Rękopis jako sprzeciw wobec zapomnienia. Prywatne archiwum pamięci Józefa Złomańca a polityka pamięci

Abstrakt

Artykuł podejmuje problem relacji między pamięcią prywatną a instytucjonalną, analizując rękopiśmienną kronikę Józefa Złomańca (2005–2012) jako przykład oddolnego aktu upamiętniania w perspektywie mikrohistorii i teorii pamięci komunikacyjnej. Materiałem badawczym jest niepublikowany rękopis, odczytany jako ego-dokument oraz mikromiejsce pamięci w stadium kształtowania, w którym doświadczenie jednostkowe przekształca się w element dziedzictwa wspólnotowego. Zastosowano jakościową analizę treści i interpretację kontekstową, zestawiając zapis z wybranymi źródłami IPN (m.in. raport PUBP Biłgoraj, 1946), co umożliwiło weryfikację jego wiarygodności i osadzenie w lokalnej topografii przemocy powojennej. Rękopis nie był dotąd publikowany; jego recepcja miała charakter ograniczony, zapoznało się z nim 28 osób w ramach badań. W tekście artykułu uznano go zatem jako prywatne archiwum pamięci w stadium kształtowania (in statu nascendi), a nie jako element realizowanej polityki pamięci.
Dla uchwycenia przemian form pamięci porównano trwały, materialny charakter rękopisu z efemerycznymi narracjami medialnymi (np. sprawa Tomasza Komendy), ukazując napięcie między refleksyjnością zapisu a natychmiastowością przekazu cyfrowego. Wyniki potwierdzają obie hipotezy: (1) kronika spełnia kryteria mikromiejsca pamięci (autentyczność, materialność, adresowanie międzypokoleniowe, zakorzenienie lokalne) oraz (2) wyniki badań sugerują, że pamięć rodzinna komplementarnie współistnieje z polityką pamięci – nadaje wymiaru etyczno-emocjonalnego i lokalnego zakorzenienia, natomiast instytucje publiczne zapewniają ramy upowszechniania, weryfikacji i trwałości. Wnioskowano zatem, że integracja mikroświadectw z praktykami rocznicowymi i repozytoriami publicznymi sprzyja pluralizacji kultury pamięci oraz bardziej inkluzywnemu kształtowaniu świadomości historycznej.
Nasza analiza ukazuje, jak cichy (intymny), rodzinny zapis może stać się wspólnym punktem odniesienia – zarówno dla praktyk rocznicowych, jak i dla codziennego rozumienia przeszłości w lokalnej wspólnocie. Z treścią kroniki rodzinnej Józefa Złomańca zapoznali się nie tylko członkowie rodziny, ale również osoby, które zdeklarowały się do przeczytania kroniki i udzielenia odpowiedzi na przygotowane pytania, dotyczące jej treści. W ramach badań zapoznało się dwadzieścia osiem osób z różnych środowisk, co kronikę czyni tekstem bardziej rozpowszechnionym.