Słowa kluczowe
zapożyczenia wschodniosłowiańskie
zasięgi leksykalne
Jak cytować
Abstrakt
Celem artykułu jest przedstawienie zapożyczeń wschodniosłowiańskich oraz pokazanie najdalszych ich zasięgów w gwarach polskich. Materiał do niniejszego artykułu pozyskałam ze Słownika gwar polskich (dalej SGP) oraz jego kartoteki znajdującej się w Instytucie Języka Polskiego PAN w Krakowie, gromadzącej jednostki leksykalne ze wszystkich regionów kraju. Dociekania w zakresie geografii wyrazów pozwoliły ustalić, gdzie i jak bardzo w głąb polskiego obszaru językowego docierały wyrazy zapożyczone. To również umożliwiło określenie bądź uściślenie lokalizacji poszczególnych leksemów.
Wśród wschodnioslawizmów leksykalnych można wyróżnić dwie zasadnicze grupy słów ze względu na ich pierwotne pochodzenie: wyrazy rdzennie ruskie oraz jednostki będące już na gruncie wschodniosłowiańskim pochodzenia obcego. W grupie zapożyczeń wschodniosłowiańskich będących już na gruncie ruskim pochodzenia obcego wyodrębniają się orientalizmy, wśród których znajdują się wyrazy pochodzenia tureckiego, tatarskiego, perskiego, mongolskiego, arabskiego.
Bibliografia
Bańkowski A. (2000), Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–2, Warszawa.
Boryś W., Popowska-Taborska H. (1994–2006), Słownik etymologiczny kaszubszczyzny, t. I–V, Warszawa.
Brückner A. (1915), Wpływy języków obcych na język polski), Encyklopedia AU II, dział III, cz. I, Kraków, s. 100–153 (przedruk: Brückner A.(1974), Początki i rozwój języka polskiego, Warszawa, s. 363–429).
Brückner A. (1989), Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. V, Warszawa.
Budziszewska W. (1972), Związki polsko-ruskie w zakresie terminologii botanicznej, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XI, s. 113–121.
Dynak W. (1993), Łowy, łowcy i zwierzyna w przysłowiach polskich, Wrocław.
Hrabec S. (1949), Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy polskich XVI i XVII wieku, Toruń.
Kostecka-Sadowa A. (2016), Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w gwarach wielkopolskich, [w:] Język w regionie, region w języku, pod red. B. Osowskiego, J. Kobus, P. Michalskiej-Góreckiej, A. Piotrowskiej-Wojaczyk, Poznań, s. 23–40.
Kurzowa Z. (1983a), Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 roku, Warszawa–Kraków.
Kurzowa Z. (1983b), Zmiany w polach językowych zapożyczeń ukraińskich a polsko-ukraińskie kontakty językowe, „Studia nad Polszczyzną Kresową”, t. II, s. 49–63.
Kwaśnicka-Janowicz A. (2008), Żywotność wschodnich slawizmów leksykalnych w gwarach Małopolski południowowschodniej, „LingVaria” 3, nr 1 (5), s. 133–139.
Lehr-Spławiński T. (1938), Wzajemne wpływy polsko-ruskie w dziedzinie językowej, [w:] Szkice z dziejów rozwoju i kultury języka polskiego, Lwów, s. 105–127.
Łesiów M. (1962), O polsko-ukraińskich związkach językowych w średniowieczu, „Język Polski” XLII, s. 70–71.
Minikowska T. (1980), Wyrazy ukraińskie w polszczyźnie literackiej XVI wieku, Warszawa–Poznań–Toruń.
Ostrowski B. (2014), O jeszcze jednym ciekawym zjawisku fonetycznym w gwarach Grodzieńszczyzny (na szerszym tle), [w:] Polono-Slavica in honorem Maria WojtyłaŚwierzowska, Kraków, s. 247–352.
Otrębski J. (1948), Życie wyrazów w języku polskim, Poznań.
Popowska-Taborska H. (1962), Z badań nad dawnymi i obecnymi zasięgami terytorialnymi wyrazów, „Język Polski” XLII, s. 280–286.
Popowska-Taborska H. (1969), Leksykalne dialektyzmy wielkopolskie w świetle współczesnego polskiego języka literackiego, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” VIII, s. 55–66.
Popowska-Taborska H. (1975), O niektórych zbieżnościach leksykalnych kaszubsko-białoruskich (poleskich), [w:] Беларуска-польскiя ізалексы, Минск, s. 102–109; (przedruk [w:] „Szkice” I, s. 145–150).
