Abstrakt
Analiza notatek oraz innych materiałów zebranych przez wybitnego polskiego historyka i bałkanisty profesora Henryka Batowskiego stanowi fascynujący materiał nie tylko dla historyka, ale i politologa oraz kulturoznawcy, mogąc owocować interdyscyplinarnymi badaniami, które w znakomity sposób oddałyby holistyczne podejście polskiego badacza do rzeczywistości bałkańskiej lat 30. XX w., którą bezpośrednio obserwował. Autorka, mimo przynależności do innej dyscypliny, a nawet dziedziny badań (nauki społeczne, stosunki międzynarodowe) uległa nie tylko czarowi analizy około stuletnich źródeł, kreślących rzeczywistość w Królestwie Jugosławii, ale i uznała za fascynujący, z punktu widzenia naukowego, proces budowania warsztatu naukowego krakowskiego Profesora. Bezpośrednią inspiracją dla napisania tekstu były bliskie jej badaniom kwestie narodowe i ich ujęcie zarówno trzy dekady temu, jak i w pierwszej połowie XX w. W artykule podjęto zagadnienie postrzegania narodu czarnogórskiego i polityki czarnogórskiej na podstawie badań i analiz dokumentów, przemówień, dyskursów na łamach czasopism naukowych oraz prasy, a także historiografii dotyczącej Czarnogórców, które w latach 30. XX w. podjął uznany w Polsce i za granicą polski historyk i slawista Henryk Batowski (1907–1999). Bezpośrednią inspiracją są zróżnicowane gatunkowo teksty autorstwa H. Batowskiego z początku dekady XX stulecia - korespondencja, notatki, komentarze i cytaty dla czasopism naukowych oraz prasy. Stanowią one świadectwo badań, osobistych refleksji i poglądów Profesora na tematy narodowościowe. Znakomita część odnosi się do wspomnień z jego kilkuletniego pobytu w międzywojennym Królestwie Jugosławii (w latach 30. XX wieku). Sięgnięto także po dokumentację dotyczącą jugosłowiańskiej tematyki narodowościowej, m.in. statystyki państwowe. W artykule zwrócono uwagę na podejście badacza do historii i tożsamości, które obecnie stanowią podstawę do traktowania Czarnogórców jako odrębnej wspólnoty narodowej. Przyjęto politologiczny punkt widzenia na pojęcie narodu, państwa i identyfikacji narodowej. Wykorzystane pojęcia osadzone są w dyscyplinie nauk o polityce i stosunków międzynarodowych (np. polityka i tożsamość regionalna, podmiotowość państwowa, niezależność, suwerenność), podobnie jak informacje pozyskane z analizy niezwykle interesujących materiałów.
Bibliografia
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: „Glas Crngoraca” [„Глас Црногорaца”], nr 10 (16/29.04.1917), nr 37 (6/19.011918).
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: Iz redova lažnih istorija [Из редова лажних историја].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: Jedna naša dužnost, „Južnjak almanah” 1926 (Cetinje) [Једна наша дужност, „Јужњак, алманах” 1926 (Цетиње)].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: Kroz Crnu goru [Кроз Црну Горy].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: Memorandum od 5. marta 1919. koju je od strane Vlade Kraljevine Crne Gore predan Konferenciji Mira u Parizu [Меморандум од 5. марта 1919. који је од стране Владе Краљевине Црне Горе предан Конференцији Мира у Паризу].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: Mišljenja o Crnoj Gori i Crnogorcima [Мишљења о Црној Гори и Црногорцима].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: Mom dragom narodu, „Glac Crnogoraca”, 14/27.01.1919 [Мом драгом народу, „Глас Црногорца”, 14/27.01.1919].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: Nedostaci istorije Crne Gore u školskim uђbenicama i drugim publikacijama [Недостаци историје Црне Горе у школским уђбеницима и другим публикацијама].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: Nedostaci istorije Crne Gore u školskim uђbenicama i preporučenim publikacijama [Недостаци историје Црне Горе у школским уђбеницима и препорученим публикацијама].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: „Pravda„, 21.04.1933 [„Правда”, 21.04.1933].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: Proklamacija, „Glas Crnogoraca, 24.09.1908 [”Прокламација, „Глас Црногорца”, 24.09.1908].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: Proklamacija Knjaza Nikole o proslavi 200-godišnice dinastije Petrović-Njegoš (januar 1897) [Прокламација Књаза Николе о прослави 200-ѓодишнице династије Петровић-Његош (јануар 1897)].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: „Zapisi, glasnik Istoriskog društva na Cetinju” 1938 (III), 1935 (I, II) [„Записи, гласник Историског друштва на Цетињу” 1938 (III), 1935 (I, II)].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, I/145: „Zeta” (Podgorica), 2.08.1936 [„Зета” (Подгорица), 2.08.1936].
