Słowa kluczowe
wojna informacyjna
działania asymetryczne i specjalne
obrona terytorialna
koncepcja obrony narodowej
Jak cytować
Abstrakt
Niniejszy artykuł jest próbą analizy oraz usystematyzowania poglądów dotyczących jugosłowiańskiej koncepcji wojny specjalnej, zwanej „specijalni rat”, stanowiącej integralną część doktryny powszechnej obrony narodowej. Jego celem jest przedstawienie genezy, ewolucji oraz prawnych i teoretycznych podstaw powstania wymienionej koncepcji na tle rozwiązań doktrynalnych i systemowych prowadzonych w ramach systemu powszechnej obrony narodowej SFRJ. Pozwoliło to na usystematyzowanie dotychczasowego stanu wiedzy w tym zakresie oraz podkreślenie wagi, znaczenia i unikatowości rozwiązań zastosowanych w obszarze polityki obronnej w byłej Jugosławii, które powstały w odpowiedzi na działania (w tym asymetryczne używając współczesnej nomenklatury) płynące ze strony politycznej opozycji chorwackiej i serbskiej oraz państw nastawionych wrogo wobec państwa jugosłowiańskiego w okresie zimnej wojny. W przedmiotowym artykule przedstawiono genezę „wojny specjalnej” w warunkach zimnej wojny w kontekście unikalnego położenia geopolitycznego Jugosławii, uwzględniając miejsce oraz rolę Jugosłowiańskiej Armii Ludowej, służb bezpieczeństwa oraz Obrony Terytorialnej w implementacji jej założeń. Szczególny nacisk położono na jej wymiar psychologiczny, polityczny, wywiadowczy i paramilitarny, a także na mechanizmy prawne i społeczne, które miały zapewnić odporność państwa na zewnętrzne i wewnętrzne zagrożenia.
Bibliografia
AAP-6. Słownik terminów i definicji NATO zawierający wojskowe terminy i ich definicje stosowane NATO, https://wcnjik.wp.mil.pl/u/AAP6PL.pdf [dostęp: 11.01.2025]
Bebler A., Razvitak jugoslavenske vojne doktrine, „Politička misao” 1985, t. 22, nr 4, s. 121–141.
Војна енциклопедија, Београд 1975, t. 9.
Begović A., Definicija, pojam i suština „Specijalnog Rata, „Specjalni Rat”, „Vojno Delo” 1977, nr 5, s. 34–39.
International Court of Justice, Case concerning application of The Convention on The Prevention and Punishment of The Crime of Genocide (Croatia v. Serbia). Counter-Memorial The Republic of Serbia, t. 2, dok. nr 18190, https://www.icj-cij.org/index.php/node/142015 [dostęp: 20.09.2025].
Dimić l., Josip Broz Tito i „Jugoslovesnki pogled na Evropu” [w:] Jugoslavija u hladnom ratu, red. M. Mitrović, Beograd 2010, s. 183–203.
Dolnac S., Vejnović Z., Snage, sredstva i metodi spoljnogo ugrožavanja SFRJ, Beograd 1985.
Đorđević T., Mogućnost upotrebe masovnih medijuma u funkciji specjalnog rata. Okrugli sto: Specjalni rat kao substitucija oružane agresije (Dio II), „Vojno Delo” 1983, nr 2, s. 126–140.
Dragišić P., Operation Phoenix in Yugoslavia in the summer of 1972 and Yugoslav-Austrian relations, „Tokovi Istorije” 2018, nr 3, s. 87–106. DOI: https://doi.org/10.31212/tokovi.2018.3.dra.87-106
Dziewiałtowski-Gintowt B., Siły Obrony Terytorialnej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii – obywatelski wymiar systemu bezpieczeństwa państwa czy rozsadnik Federacji?, „Ante Portas – Studia nad Bezpieczeństwem” 2016, nr 2, s. 229–248.
Ganović D., Terroristi iz šeste kolone, Boeograd 1972.
Gibas-Krzak D., Serbsko-albański konflikt o Kosowo w XX wieku. Uwarunkowania-przebieg-konsekwencje, Toruń 2009.
Gregorczyk D., Wojskowo-geograficzna charakterystyka państwa jugosłowiańskiego pod koniec lat 80 XX wieku [w:] Bałkańska szachownica. Geopolityczne i geostrategiczne studia o Bałkanach w XX i XXI wieku, red. D. Gibas-Krzak, Toruń 2019, s. 91–122.
