Słowa kluczowe
zmiany semantyczne
etymologia
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł omawia dzieje wulgaryzmu ciul, który z dialektu śląskiego przeszedł do odmiany potocznej polszczyzny ogólnej. Po raz pierwszy wulgaryzm zapisano w 1875 r. w śląskich dokumentach sądowych. Leksem pochodzi z gwar czeskich (por. culík ‘warkocz, spleciona kępa włosów’) lub morawskich (culík ‘sopel’). Pierwotne znaczenie uległo metaforyzacji i zaczęło oznaczać ‘narząd męski, penis’. Wyraz ciul jako wulgaryzm zaczął być używany w funkcji wyzwiska, co dokumentują zapisy archiwalne. W różnych typach kontaktów owo obraźliwe określenie mężczyzny łatwo zmieniało semantykę i ekspresyjne zabarwienie, od ‘oszusta, szumowiny’ po ‘niedorajdę, głupka’. Pierwotne wulgarne znaczenie leksemu rozszczepiało się na kolejne warianty, które zaczęły się neutralizować i tracić więź semantyczną z pierwotnym znaczeniem wulgarnym. Z kolei szerokie ramy kontaktów kulturowo-językowych w relacjach ponadregionalnych umożliwiły zadomowienie się ekspresywizmu w polszczyźnie potocznej. Proces dokonywał się w miarę dynamicznie, ponieważ w rozprzestrzenianiu się leksemu i nowych znaczeń dużą rolę odgrywały społecznościowe media cyfrowe.
Bibliografia
Anusiewicz J., Skawiński J. (1966), Słownik polszczyzny potocznej, Warszawa–Wrocław.
Bańkowski A. (2000), Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa.
Bartoš F. (oprac.) (1906), Dialektický slonvík moravský, Praha.
Bergen B.K. (2019), What the F. Co przeklinanie mówi o naszym języku, umyśle i nas samych, Kraków.
Bieńkowska D., Cybulski M., Umińska-Tytoń E. (2007), Słownik dwudziestowiecznej Łodzi, Łódź.
ESJPXVII, Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku (https://sxvii.pl/).
Grochowski M. (2008), Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, wyd. III, Warszawa.
Grybosiowa A. (1998), Liberalizacja społecznej oceny wulgaryzmów, [w:] Człowiek – dzieło – sacrum, pod red. S. Gajdy i H.J. Sobeczki, Opole, s. 361–369.
ISJP, Inny słownik języka polskiego PWN, red. M. Bańko, t. 1–2, Warszawa 2000.
Iżykowska M., Starczewska-Wojnar A. (2015), „Ty bestya! Ty kamelo!”. Agresja językowa w polszczyźnie śląskiej (1845–1938), Opole.
KarSGP, Karłowicz J., Słownik gwar polskich, t. I–VI, Kraków 1900–1911.
KąśOrawa, Kąś J., Słownik gwary orawskiej, Kraków 2003.
KąśPodhale, Kąś J., Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. II, Bukowina Tatrzańska–Nowy Sącz 2015.+
Kowalikowa J. (1994), Znaczenie i funkcja wyrazów tzw. brzydkich we współczesnej polszczyźnie mówionej, (w:) Współczesna polszczyzna mówiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), pod red. Z. Kurzowej i W. Śliwińskiego, Kraków, s. 105–113.
Kowalikowa J. (2000), Wulgaryzmy we współczesnej polszczyźnie, [w:] Język trzeciego tysiąclecia, pod red. G. Szpili, Kraków, s. 121–132.
LindeSJP, Linde S.B., Słownik języka polskiego, t. 1–4, Warszawa 1807–1814.
Lewinson J. (1996), Słownik seksualizmów polskich, Warszawa.
Machek V. (1997), Etymologický slovník jazyka českého, Praha.
Malinowski L. (1892), O niektórych wyrazach ludowych polskich. Zapiski porównawcze, Kraków.
Miejski słownik slangu i mowy potocznej ( https://www.miejski.pl/).
Narodowy Korpus Języka Polskiego ( www.nkjp.uni.lodz.pl/).
Nowak J.K. (2012), Słownik gwary górali żywieckich, Żywiec–Grójec–Warszawa.
OleschAn, Olesch R. (1958–1959), Der Vorschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaberg, Bd I–II, Berlin.
Ożóg K. (2006), Pauperyzacja języka współczesnej polityki, „LingVariaˮ nr 1, s. 81–90.
PSWP, Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 1–50, Poznań 1994–2005.
Rejzek J. (2001), Český etymologický slovník, Praha.
Ripka I. red., 1994, Slovník slovenských nárečí, t. 1, Bratislava.
SGP PAN, Słownik gwar polskich, opracowany przez Zakład Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, t. 1–2, red. M. Karaś, t. 3–5, red. J. Reichan, Wrocław–Kraków 1979–1998; t. 6–7, red. J. Okoniowa, Kraków 2001–2013.
SGŚ, Słownik gwar śląskich, t. 1–XVI, red. B. Wyderka, Opole 2000–2017.
SJPDor, Słownik języka polskiego, t. 1–11, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa 1958–1969.
SJPDubisz, Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–4, pod red. S. Dubisza, Warszawa 2003.
SJPDunaj, Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Warszawa 1996.
SłCiesz, Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego, pod red. J. Wronicz, wyd. II, Ustroń 2010.
Słownik języka polskiego (https://sjp.pl/).
SłStp, Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1953–2002.
SłWar, Słownik języka polskiego, t. 1–8, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego, Warszawa 1900–1927.
SłWil, Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2, Wilno 1861.
SPXVI, Słownik polszczyzny XVI w., t. III: BY–CYZ, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968.
SPLP, Słownik polskich leksemów potocznych, red. W. Lubaś, t. 1: A–Ć, Kraków 2001.
Stomma L., 2000, Słownik polskich wyzwisk, inwektyw i określeń pejoratywnych, Warszawa.
WSJP, Wielki słownik języka polskiego IJP PAN, red. P. Żmigrodzki (ww.wsjp.pl/).
WSJP PWN, Wielki słownik języka polskiego PWN, t. 1–5, pod red. S. Dubisza, Warszawa 2018.
ZarAJŚ: Zaręba A., Atlas językowy Śląska, t. I–VIII, Warszawa–Kraków 1969–1990.
Zarzeczny G., Mazurek M. (2009), Co komunikują polskie wulgaryzmy?, [w:] Procesy rozwojowe współczesnej polszczyzny, cz. 1: Najnowsze zjawiska w polszczyźnie, pod red. K. Zalejarza i K. Ruty, Poznań, s. 174–183.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie Gwary Dziś są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie Gwary Dziś udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2015 r. w Gwarach Dziś pod następującymi warunkami:
uznanie autorstwa - obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
bez tworzenia utworów zależnych - utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2015 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).