Popowska-Taborska H. (1980), Losy dawniejszych zapożyczeń z języków wschodniosłowiańskich w gwarach polskich, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XIX, Warszawa, s. 77–87.
Popowska-Taborska H. (1985), Serb i sobaka – dwa słowa służące jako argumenty w dociekaniach nad etnogenezą Słowian, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XXIII, s. 225–231.
Popowska-Taborska H. (1986), Losy niektórych karpatyzmów w gwarach polskich, „Slavia Occidentalis” XLIII, s. 193–200.
Popowska-Taborska H. (1992a), Geneza ukrainizmów w dialektach polskich, „Język a kultura”, t. VII: Kontakty języka polskiego z innymi językami na tle kontaktów kulturowych, Wrocław, s. 41–46.
Popowska-Taborska H. (1992b), Słowiańszczyzna zachodnia i wschodnia w świetle zarysowujących się podziałów leksykalnych, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. 6, Między Wschodem a Zachodem, cz. 4, Zjawiska językowe na pograniczu polsko-ruskim, red. J. Bartmiński i M. Łesiów, Lublin, s. 13–19.
Popowska-Taborska H. (1994), Z rozważań nad leksykalnymi związkami kaszubsko-ukraińskimi, [w:] Проблеми сучасної ареалогії, Київ, s. 174–178; (przedruk [w:] „Szkice” II, s 230–234).
Popowska-Taborska H. (1997), Niełatwy problem interferencji językowych w dociekaniach etymologicznych, [w:] Interferencje w językach i dialektach słowiańskich, red. E. Umińska-Tytoń, Łódź, s. 20–24.
Popowska-Taborska H., Boryś W. (1996), Leksyka kaszubska na tle słowiańskim, Warszawa.
Rembiszewska D. (2007), Leksyka gwarowa Podlasia, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XLII, s. 105–122.
Rieger J. (1988), Z dziejów języka rosyjskiego, wyd. 2, Warszawa.
Rieger J. (2011), Ukraińskie interferencje w słownictwie polszczyzny w Galicji, [w:] Українська мова в Галиччині: історичний вимір, red. Я. Ісаєвич, М. Мозер, Н. Хобзей, Львів, s. 107–123.
Rymut K. (1999, 2001), Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, t. I, II, Kraków.
Rytter G. (1992), Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII wieku, Łódź.
Schmidt J. (1997), Stereotyp i granica. Pogranicze zaborów w mentalności współczesnych Wielkopolan, Międzychód.
Sędzik W. (1977), Prasłowiańska terminologia rolnicza. Rośliny uprawne. Użytki rolne, Wrocław.
Siatkowski J. (2005), Słowiańskie nazwy wykonawców zawodów w historii i dialektach, Warszawa.
Siatkowski J. (2012), Słowiańskie nazwy części ciała w historii i dialektach, Warszawa.
Sławski F. (1952–1982), Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I–V, Kraków.
Steffen A. (1972), Rozważania etymologiczne. Korman, „Język Polski” LII, s. 51–52.
Stieber Z. (1934), Geneza gwar laskich, Kraków.
Stieber Z. (1936a), Wpływy polski i słowacki na język Łemków, [w:] Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności, t. XLI, s. 45–50.
Stieber Z. (1936b), Polska i ruska nazwa Sanu, „Język Polski” XXI, s. 172–174.
Stieber Z. (1953), O typach polszczyzny regionalnej XVII wieku, „Prace Polonistyczne”, seria XI.
Stieber Z. (1956–1964), Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny, z. I–VIII, Łódź.
Stieber Z. (1968), O wyrazie ożyna w dialektach polskich, „Slavia Orientalis” XVII, Warszawa, s. 419–420.
Stieber Z. (1979), Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, Warszawa.
Stieber Z. (1982), Dialekt Łemków. Fonetyka i fonologia, Wrocław.
Szymczak M. (1966), Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach językach polskiego, Warszawa.
Turek W. (2001), Słownik zapożyczeń pochodzenia arabskiego w polszczyźnie, Kraków.
Turska H. (1970), Leksykalne pożyczki białoruskie w języku polskim ( doba staropolska), [w:] SPAN XXXVI, s. 88–89.
Urbańczyk S. (1968), Charakterystyka zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego, [w:] Szkice z dziejów języka polskiego, Warszawa, s. 293–304.
Walczak B. (1980), O rozwoju znaczeniowym zapożyczeń leksykalnych, [w:] Język. Teoria – Dydaktyka, red. M. Preyzner, Kielce, s. 159–187.
Walczak B. (1999a), Zapożyczenia leksykalne: teoria i metodologia badań, [w:] Polszczyzna północno-wschodnia 2, red. B. Nowowiejski, Białystok, s. 69–107.