Hermann H., Działania specjalne w wojnach i konfliktach po II wojnie światowej, Warszawa 2000.
Horvat B., Kosovsko pitanje, Zagreb 1989.
Hrvatska enciklopedija, mrežno izdanje, Zagreb 2013–2025, https://www.enciklopedija.hr/clanak/specijalni-rat [dostęp: 14.09.2025].
Judah T., The Serbs, New Haven 2009. DOI: https://doi.org/10.1093/wentk/9780195376739.003.0002
Knežević P., Specijalni rat – međunarodnopravni aspekt i nastanak doktrine, „Vojno Delo” 1977, nr 4, s. 120–128.
Kołodziejczak B., Działania specjalne w świetle poglądów amerykańskich, „Myśl Wojskowa” 1965, nr 5, s. 106–114.
Krzak A., Kuś M., „Specijalni Rat” („wojna specjalna”) w koncepcjach jugosłowiańskiej teorii powszechnej obrony narodowej jako forma zagrożeń asymetrycznych w latach 1970–1990 [w:] Asymetryczne Bałkany. Działania asymetryczne, militarne i polityka bezpieczeństwa na Półwyspie Bałkańskim w XX i XXI wieku. Materiały i Studia, red. D. Gibas-Krzak, Częstochowa 2015, s. 83–103.
Małecki G., Działania specjalne na współczesnym polu walki – ujęcie polemologiczne [w:] Metodologiczna tożsamość polemologii, red. M. Huzarski, B.M. Szulc, Warszawa 2010, s. 168–173.
Mamula B., Odbrana malih zemalja, Beograd 1988.
Manojlović M., The Role of military in politics. Yugoslavia as a case study, Ottawa 1997.
Marijan D., Slom Titove armije. Jugoslavenska Narodna Armija i raspad Jugoslavije 1987–1992, Zagreb 2008.
Maslić M., Terrorism by fascist emigration of Yugoslav origin, „Socialist Thought and Practice” 1981, nr 3, s. 49–64.
Mojsov L., O neprijateljskoj kontrarevolucionarnoj aktivnosti u SAP Kosovo. Izlaganje na sedniki CK SKJ 7.5.1981, „Socjalizam” 1981, nr 4, s. 555–569.
U.S. Department of Justice United States Parole Commission, Notice of Action, August 9, 2007.
Pawłowski K., Konflikt serbsko-albański w Kosowie w latach 1999–2014. Charakterystyka, uwarunkowania i formy konfliktu społecznego, Lublin 2016.
Robionek B., State security out of control? The Influence of Yugoslavia's political leadership on targeted killings abroad (1967–84), Berlin 2020.
Springer J., LaGuardia Christmas bombing remains unsolved 27 years later, „CNN Law Center”, Tuesday, December 24,2002.
Stajić L., Osnovi bezbednosti, Beograd 1999.
Strategija opštenarodne odbrane i društvene samozaštite SFRJ, Belgrad 1987.
Sun Zi, Sztuka Wojenna, Ożarów Mazowiecki 2012.
Sutor J., Ruch państw niezaangażowanych, Warszawa 1984.
Tkaczew W., Wojskowe działania nieregularne w byłej Jugosławii, „Wojsko i Wychowanie” 1994, nr 11, s. 82–87.
Trbović M., Osnovni oblici isnage „Specijalnog Rata”, „Specjalni Rat”, „Vojno Delo” 1977, nr 5, s. 53–59.
Vilić D., Ateljević M., Specijalni Rat. Odbrana i zaštita, Beograd 1986.
Vučinić M., Uvod u systemu Odbrane SFRJ, Beograd 1978.
Vučinić M., Nikezić I., Todorović B., Koncepcija, doktryna i sistem opštenrodne odbrane, Beograd 1989.
Zacharias M. J., Komunizm, federacja, nacjonalizmy. System władzy w Jugosławii 1943–1991. Powstanie, przekształcenia, rozkład, Warszawa 2004.
Zeljković Z., „Operacije od drugačije od ratnih” oblik ugrožavanja bezbednosti malih zemalja, „Vojno Delo” 2005, nr 2, s. 91–101.
Živković M., Teritorijalna Obrana Jugoslavije. Najširij oblik organiziranja radnih ljudi i građana za oružanu borbu, Beograd 1985.
Živković M., Razvoj oružanih snaga SFRJ – Teritorijalna odbrana, Belgrad 1986.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Małgorzata Kuś
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.