Słowa kluczowe
duchowość potrydencka
piśmiennictwo ascetyczno-mistyczne
Ignacy Loyola
szkoła hiszpańska
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł dotyczy zagadnienia katolickiej kultury religijnej w potrydenckiej Rzeczypospolitej. Uwagę skoncentrowano na jednym z przejawów zmian zachodzących w okresie potrydenckim — dynamicznym rozwoju klasztorów gałęzi męskiej i żeńskiej. Pokazano, że szczytem odnowy i pogłębienia życia religijnego w okresie potrydenckim był rozwój teologii ascetyczno-mistycznej, pozostający w związku z odnową teologii. Omówiony został wpływ jezuitów, którzy wprowadzili do zakonów modlitwę zmetodyzowaną, na duchowość żeńskich klasztorów. Naświetlono, że odradzająca się od zakończenia Soboru Trydenckiego do połowy XVII wieku duchowość katolicka w Polsce znalazła się przede wszystkim pod wpływem szkoły hiszpańskiej, w której aktywnością odznaczali się jezuici, ze św. Ignacym Loyolą na czele, karmelici bosi zreformowani przez św. Jana od Krzyża, karmelitanki bose zreformowane przez św. Teresę z Ávili, dominikanin Ludwik z Granady oraz św. Piotr z Alkantary, dający początek reformatom. Refleksją objęta została także katolicka literatura religijna doby potrydenckiej, między innymi dzieła ascetyczno-mistyczne, przyswojone głównie z włoskiego i hiszpańskiego piśmiennictwa.
Bibliografia
Aumann J., Zarys historii duchowości, tłum. J. Machniak, Kielce 1993.
Bandtkie J.S., Historia drukarń w Królestwie Polskiem i Wielkiem Księstwie Litewskiem
jako i w krajach zagranicznych, w których polskie dzieła wychodziły, t. 1, Kraków 1826.
Batóg T., Tomasz Treter — piewca cnót kardynała Hozjusza, “Meander” 53 (1998) 3, pp. 287–301.
Bednarz M., Jezuici a religijność polska (1564–1964), “Nasza Przeszłość” 20 (1964), pp. 178–180.
Bieniarzówna J., Z badań nad religijnością mieszczaństwa krakowskiego w XVII w., “Nasza Przeszłość” 62 (1984), pp. 151–161.
Bokszczanin M., Kantyczka Chybińskiego. Z tradycji biblijnych i literackich kolędy barokowej [in:] Literatura, komparatystyka, folklor. Księga poświęcona Julianowi Krzyżanowskiemu, red. M. Bokszczanin et al., Warszawa 1968, pp. 712–791.
Borkowska A., Benedyktynki. III. W Polsce [in:] Encyklopedia katolicka, t. 2, Lublin 1985, columns 256–258.
Borkowska A., Zakony żeńskie w Polsce w epoce nowożytnej, Lublin 2010.
Borkowska M. OSB, Jezuici i ich duchowość w oczach polskich mniszek XVI–XVIII wieku, “Życie Duchowe” 4 (1995) 2, pp. 99–112.
Borkowska M. OSB, Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1996.
Borowski A., Motywy karmelitańskie w literaturze polskiej [in:] Cztery wieki karmelitów bosych w Polsce 1605–2005, red. A. Ruszała OCD, Kraków 2005, pp. 231–244.
Brodrick J., Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego, t. 1: Początki Towarzystwa Jezusowego, tłum. W. Baranowski, M. Bednarz, Kraków 1969.
Buszewicz E., Poetycka obecność karmelitanek bosych w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej [in:] Czterysta lat karmelitanek bosych w Polsce 1612–2012. Wkład mniszek karmelitańskich w polską historię, kulturę i duchowość. Księga jubileuszowa, red. E. Buszewicz, A. Smagacz, Kraków 2014, pp. 143–162.
Ciesielska-Borkowska S., Mistycyzm hiszpański na gruncie polskim, Kraków 1939, “Rozprawy Wydziału Filologicznego PAU”, t. 66, nr 1.
Czechowicz A., Katolicyzm sarmacki [in:] Humanitas i christianitas w kulturze polskiej, red. M. Hanusiewicz-Lavallee, t. 4, Warszawa 2009, pp. 191–222.