Walczak B. (1999b), Zapożyczenia leksykalne ( formalno-semantyczne) czy kalki? O pewnym typie zapożyczeń w kontaktach języków blisko spokrewnionych, [w:] Słowotwórstwo, semantyka i składnia języków słowiańskich, red. M. Blicharski, H. Fontański, Katowice, s. 124–133.
Walczak B. (2010), Swoistość zapożyczeń z języków blisko spokrewnionych (na przykładzie zapożyczeń czeskich i wschodniosłowiańskich w języku polskim), „Linguistica Copernicana” 4, s. 189–200.
Waniakowa J. (2012), Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim, Kraków.
Zajączkowski A. (1934), O potrzebie studiów turkologicznych dla historyka kultury i języka polskiego, „Język Polski” XIX, z. 2, s. 33–38.
Грінченко Б.Д. (1907–1909), Словарь української мови, t. I–IV, Київ.
Даль В.И. (1903–1909), Толковый словарь живого великорусского языка, t. I–IV, Санкт-Петербург–Москва.
ФасмерM. (1986–1987), Этимологический словарь русского языка, tłum. i uzup. О.Н. Трубачева, t. I–IV, Москва.
Wykaz skrótów
BoryśSE, Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków, 2005.
L, Słownik języka polskiego S. B. Lindego, t. I–VI, wyd. II, Lwów, 1854–1860.
SPXVI, Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I–XXVII, pod red. M.R. Mayenowej i F. Pepłowskiego, Wrocław, 1966–1994, K. Mrowcewicz, P. Potoniec (od t. 35, do hasła ROWNY), Warszawa, 1995–.
SW, Słownik języka polskiego, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, t. I–VIII, Warszawa, 1900–1927.
SWil, Słownik języka polskiego, wyd. M. Orgelbrand, t. I–II, Wilno, 1861.
SJPD, Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. I–XI, Warszawa, 1958–1969.
Słpsł, Słownik prasłowiański, pod red. F. Sławskiego, t. I–VIII, Wrocław, 1974–2001.
SStp, Słownik staropolski, pod red. S. Urbańczyka, t. I–XI, Warszawa, 1953–2002.
ЭСБМ, Этымалагічны слoўнік беларускай мовы, pod red. Г.А. Цыхунa, t. I–XIII, Мінск, 1988–2010.
ЭССЯ, Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд, pod red. О.Н. Трубачевa, т. 1–, Москва, 1974–.
ECYM, Етимологiчний словник української мови, pod red. О.С. Мельничукa, t. I–VI, Київ, 1982–2011.
СБМ, Слоўнік беларускай мовы pod red. М.В. Бірылы, Мінск, 1987.
СБГ, Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча у пяці тамах, pod red Ю.Ф. Мацкевіч, t. I–V, Мінск, 1979–1986.
CYM, Cловник української мови, pod red. І.К. Білодiдa, Київ, 1970–1980.
Wykaz cytowanej literatury
AGM – Atlas gwar mazowieckich, t. I: Horodyska-Gadkowska H., Strzyżewska-Zaremba A., t. II–X: Kowalska A., Strzyżewska-Zaremba A., Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, 1971–1992.
AJK – Atlas językowy Kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, opracowany przez Zespół Zakładu Słowianoznawstwa PAN w Warszawie, t. I–VIII pod kierunkiem Z. Stiebera, t. IX–XV, pod kierunkiem H. Popowskiej-Taborskiej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 1964–1978.
AJPP – Małecki M., Nitsch K., Atlas językowy polskiego Podkarpacia, Kraków, 1934.
AJŚ – Zaręba A., Atlas językowy Śląska, t. I–VIII, (Warszawa)–Kraków, 1969–1996.
AJW – Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, t. I–VI: red. Z. Sobierajski i J. Burszta, t. VII–XI: red. Z. Sobierajski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, 1979–1992, od t. VII, Poznań,1994–2005.
BMJP XIV – Śląskie teksty gwarowe (z mapką), red. A. Zaręba, „Biblioteczka Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego”, Kraków, 1961.
Boj 57 – Bojanowski E., O prowincjonalizmach wielkopolskich, „Rocznik Humanistyczny” XX, z. 4, 1972, s. 43–65.
Cyran – Cyran W., Gwary polskie w okolicach Siedlec, Łódź 1960.
EncRoln II 812 – 846 – Konopka J., Gospodarstwo górskie, [w:] Encyklopedia rolnictwa i wiadomości związek z nim mających, red. J.T. Lubomirski, E. Stawicki, S. Przystański, Warszawa, 1874.
