta tōn Vlahōn [Κουκούδης A. I., Γούναρης B., Απο την Πίνδο ως την Ροδόπη, αναζητώντας τις εγκαταστάσεις και την ταυτότητα των Βλάχων], https://vlachs.gr/el/various-articles/apo-tin-pindo-os-tin-rodopi [dostęp: 02.01.2022].
Koukoudis A. I., Vlahōhória. Apo tī Grámmousta stī lekani tou Strymona [Κουκούδης A. I., Βλαχοχώρια. Από τη Γράμμουστα στη λεκάνη του Στρυμόνα], https://vlahoi.net/vlahoxoria/apo-ti-grammousta-sti-lekani-tou-strimona [dostęp: 17.01.2022].
Koukoudis A. I., Vlahikoi plīthysmoi sto Santzaki Serrōn Vlahikoi nomadoktīnotrofikoi plīthysmoi, oikismoi kai enkatastaseis sto Santzaki Serrōn sta 1900 [Κουκούδης A. I., Βλάχικοι πληθυσμοί στο Σαντζακι Σερρών Βλάχικοι νομαδοκτηνοτροφικοί πληθυσμοί, οικισμοί και εγκαταστάσεις στο Σαντζακι Σερρών στα 1900], https://www.vlachs.gr/el/various-articles/vlahikoi-oikismoi-sto-santzaki-serron-1900 [dostęp: 18.01.2022].
Koukoudis A. I., Īrakleia Serrōn: mia syllogikī vláhikī Odysseia [Κουκούδης A. I., Ηράκλεια Σερρών: μια συλλογική βλάχικη Οδύσσεια], https://vlachs.gr/el/various-articles/irakleia-serron-mia-syllogiki-vlaxiki-odyseia [dostęp: 4.02.2022].
Кžinčov V., Makedonia. Etnografia i statistika, Sofia 1900 [Кжнчов B., Македония. Етнография и Статистика, София 1900].
Miletić L., Dviženieto ot·samu Vardara i borbata su vurkovistitje po spomeni na Jane Sandanski, Čern’o Pyeevu, Sava Mihaĭlovu, Hr. Kuslevu, Iv. Anastasovu Gurcheto, Peturu Hr. Jurukovu i Nikola Puškarovŭ, t. 6, Sofia 1926 (Vŭorŭženi stŭlknovenija sŭ turcitye - Vŭrhovistitye deĭstvuvatŭ zaedno sŭ vŭtrešnitye. Golyemi turski zagubi. Napadenie na gr. Mehomiya Izgarianeto na selata Byelica, Obidimu i Kremenŭ. Sledu vustanieto Sandanski se pribira vu Bulgarija [Милетичъ Л., Движението отсамъ Вардара и борбата съ върховиститѣ по спомени на Яне Сандански, Черньо Пѣевъ, Сава Михайловъ, Хр. Куслевъ, Ив. Анастасовъ Гърчето, Петъръ Хр. Юруковъ и Никола Пушкаровъ, София 1927, т. 6 (Въорѫжени стълкновения съ турцитѣ. Върховиститѣ действуватъ заедно съ вѫтрешнитѣ. Голѣми турски загуби. Нападение на гр. Мехомия. Изгарянето на селата Бѣлица, Обидимъ и Кременъ. Следъ въстанието Сандански се прибира въ България)]. http://www.promacedonia.org/bmark/lm_voevodi/index.html [dostęp: 17.02.2022].
MacDermott M. M, For Freedom and perfection. The Life of Yané Sandansky 1988.
Minov N., The Aromanians and IMRO, ,,Macedonian Historical Review” 2011, t. 2, s. 181–200.
Minov N., The War of Numbers and its First Victim: The Aromanians in Macedonia (End of 19th – Beginning of 20th century), ,,Macedonian Historical Review” 2012, t. 3, s. 153–192.
Minov N., The Vlachs in Macedonia in the 19th and 20th centuries, ,,Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2021, t. 28, s. 211–223. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2021.28.10
Nevaci M., Graiul aromânilor fărșeroți din Dobrogea, București 2011.
