Abstrakt
Celem artykułu jest analiza metod postępowania armii osmańskiej pod dowództwem wielkiego wezyra Kara Mustafy i wspierających go Tatarów wobec ludności z obszarów Węgier i Dolnej Austrii podczas tureckiej wyprawy na Wiedeń w 1683 roku. Podstawowymi źródłami są relacje kronikarzy (Silahdar Mehmed aga z Fyndykły, Dżebedżi Hasan Esiri) i historyków (Husein Hezarfenn, defterdar Sari Mehmed Pasza) z doby osmańskiej. Ważnymi przekazami są listy wielkiego wezyra do mieszkańców węgierskiego miasta Sopron i Wiednia. Z relacji tych wynika, że siły osmańskie dążyły do opanowania niektórych miast i samego Wiednia bez walki, licząc na ich kapitulację. Udało się także pozyskać niektórych możnowładców węgierskich wrogo nastawionych do Habsburgów (Imre Thököly, rody Batthyanych, Draskovicsów). Wobec miejscowej ludności stosowano jednak przede wszystkim terror, który oznaczał eksterminację jeńców – wojskowych (tzw. „języków”) i cywili oraz branie kobiet i dzieci w niewolę (jasyr). Kronikarze relacjonują m.in. przypadki nagradzania żołnierzy osmańskich i Tatarów w zamian za dostarczanych jeńców, których potem mordowano. Liczne są informacje o niszczeniu zajmowanych obszarów, masowych rabunkach i gwałtów na kobietach oraz chłopcach. Atakowane obszary zostały niemal całkowicie zniszczone a ludność zdziesiątkowana. Jak wynika z obliczeń, podczas tych wydarzeń zginęło lub zostało wziętych do niewoli od 80 do ponad 100 tysięcy mieszkańców.
Bibliografia
Kara Mustafa pod Wiedniem. Źródła muzułmańskie do dziejów wyprawy wiedeńskiej 1683 roku, tłum. Z. Abrahamowicz, Kraków 1973.
Sobieski Jan III, Listy do Marysieńki (Marii Kazimiery d’Arquien), http://biblioteka.kijowski.pl [dostęp: 15.05.2024].
Venimus, Vidimus, Deus vicit. Wiktoria wiedeńska 1683 roku w relacjach i dokumentach z epoki, oprac. M. Nagielski, wstęp T. Wasilewski, Warszawa 1984.
Forst de Battaglia O., Jan Sobieski król Polski, Warszawa 1983.
Bohun T., Parkany. Porażka i zwycięstwo Jana III, „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” 2013, nr 9/13, s. 44–47.
Brouček P., Leitsch W., Vočelka K., Wimmer J., Wójcik Z., Zwycięstwo pod Wiedniem 1683, Warszawa 1983.
Czyż A. S., Bitwa pod Wiedniem w relacji proboszcza antokolskiego Benedykta Samotulskiego, „Studia Wilanowskie” 2010, t. 17, s. 25–29.
Dąbrowski O., Operacja wiedeńska 1683 roku, Oświęcim 2019.
Eickhoff E., Eickhoff R., Venedig, Wien und die Osmanen: Umbruch in Sűdosteuropa 1645–1700, Klett–Cotta 2008.
Guthas K., Niederősterreich in Tűrkenjahr 1683, Pottenbrunn 1683.
Guthas K., Geschichte Niederősterreich, Wien 1984.
Hundert Z., Organizacja husarii koronnej na kampanię wiedeńską 1683 roku [w:] „W hetmańskim trudzie”. Księga pamiątkowa ku czci profesora Jana Wimmera, red. Z. Hundert, M. Wagner, Oświęcim 2017, s. 166–196.
Inalcik H., Quataert D. (red.), Dzieje gospodarcze i społeczne imperium osmańskiego 1300–1914, Kraków 2008.
Kienzler I., 1683 Wiedeń, Warszawa 2014.
Koneczny F., Tło cywilizacyjne odsieczy wiedeńskiej, Kraków 2021.
Konopczyński W., Polska a Turcja 1683–1792, Kraków 2013.
Kroll P., Venimus, vidimus, Deus vicit! - dzieje wielkiego zwycięstwa, „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” 2013, nr 9/13, s. 34–40.
Kreutel R. F., Teply K., Kara Mustafa vor Wien: 1683 aus der Sicht tűrkischer Quellen, Steiermark 1982.
Lacom H., Niederősterreich brennt! Tatarisch-osmanische Kampfeinheiten 1683, Wien 2009.
Laskowski O., Wyprawa wiedeńska, Tarnowskie Góry 2024.
Lorenz R., Tűrkenjahr 1683, das Reich in Kampf um Ostraum, Wien 1933.
Łątka J., Sulejman II Wspaniały, Warszawa 2004.