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, 151: 579. Korespondencja 1993/I Ho–Ż: Komentarz do wywiadu z François Fejtő, zamieszczonego 17 marca 1993 r. w „Tygodniku Powszechnym”.
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: K III Batowski, 151: 581. Korespondencja 1994/I A–Ż: Komentarz do art. red. Jerzego Turowicza „Karygodna bezradność”, 10.01.1994.
Korespondencja 1991/II A–Ż: List do redakcji „Polityki”, Działu Historii z 10 września 1991 r.; List do redakcji „Życia Warszawy” z 30 września 1991 r.; List do prof. Andrzeja Garlickiego z 10 września 1991 r., Warszawa.
Podaci na nivou Crne Gore, Uprava za statistiku, Monstat, https://monstat.org/cg/page.php?id=534&pageid=322 [dostęp: 1.03.2025].
Popis stanoništva, domačinstva i stanova u 2003, Podgorica 2004 [Попис становништва, домаћинстава и станова у 2003, Подгорица 2004], https://www.monstat.org/cg/page.php?id=57&pageid=57 [dostęp: 30.09.2025].
Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u 2023. godini – Saopštenja, Uprava za statistiku, Monstat, https://www.monstat.org/cg/page.php?id=2282&pageid=1992 [dostęp: 1.03.2025].
Statistički Godišnjak Jugoslavije 1975, Beograd 1975, https://publikacije.stat.gov.rs/G1975/Pdf/G19752003.pdf [dostęp: 1.04.2025].
Batowski H., Jugosławia. Początek i koniec, „Mówią Wieki" 1993, t. 4, z. 4.
Batowski H., Państwa bałkańskie 1800–1923. Zarys historii dyplomatycznej i rozwoju terytorialnego, Kraków 1938.
Dimić Lj., Srbija 1804–2004. Suočavanje sa proslošću [w:] Srbija 1804–2004, red. Ljubodrag Dimić, Dubravka Stojanović, Miroslav Jovanović, Beograd 2005 [Димић Љ., Србија 1804–2004. Cуочавање са прошлошћу [y:] Србија 1804–2004, ур. Љубодраг Димић, Дyбравка Стојановић, Мирослав Јовановић, Београд 2005].
Domachowska A., Proces budowania narodu czarnogórskiego w latach 1991–2018. Geneza i uwarunkowania, Toruń 2019.
Dymarski M., Stosunki etniczne w Czarnogórze – aspekt historyczny i współczesny [w:] „Studia Środkowoeuropejskie i Bałkanistyczne” 2017, t. 25, s. 207–227. DOI: https://doi.org/10.4467/2543733XSSB.17.014.7260
Jagiełło-Szostak A., Idea narodu politycznego kontra etnonacjonalizmy. Od jugoslawizmu do jugonostalgii, Wrocław 2013.
Jaroszewicz H., Socjolingwistyczne tło standaryzacji języka czarnogórskiego [w:] Poznać Bałkany. Historia-polityka-kultura-języki, red. K. Taczyńska, A. Twardowska, t. 4, Toruń 2012.