Nevaci M., Identitate românească în context balcanic, București 2013.
Nowicka E., Nasz język rozumieją aniołowie. Aromanie we współczesnym świecie, Kraków 2011.
Paszkiewicz J., Wołosi na współczesnych Bałkanach (XX–XXI w.) Przejawy odrębności i asymilacji, ,,Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2021, t. 28, nr 1, s. 253–284. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2021.28.12
Paszkiewicz J., Macedoński problem narodowościowy w greckiej polityce zagranicznej w latach dwudziestych XX wieku [w:] Macedoński dyskurs niepodległościowy, red. I. Stawowy-Kawka, M. Kawka, Kraków 2011, s. 191–203.
Paszkiewicz J., Main challenges for the Greek national security against the geopolitical changes in the Balkans during the period 1918–1923, ,,Balcanica Posnaniensia” 2019, t. 26, s. 193–212. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2019.26.11
Petrov P., Pŭtuvane na prof. V.N.Zlatarski iz Makedonija [Петров П., Пътуване на проф. В.Н.Златарски из Македония], ,,ВИС” 1991, t. 60, nr 1, s. 71, http://macedonia-history.blogspot.com/2008/10/1916.html [dostęp: 2.03.2022].
Rakšieva S., Pastirite ot Gramos, „Българска етнология” 1996, t. 22, nr 1, s. 53–65 [Ракшиева C., Пастирите от Грамос, „Българска етнология” 1996, t. 22, nr 1].
Rakšieva S., The Nomadic Aromunians’ Concept of a Territory Under Control, ,,Ethnologia Balkanica” 1997, s. 196–204.
Rakšieva S., Koreni. Etničeska identičnost na arumŭnite v Bŭlgariya, ,,Българска етнология” 2001, t. 4, s. 29–45 [Ракшиева C., Корени. Етническа идентичност на арумъните в България], ,,Българска етнология” 2001, t. 4].
Rakšieva S., Predstavi na nomadite arumŭni za usvoenata teritorija, ,,Българска етнология” 1998, t. 1–2, s. 59–67 [Ракшиева C., Представи на номадите арумъни за усвоената територия, ,,Българска етнология” 1998, t. 1–2].
Rakšieva S., Rodoliubci vozkresiavat hram v izčeznaloto selo Šatrovo [Ракшиева C., Родолюбци възкресяват храм в изчезналото село Шатрово], https://dnews.bg/rodolubci-vazkresavat-hram-v-izcheznaloto-selo-shatrovo.html [dostęp: 10.02.2022].
Rembierz M., O kulturowym dziedzictwie wypasania owiec i symbolice pasterskiej oraz o kunszcie kucharskim i dobrym smaku, ,,Studia Etnologiczne i Antropologiczne” 2014, t. 14, s. 82–108.
Sajkowski W., The Depiction of the Western Black Sea Region in French Military documents from the Napoleonic Era [w:] Europe and the Black Sea Region. A History of Early Knowledge Exchange (1750-1850). Studies on South East Europe, red. D. Gutmeyr, K. Kaser, t. 22, Graz 2018, s. 183–199.
Sajkowski W., Pierwsza wojna bałkańska według francuskiego dziennika „Le Temps” a zachodnioeuropejskie stereotypy dotyczące ludów bałkańskich, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2012, t. 19, s. 241–248. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2012.19.19
Saramandu N., Aromâna vorbită în Dobrogea. Texte dialectale. Glosar, București 2007.
Saramandu N., Cercetări asupra aromânei vorbite în Dobrogea, București 1972.
Sotirović V., The Balkan Vlachs - an extinguishing ethnolinguistic group, https://www.academia.edu/36561143/Sotirovic_The_Balkan_Vlachs_pdf [dostęp: 06.01.2022].