Matschke K.-P., Das Kreuz und Halbmond: die Geschichte der Tűrkenkriege, Düsseldorf 2004.
Millar S., Odsiecz wiedeńska 1683, Poznań 2011.
Nagielski M., Jan III Sobieski i jego wkład w zwycięstwo wiedeńskie 1683 roku [w:] Jan III Sobieski. Historia. Dziedzictwo. Pamięć, red. B. Dybaś, M. Ziemlewska, Warszawa 2021, s. 57–80.
Nagielski M., Sobieski - wódz zawołany, „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” 2013, nr 9/13, s. 24–28.
Oppenheimer W., Eugeniusz książę Sabaudzki, Warszawa 1997.
Oppenheimer W., Prinz Eugen von Savoyen. Feldherr und baumeister Europas, Wien 2010.
Pabich Ł., Zenta 11 IX 1697, Zabrze–Tarnowskie Góry 2012.
Pajewski J., Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983.
Podhorodecki L., Jan III Sobieski, Warszawa 2010.
Podhorodecki L., Wiedeń 1683, Warszawa 2001.
Reychman J., Historia Turcji, Wrocław 1973.
Sachslehner J., Wiedeń 1683. Rok, który zdecydował o losach Europy, Kraków 2018.
Sadzewicz M., Jan III Sobieski 1629–1696, Warszawa 1972.
Sadzewicz M., Pod Wiedniem i Parkanami, Warszawa 1967.
Sarmacka pamięć wokół bitwy pod Wiedniem, red. B. Dybaś, A. Ziemlewska, Warszawa 2014.
Schindling A., Leopold I. (deutscher Kaiser) [w:] Die Kaiser der Neuzeit, red. A. Schindling, W. Ziegler, Műnchen 1990, s. 112–123.
Silahdar Mehmed Aga z Fyndykły, Kronika: diariusz wyprawy wiedeńskiej [w:] Z. Żygulski, Odsiecz Wiednia, Kraków 1994.
Skworoda P. S., Párkány 7–9 X 1683. Szczęśliwe zwycięstwo Lwa Lechistanu, Tarnowskie Góry 2023.
Solak A., Walki Polaków z islamem, Kraków 2016.
Spielman J. P. Leopold I. Zur Macht nicht geboren Neue Deutsche Biogaphie, Berlin 1985.
Stoye J., Davies N., Oblężenie Wiednia. Spuścizna Sobieskiego, Kraków 2009.
Sturminger W., Die Tűrken vor Wien, Wien 1968.
Szejchumierow Amet-chan A., Armia Chanatu Krymskiego. Organizacja i taktyka (XV-XVIII w.), Zabrze–Tarnowskie Góry 2021.
Sun Tzu, Sun Bin, Sztuka wojny. Strategie taktyki i fortele wojenne, Warszawa 2022.
Tazbir J., Polskie przedmurze chrześcijańskiej Europy. Mity a rzeczywistość historyczna, Warszawa 1987.
Turnbull S., The Ottoman Empire 1326–1699, Abingdon-on-Thames 2003. DOI: https://doi.org/10.4324/9780203509265
Wagner M., Kampania żwaniecka 1684 roku, Warszawa 2013.
Wasilewski W., Wyprawa bukowińska Stanisława Jabłonowskiego w 1685 roku, Warszawa 2002.
Wereszycki H., Historia Austrii, Wrocław 1986.
Wessely Ch., Die Tűrken und was von ihnen blieg, Wien 1978.
Wimmer J., Obchody 300 rocznicy odsieczy wiedeńskiej. Próba ich podsumowania oraz dorobku, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1990, t. 32.
Wimmer J., Odsiecz wiedeńska 1683 roku, Warszawa 1983.
Wimmer J., Odsiecz wiedeńska. Stan badań i sporne problemy, „Kwartalnik Historyczny” 1983, t. 90.
Wimmer J., Wiedeń 1683. Dzieje kampanii i bitwy, Warszawa 1983.
Wimmer J., Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Oświęcim 2013.
Witkowicz A., Bułat i koncerz. Poprawki do obrazu wielkich bitew polsko-tureckich (1620–1683), Tarnowskie Góry 2021, t. 2.
Witkowicz A., Czerwone sztandary Osmanów. Wojna 1683 opisana na nowo, Warszawa 2016.
Wojtasik J., Podhajce 1698, Warszawa 2008.
Woliński J., Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983.
Wybranowski D., O niektórych mitach, nieścisłościach i kontrowersjach w kwestii tureckiej wyprawy na Wiedeń w 1683 roku, „Balcanica Posnaniensia. Acta et Studia” 2014, t. 21, s. 63–101. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2014.21.6
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Dariusz Wybranowski
![Creative Commons License](http://i.creativecommons.org/l/by-nd/4.0/88x31.png)
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.