Czyż A., Poezja rękopisów karmelitańskich (Z dziejów polskiej literatury mistycznej), “Przegląd Powszechny” 11 (1984), pp. 216–227.
Daniluk M., Kameduli. II. W Polsce [in:] Encyklopedia katolicka, t. 8, Lublin 2000, columns 442–443.
Drogi duchowe katolicyzmu polskiego XVII wieku, red. A. Nowicka-Jeżowa, t. 7, Warszawa 2016.
Duchowość zakonna, red. J. Kłoczowski, Kraków 1994.
Estreicher K., Bibliografia polska, t. 4, Kraków 1878; t. 13, Kraków 1894; t. 18, Kraków 1901; t. 31, Kraków 1936; t. 33, Kraków 1939.
Formowanie kultury katolickiej w dobie potrydenckiej, red. J. Dąbkowska-Kujko, t. 6, Warszawa 2016.
Gil C. OCD, Ku Chrystusowej pełni. Matka Teresa Marchocka, karmelitanka bosa (1603–1652), Kraków 1993.
Gil C. OCD, Życie codzienne karmelitanek bosych w Polsce w XVII–XIX wieku, Kraków 1997.
Gil H. OCD, Kult św. Teresy od Jezusa w polskich ośrodkach karmelitańskich w. XVII do XIX [in:] Otrzymałam ducha mądrości. Księga pamiątkowa z okazji ogłoszenia św. Teresy od Jezusa Doktorem Kościoła Powszechnego, red. O. Filek OCD, Kraków 1972, pp. 347–378.
Glemma T., Przyjęcie reformy trydenckiej w Kościele polskim [in:] Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. 1, cz. 2, Poznań–Warszawa 1974, pp. 173–207.
Glińska A., Przyczynek do dziejów poezji karmelitańskiej. Charakterystyka i wybrane wiersze z rękopisu o sygn. 3643 I ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, “Barok. Historia– Literatura–Sztuka”, t. 5, 10 (1998) 2, pp. 185–194.
Gogola J.W. OCD, Teresa od Jezusa Marchocka, karmelitanka bosa 1603–1652. Życie i doświadczenie mistyczne, [in:] Mistycy i mistyka Karmelu, Kraków 2007.
Goliński J.K., Mistyka i łaska. Życie wewnętrzne Marianny Marchockiej w świetle „Żywota” [in:] Pisarki polskie epok dawnych, red. K. Stasiewicz, Olsztyn 1998, pp. 57–67.
Górski K., Duchowość chrześcijańska, Wrocław 1978.
Górski K., Kierownictwo duchowe w klasztorach żeńskich w Polsce XVI–XVIII wieku. Teksty i komentarze, “Textus et Studia” 11 (1980).
Górski K., Matka Magdalena Mortęska i jej rola w reformie trydenckiej w Polsce, “Nasza Przeszłość” 34 (1971), pp. 131–176.
Górski K., Matka Mortęska, Kraków 1971.
Górski K., Od religijności do mistyki. Zarys dziejów życia wewnętrznego w Polsce. Część pierwsza 966–1795, Lublin 1962.
Górski K., Studia i materiały z dziejów duchowości, Warszawa 1980.
Górski K., Uwagi o rozmyślaniach staropolskich [in:] Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej, red. B. Otwinowska, J. Pelc, Warszawa 1984, p. 223–228.
Górski K., Zarys dziejów duchowości w Polsce, Kraków 1986.
Grupiński W., Wewnątrz. Rzecz o „Autobiografii mistycznej” Marianny Marchockiej, Warszawa 2005.
Gryga S., Złoty wiek mistyki hiszpańskiej, t. 1: Wcześni pisarze XVI wieku, Kraków 1987.
Gryga S., Złoty wiek mistyki hiszpańskiej, t. 2: Nowe drogi. Okres zmagań i cierpień duchowych (1525–1570), Kraków 1996.
Grzebień L., Jezuici [in:] Encyklopedia katolicka, t. 7, Lublin 1997, column 1255.
Hanusiewicz M., „Święta zuchwałość” bezimiennej karmelitanki [in:] Muzy i Hestia. Studia dedykowane Profesor Ludwice Ślękowej, red. M. Cieński, J. Sokolski, Wrocław 1999, pp. 97–112.