Stara S., Tsiakiris R., Wong J., The Trees of the Sacred Natural Sites of Zagori, NW Greece, ,,Landscape Research” 2015, t. 40, nr 7, s. 884–904. DOI: https://doi.org/10.1080/01426397.2014.911266
Stereotypy bałkańskie. Księga jubileuszowa Profesor Ilony Czamańskiej, red. J. Paszkiewicz, Z. Pentek, Poznań 2011.
Stolinčev A., Cerkva. Letopis na duhovna okolia Sandanski. I na cerkovny razkol v otechestvoto letopis, t. 1, Sofia 2015 [Столинчев A., Църква. Летопис на духовна околия Сандански. И на църковния разкол в отечеството летопис, t. 1, София 2015].
Strezov G., Dva sandžaka ot Iztočna Makedonija. Periodično spisanie na B’lgarskoto knižovno družestvo v Sredec. Godina Osma (XXXVII–XXXVIII), Sredec 1891 [Стрезов Г., Два санджака от Източна Македония. Периодично списание на Българското книжовно дружество в Средец, Година Осма (XXXVII–XXXVIII), Средѣцъ 1891].
Thevenin M., Kurdish Transhumance: Pastoral practices in South-east Turkey. Pastoralism Research Policy and Practice, ,,Social Anthropology” 2011, t. 1. DOI: https://doi.org/10.1186/2041-7136-1-23
Simeonowa T., Hram sv. Dimitr v grad Pešćera [Cимеонова T., Храмът Св. Димитър в град Пещера], bmw 2011.
Vlachos, G., A Complicated Relationship: The Transhumant Pastoralists of Macedonia and the Greek State, 1913–1936, „Environment & Society Portal Arcadia” 2020, nr 29.
Weigand G., Die Aromunen: ethnographisch-philologisch-historische Antersuchungen über das Volk der Sogenannten Makedo-Romanen oder Zinzaren, Leipzig 1894–1895.
Weigand G., Rumänen und Aromunen in Bulgarien, Leipzig 1907.
Wace A. J. B., The Nomads of the Balkans, an Account of Life and Customs Among the Vlachs of Northern Pindus, London 2013.
Winnfrith, T. J., The Vlachs: The History of a Balkan People, New York
Zlatarski V., Do Načalnik-štaba na dejstvujušćata armija - doklad, 1916 [3латарски В., До началник-щаба на действующата армия - доклад, 1916], https://macedonia-history.blogspot.com/2008/10/1916.html [dostęp: 2.01.2022].
Zandlova M.. Aromuni v Bulharsku. Revitalizace a její kontexty, Praha 2015.
Maps
Bansko (South), K-34-83-G, Generalen Štab 1986, 1:50000 (stan na 1982 r.) [Банско, Генерален щаб 1986].
BGtopo, 1933, https://map.bgmountains.org/#bgt1933=15/2629752.26/5096943.04/0 [dostęp: 27.02.2022].
BTMountains, https://map.bgmountains.org/#map=13/2620477.27/5097352.3/0 [dostęp: 27.02.2022].
Dobrinište, K-34-84-B, Generalen Štab 1986, 1:50000 (stan na 1982 r.) [Добринище, Генерален щаб 1986].
Džumaja, kartografska karta, Sofia 1916, 1:200000 [Джумая, картографска картa, София 1916].
Džumaja, Mafsstab, Militärgeographisches Institut, Die Franzisco-Josephinische Landesaufnahme, 1911 (Wien), 1:200000.
ETK-1-5000, https://map.bgmountains.org/#map=12/2620177.25/5109402.58/0 [dostęp: 27.02.2022].
Gotse Delchev, K-34-096-A, Generalen Štab 1986, 1:50000, (stan na 1982 r.) [Гоце Делчев, Генерален щаб 1986].
Kresna, K-34-83-B, Generalen Štab 1986, 1:50000 (stan na 1982 r.) [Кресна, Генерален щаб 1986].
Pirin. Tourist map, Stara Zagora b.d., 1:50000.
Sandanski, K-34-95-B, Generalnen Štab 1986, 1:50000 (stan na 1982 r.) [Сандански, Генерален щаб 1986].
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Ewa Kocój, Łukasz Kocój
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.