GMalb II – Górnowicz H., Dialekt malborski, t. II. Słownik, z. 1, 2, Gdańsk, 1973, 1974.
Kiel I – Kolberg O., Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, seria XVIII, XIX. Kieleckie, cz. I–II, Kraków, 1885–1886.
LPW – Lorentz F., Hinze F., Pomoranisches Wörterbuch, t. I–V, Berlin, 1958–1983.
Łęcz – Kolberg O., Lud... Seria XXII. Łęczyckie, Kraków, 1889.
MacSł – Maciejewski J., Słownik chełmińsko-dobrzyński (Siemoń, Dulsk), Toruń, 1969.
MAGP – Mały atlas gwar polskich, oprac. przez Pracownię Atlasu i Słownika Gwar Polskich Zakładu Językoznawstwa PAN w Krakowie, t. I–II pod kier. K. Nitscha, t. III–XIII pod kier. M. Karasia, Wrocław, 1957–1970.
Maz – Kolberg O., Mazowsze. Obraz etnograficzny, t. I–V, Kraków, 1885–1890.
Mazur II – Mazur J., Gwary okolic Biłgoraja, cz. I: Fonologia, cz.: Fleksja, Wrocław, 1976, 1978.
ME VI 3–123 – Udziela S., Topograficzno-etnograficzny opis wsi polskich w Galicji, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne”, wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie, t. VI, 1897.
Pauli – Pauli Ż., Pieśni ludu polskiego w Galicji, Lwów, 1838.
PF IV 173–279 – Lubicz R. [Hieronim Łopaciński], Przyczynki do nowego słownika języka polskiego, „Prace Filologiczne”, Warszawa, 1893.
PF VI 187–276 – Pracki W., O mowie wsi Turowa, „Prace Filologiczne”, Warszawa, 1907.
PKJ II – Klich E., Narzecze wsi Borki Nizińskie, 1919.
PKJ XVI – Tomaszewski A., Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, „Prace Komisji Językowej Polskiej Akademii Umiejętności”, t. XVI, 1930.
PME IV 95–151 – Bystroń J., Nazwy i przezwiska polskich grup plemiennych i lokalnych, „Prace i Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne”, wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, 1927.
Pobł – Pobłocki G., Słownik kaszubski z dodatkiem idiotyzmów chełmińskich i kociewskich, Chełmno, 1887.
RWil I 39–132– Czarkowski L., Powiat bielski w gub. grodzieńskiej. Zarys ludoznawczy, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie”, t. I, Wilno, 1908.
RWTN III –Bizoń F., Ze słownictwa gwarowego na Śląsku Cieszyńskim (Etymologie), „Rozprawy Komisji Językowej” III, s. 101–126, Wrocław, 1961.
S – Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I: A–G, t. II: H–L, t. III: Ł–O, t. IV: P–Ř, t. V: S–T, t. VI: U–Ž, t. VII: Suplement, Wrocław–Warszawa–Kraków (–Gdańsk), 1967, 1968, 1969, 1970, 1972, 1973, 1976.
SCiesz II – Krop J., Twardzik J., Pilch J., Wronicz J., Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego, red. J. Wronicz, Wyd. II. Ustroń, 2010.
SFPS II 247–269 – Zdancewicz T., Osobliwości akcentowe w gwarze wsi Radziuszki pod Sejnami, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, Warszawa, 1957.
SFPS III 8–60 – L. Moszyński, Szkic monograficzny gwary wsi Rudy powiat Puławy, 1958.
SGP – Słownik gwar polskich, oprac. przez Zakład Dialektologii Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie, t. 1 pod kier. M. Karasia, t. 2–5 pod kier. J. Reichana, t. 6–7 pod kier. J. Okoniowej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, Kraków, 1982–2014.
SKoc – Sychta B., Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. I–III, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, 1980–1985.
StefSł – Steffen W., Słownik warmiński, Wrocław, 1984.
SWM IX – Judycka I., Słownictwo z zakresu uprawy roli w gwarach Pomorza Mazowieckiego. Stan obecny, historia i związki z terenami przyległymi, „Studia Warmińsko-Mazurskie”, red. W. Doroszewski, Wrocław–Warszawa–Kraków, 1961.
Święt – Świętek J., Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny, Kraków, 1893.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie Gwary Dziś są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie Gwary Dziś udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2015 r. w Gwarach Dziś pod następującymi warunkami:
uznanie autorstwa - obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
bez tworzenia utworów zależnych - utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2015 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).