Hanusiewicz-Lavallee M., Dawne i nowe. Tożsamość wyznaniowa katolików świeckich w potrydenckiej Rzeczypospolitej [in:] Formowanie kultury katolickiej w dobie potrydenckiej, red. J. Dąbkowska-Kujko, t. 6, Warszawa 2016, pp. 104–144.
Hołodok S., Źródła do dziejów liturgii sakramentów w diecezji wileńskiej (XVI–XVIII w.), “Studia Teologiczne” 1 (1983), pp. 195–219.
Inwentarz Rękopisów Biblioteki SS. Karmelitanek Bosych w Krakowie na Wesołej, red. Benignus od Chrystusa Króla OCD, Czerna 1960.
Janicka-Olczakowa E., Zakony żeńskie w Polsce, [in:] Kościół w Polsce, vol. 2: Wiek XVI–XVIII, ed. J. Kłoczowski, Kraków 1969, p. 731–778.
Jocz A., Anna Maria Marchocka — polska reprezentantka karmelitańskiej szkoły duchowości [in:] Duchowość i religijność kobiet dawniej i dziś, red. E. Pakszys, L. Sikorska, Poznań 2000, pp. 113–125.
Kaczor-Scheitler K., Działalność pisarska polskich zakonów żeńskich w dobie baroku, “Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 13 (2010), pp. 77–89.
Kaczor-Scheitler K., Epistolarna dedykacja Szymona Wysockiego dla Barbary z Dąbrowicy Firlejówny [in:] Epistolografia w dawnej Rzeczypospolitej, t. 8: Literatura, historia, język, red. P. Borek, M. Olma, M. Piątek, Kraków 2019, „Collegium Columbinum, Biblioteka Tradycji”, nr CLXIV, pp. 51–54.
Kaczor-Scheitler K., Marianna Marchocka a św. Teresa z Avila, Poznań 2009.
Kaczor-Scheitler K., Mistycyzm hiszpański w piśmiennictwie polskich karmelitanek XVII i XVIII wieku, Łódź 2005.
Kaczor-Scheitler K., Perswazja w wybranych medytacjach siedemnastowiecznych z klasztoru norbertanek na Zwierzyńcu, Łódź 2016.
Kaczor-Scheitler K., Realizacja funkcji perswazyjnej w „Palmie panieńskiej” benedyktyna Basilia Gradiego w przekładzie jezuity Szymona Wysockiego, “Załącznik Kulturoznawczy” 5 (2018), pp. 125–142.
Kaczor-Scheitler K., Rękopiśmienne zbiory krakowskiej Biblioteki Karmelitanek Bosych [in:] Bibliologia. Problemy badawcze nauk humanistycznych, red. D. Kuźmina, Warszawa 2007, “Nauka — Dydaktyka — Praktyka”, t. 100, pp. 160–166.
Kakareko A., La riforma della vita del clero nella diocesi di Vilna dopo il Concilio di Trento (1564–1796), Roma 1996.
Karpiński A., Lubomirski, Karmel i Rybki [in:] Muzy i Hestia. Studia dedykowane Profesor Ludwice Ślękowej, red. M. Cieński, J. Sokolski, Wrocław 1999, pp. 83–96.
Klasztory karmelitanek bosych w Polsce, na Litwie i Rusi. Ich początek, rozwój i tułactwo w czasie rozruchów wojennych w XVII wieku. Rzecz osnuta na kronikach klasztornych, ed. R. Kalinowski OCD, t. 4: Kraków. II Klasztor S. M. Teresy i S. Jana od Krzyża, Kraków 1904.
Kłoczowski J., Dzieje chrześcijaństwa polskiego, t. 1, Paryż 1987; t. 2, Paryż 1991.
Kłoczowski J., Zakony męskie w Polsce w XVI–XVIII wieku [in:] Kościół w Polsce, t. 2: Wiek XVI–XVIII, red. J. Kłoczowski, Kraków 1969, pp. 483–730.
Kłoczowski J., Müllerowa L., Skarbek J., Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986.
Konieczny M., Norbertanki [in:] Encyklopedia katolicka, t. 13, Lublin 2009, columns 1391–1393.
Księga profesji SS. Karm. Konwentu św. Marcina w Krakowie, ms Biblioteka Karmelitanek Bosych, nr 258.
