Słowa kluczowe
chrześcijaństwo
pogranicze między chrześcijaństwem zachodnim i wschodnim
węgierska tradycja kronikarska
tradycja Słowian panońskich
Jak cytować
Abstrakt
Pamięć o najwcześniejszych kontaktach między przybywającymi do Kotliny Karpackiej Węgrami oraz tubylcami, przechowała się w późniejszej tradycji zanotowanej przez węgierskich kronikarzy. Ludność określana mianem Sclavi miała swoją własną tradycję, która została wykorzystana przez anonimowego notariusza króla Béli (III) w jego Gesta Hungarorum w opowiadaniu o pasterzach Rzymian (pastores Romanorum) oraz o Rzymianach uciekających do Niemiec. Lokalne korzenie miała też tradycja o Świętopełku zapisana przez Szymona z Kézy oraz o małżeństwie córki Menumorouta z następcą węgierskiego tronu Zoltą w Gesta Hungarorum anonimowego notariusza. W tych opowiadaniach można dostrzec ślady tradycji wielkomorawskiej, a dokładniej jej politycznego aspektu związanego z postacią Świętopełka. Jej drugi aspekt: kulturalny i religijny opisujący działalność św. Cyryla i Metodego nie był ważny dla Węgrów, stąd nie znalazł miejsca w źródłach narracyjnych z tego kraju. Jednakże przybysze w nowej ojczyźnie zetknęli się z obiema gałęziami chrześcijaństwa: wschodnią (grecką, może i słowiańską) oraz zachodnią (łacińską). Przez pierwsze dekady osadnictwa węgierskiego wśród nich dominował wschodni model chrześcijaństwa, dopiero po klęsce Węgrów na Polu Lechowym dotarły do nich misje łacińskie. Szczególnie czynni byli św. Wojciech, biskup Pragi oraz osoby z jego otoczenia. Można ich uznać za właściwych twórców łacińskiego Kościoła węgierskiego. Jednakże oba Kościoły (rzymsko-katolicki i prawosławny) współistniały na Węgrzech aż do XIII w. Dlatego Węgry można uznać za kraj leżący na kulturowym pograniczu między chrześcijaństwem zachodnim a wschodnim, co jest typowe dla krajów Europy Środkowej.
Bibliografia
Anonimowy notariusz króla Béli Gesta Hungarorum, wyd. Aleksandra Kulbicka i in., Kraków 2006.
Chronica de gestis Hungarorum e Codice Picto saec. XIV. Chronicle of the Deeds of the Hungarians from the fourteenth-century illuminated codex, red. J. M. Bak, L. Veszprémy, Budapest–New York 2018.
Ekkehart IV., St. Galler Klostergeschichten (Casus sancti Galli), red. H. F. Haefele, E. Tremp, F. Schnoor, Wiesbaden 2020.
Kronika Thietmara, wyd. M. Z. Jedlicki, Poznań 1953.
Legenda sancti Gerhardi episcopi, red. E. Madzsar [w:] Scriptores rerum Hungaricarum, wyd. E. Szentpétery, t. 2, Budapest 1938, s. 461–506.
Monumenta Germaniae historica, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum, t. 82, https://www.dmgh.de/mgh_ss_rer_germ_82/index.htm#page/(III)/mode/1up [dostęp: 18.09.2024].
Monumenta linguae Slovacae, red. P. Benka, M. Homza, P. Žigo, t. 1 (Documenta Iuridico-Administratoria Formulae Iuramentorum saeculi XVI.–XVIII), Bratislava 2018.
Piśmiennictwo czasów Bolesława Chrobrego, tłum. K. Abgarowicz, red. J. Karwasińska, Warszawa 1966.
Simonis de Kéza, Gesta Hungarorum. Simon of Kéza, The Deeds of the Hungarians, red. L. Veszprémy, F. Schaer, J. Szűcs, Budapest 1999.
Św. Wojciecha biskupa i męczennika Żywot drugi napisany przez Brunona z Kwerfurtu, wyd. J. Karwasińska [w:] Monumenta Poloniae historica, series nova, t. 4, cz. 2, Warszawa 1969.
Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian, seria łacińska, t. 3, nr 1a (Narracyjne źródła węgierskie. Pisarze z wieku XI–XIV – kroniki, rocznik, hagiografia), wyd. B. Grunwald-Hajdasz i in., Poznań–Warszawa 2024, https://ispan.waw.pl/ireteslaw/handle/20.500.12528/1974 [dostęp: 24.06.2024].
Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian, seria łacińska, t. 3, nr 1b (Narracyjne źródła węgierskie. Pisarze z wieku XI–XIV – słownik), wyd. B. Grunwald-Hajdasz i in., Poznań-Warszawa 2024, https://ispan.waw.pl/ireteslaw/handle/20.500.12528/1974 [dostęp: 24.06.2024].
Altman J. i in., Medium Regni. Középkori magyar királyi székhelyek, Budapest 1996.
Csóka G., Koszta L., Tihany [w:] Korai magyar történeti lexikon (9.–13. század), red. Gy. Kristó, P. Engel, F. Makk, Budapest 1994, s. 676.
Font M., Im Spannungsfeld der christlichen Großmächte. Mittel- und Osteuropa im 10.–12. Jahrhundert, Herne 2008.
Grzesik R., „Królestwo jednego języka i jednego prawa jest słabe" – wieloetniczność Węgier, „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 2023, t. 15, s. 9–22.
Grzesik R., Great Moravia as the Basis of the Central European Medieval Historical Tradition [w:] Slovensko a Chorvátsko. Historické paralely a vzťahy (do roku 1780). Slovaćka i Hrvatska. Povijesne paralele i veze (do godine 1780.), red. M. Homza, J. Lukačka, N. Budak, Bratislava 2013, s. 66–71.
Grzesik R., Hungaria–Slavia–Europa Centralis. Studia z dziejów środkowoeuropejskiej kultury we wczesnym średniowieczu, Warszawa 2014.
Grzesik R., The Slavs in the Hungarian chronicles, „Historia Slavorum Occidentis” 2023, t. 13, nr 1, s. 11–21.
Györffy Gy., Święty Stefan I. Król Węgier i jego dzieło, tłum. T. Kapturkiewicz, Warszawa 2003.
Homza M. i in., Svätopluk v európskom písomníctve. Štúdie z dejín svätoplukovskej legendy, Bratislava 2013.
Kellner M. G., Die Ungarneinfälle im Bild der Quellen bis 1150. Von der „Gens detestanda” zur „Gens ad fidem Christi conversa”, München 1997.
Kiss L., Földrajzi nevek etimológiai szótára, t. 1 (A–K), Budapest 1997.
Kniezsa I., Die Sprache der alten Slawen, „Studia Slavica Academiae Scientiarum Hungarorum“ 1955, t. 1, s. 29–47.
Kniezsa I., Ungarns Völkerschaften im XI. Jahrhundert, „Archivum Europae Centro-Orientalis“ 1938, t. 4, s. 241–412.
Kolnik T., Kontakty raného kresťanstva s územiami strednej Európy vo svetle archeologických a historických prameňov, „Studia Archaeologica Slovaba Mediaevalia” 2000–2001, t. 3–4, s. 51–92.
Komjáthy M., Veszprém, völgyi alapítólevél [w:] Korai magyar történeti lexikon (9.–13. század), red. Gy. Kristó, P. Engel, F. Makk, Budapest 1994, s. 729.
Kordé Z., Zombor [w:] Korai magyar történeti lexikon (9.–13. század), red. Gy. Kristó, P. Engel, F. Makk, Budapest 1994, s. 747.
Kristó Gy., Hungarian history in the ninth century, Szeged 1996.
Kristó Gy., Nichtungarische Völker im mittelalterlichen Ungarn, Herne 2008.
Kristó Gy., Rómaiak és vlachok Nyesztornál és Anonymusnál [w:] idem, Tanulmányok az Árpád-korról, Budapest 1983, s. 132–190.
Leśny J., Konstantyn i Metody apostołowie Słowian. Dzieło i jego losy, Poznań 1987.
Moór E., Die Ausbildung der Betriebsformen der ungarischen Landwirtschaft im Lichte der slawischen Lehnwörter, „Studia Slavica Academiae Scientiarum Ungarorum“ 1956, t. 2, s. 31–117.
Pomian K., Przeszłość jako przedmiot wiary. Historia i filozofia w myśli średniowiecza, Warszawa 2009.
Stanislav J., Slovenský júh v stredoveku, t. 1–2, Turčiansky Sv. Martin 1948.
Tóth E., Christianity in Pannonia prior to the Hungarian conquest (before 970) [w:] A thousand years of Christianity in Hungary. Hungariae Christianae Millenium, red. I. Zombori, P. Cséfalvay, M. A. De Angelis, Budapest 2001, s. 18–24.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Ryszard Grzesik
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.