Jelavich B., Historia Bałkanów. Wiek XX, t. 2, Kraków 2005.
Jezernik B., Dzika Europa. Bałkany w oczach zachodnich podróżników, Kraków 2007.
Jovanović V., Kwestia językowa w kształtowaniu współczesnej tożsamości czarnogórskiej [w:] Poznać Bałkany. Historia-polityka-kultura-języki, red. K. Taczyńska, A. Twardowska, t. 4, Toruń 2012.
Łakota-Micker M., Czarnogóra. Studia nad bezpieczeństwem, Londyn 2015, https://repozytorium.uni.wroc.pl/Content/109494/PDF/Czarnogora.pdf [dostęp: 10.04.2025].
Martinović S., Crnogorski kućići, grbaši i sabljaši, „Fokalizator”, 13.06.2022, https://fokalizator.me/crnogorski-kucici-grbasi-i-sabljasi-i/ [dostęp: 13.04.2025].
Mrdjen S., Narodnost u popisima. Promjenljiva i nestalna kategorija, „Stanovništvo” 2002: s. 1-4, https://www.researchgate.net/profile/Mrdjen-Snjezana/publication/270464685_Ethnicity_in_censuses_Changeable_and_inconstant_category/links/57b3ddd508ae030fe246df13/Ethnicity-in-censuses-Changeable-and-inconstant-category.pdf [dostęp: 30.09.2025]. DOI: https://doi.org/10.2298/STNV0201077M
Muś J., Małe Schengen na Bałkanach, https://ies.lublin.pl/komentarze/male-schengen-na-balkanach/ [dostęp: 14.04.2025].
Njegoš P. P., Wybór pism, Wrocław–Kraków 1958.
Piotr II Petrović Njegoš, Górski wieniec, Warszawa 1932.
Radojević D., Udio emigracije u uništenju crnogorske države [w:] Montenegrina – digitalna biblioteka crnogorske kulture, https://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/udio_emigracije_u_unistenju_crnogorske_drzave.htm [dostęp: 8.04.2025].
„Samouprava” 1938, nr 763 (1.09.1938) [„Самоуправа” 1938, бр. 763 (1.09.1938)]. DOI: https://doi.org/10.1136/bmj.1.4030.763
Simonides D., Więź regionalna a "mała ojczyzna", „Studia Etnologiczne i Antropologiczne” 1999, nr 2, https://bazhum.muzhp.pl/media/texts/studia-etnologiczne-i-antropologiczne/1999-tom–2/studia_etnologiczne_i_antropologiczne-r1999-t2-s65-75.pdf [dostęp: 30.09.2025].
Stojanović D., Ulje na vodi: politika i društvo u modernoj istoriji Srbije [w:] Srbija 1804–2004, red. Ljubodrag Dimić, Dubravka Stojanović, Miroslav Jovanović, Beograd 2005 [Стојановић Д., Уље на води: Политика и друштво у модерној историји Србије [y:] Србија 1804–2004, ур. Љубодраг Димић, Дyбравка Стојановић, Мирослав Јовановић, Београд 2005].
Tanty M., Państwa słowiańskie na Bałkanach po kongresie berlińskim [w:] Słowianie południowi i zachodni VI–XX wiek, red. J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, Warszawa 2005.
Walkiewicz W., Jugosławia. Państwa sukcesyjne, Warszawa 2009.
Wasilewski T., Okres wspólnoty pierwotnej i feudalizmu [w:] Słowianie południowi i zachodni VI-XX wiek, red. J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, Warszawa 2005.
Zacharias M. J., Komunizm-federacja-nacjonalizmy. System władzy w Jugosławii 1943–1991. Powstanie, przekształcenia, rozkład, Warszawa 2004.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Mirella Korzeniewska-Wiszniewska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.