Księgi, w których są krótko opisane żywoty i cnoty zmarłych zakonniczek Bosych Zakonu Najświętszej Panny Maryjej z Góry Karmelu w klasztorze krakowskim św. Marcina od Roku Pańskiego 1627, ms Biblioteka Karmelitanek Bosych, nr 253.
Kumor B., Historia Kościoła, t. 5: Czasy nowożytne. Rozłam w chrześcijańskie zachodnim, Lublin 2004.
Kumor B., Historia Kościoła, t. 6: Czasy nowożytne. Kościół w okresie absolutyzmu i oświecenia, Lublin 2005.
Lessius L., Narada, której wiary trzymać się mamy […]. Przełożona z łacińskiego języka na polski przez Ludwika Kremera rajce krakowskiego, Cracoviae 1616.
Litak S., Jezuici na tle innych zakonów męskich w Polsce w XVI–XVIII wieku, [in:] Jezuici a kultura polska. Materiały sympozjum z okazji jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491–1991) i 450-lecia postania Towarzystwa Jezusowego (1540–1990), Kraków, 15–17 lutego 1991 r., red. L. Grzebień, S. Obirek, Kraków 1993, pp. 185–198.
Meller K., Potrydenckie konwersje protestantów na katolicyzm. Świadectwa piśmiennicze [in:] Formowanie kultury katolickiej w dobie potrydenckiej, red. J. Dąbkowska-Kujko, t. 6, Warszawa 2016, pp. 300–350.
Misiurek J., Śluby Jana Kazimierza [in:] Encyklopedia katolicka, t. 19, Lublin 2013, columns 257–258.
Misiurek J., Zarys historii duchowości chrześcijańskiej, Lublin 1992.
Monastycyzm XV–XVIII wieku. Tradycja średniowieczna wobec wyzwań nowożytnego humanizmu, red. M.T. Gronowski OSB, P. Urbański, t. 4, Warszawa 2016.
Müller W., Trudne stulecie (1648–1750) [in:] Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys przemian 966–1979, red. J. Kłoczowski, Lublin 1992, pp. 255–293.
Nasiorowski S., „List pasterski” kard. Bernarda Maciejowskiego, Lublin 1992.
Natoński B., Początki Towarzystwa Jezusowego w Polsce [in:] J. Brodrick, Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego, tłum. W. Baranowski, M. Bednarz, Kraków 1969, pp. 414–477.
Nieznanowski S., Siedemnastowieczne kolędy karmelitańskie. Rekonesans [in:] Od średniowiecza ku współczesności. Prace ofiarowane Jerzemu Starnawskiemu w pięćdziesięciolecie doktoratu, red. J. Okoń, Łódź 2000, pp. 301–305.
Nowicka-Jeżowa A., Barok polski. Między Europą i sarmacją, cz. 1: Profile i zarysy całości, Warszawa 2009–2011.
Nowicka-Jeżowa A., Drogi duchowe katolicyzmu polskiego na mapie potrydenckiej Europy — spojrzenie wstępne [in:] Drogi duchowe katolicyzmu polskiego XVII wieku, red. A. Nowicka-Jeżowa, t. 7, Warszawa 2016, pp. 7–18.
Nowicka-Struska A., Duchowość i piśmiennictwo karmelitańskie w Polsce XVII i XVIII wieku [in:] Drogi duchowe katolicyzmu polskiego XVII wieku, red. A. Nowicka-Jeżowa, t. 7, Warszawa 2016, pp. 344–393.
Obirek S., Etos humanistyczny polskich jezuitów [in:] Etos humanistyczny, red. P. Urbański, Warszawa 2010, pp. 147–166.
Obirek S., Jezuici w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1664–1668. Działalność religijna, społeczno-kulturalna i polityczna, Kraków 1996.
Okoń J., Na scenach jezuickich w dawnej Polsce (rodzimość i europejskość), Warszawa 2006.
Olszewski D., Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Kraków 1996.
Panfil T., Jan II Kazimierz [in:] Encyklopedia katolicka, t. 7, Lublin 1997, column 871.
Partyka J., „Żona wyćwiczona”. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII wieku, Warszawa 2004.
Piechnik L. SJ, Akademia Universitas Societatis Jesu najstarsza uczelnia wileńska [in:] Z dziejów Almae Matris Vilnensis. Księga pamiątkowa ku czci 400-lecia założenia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, red. L. Piechnik SJ, K. Puchowski, Kraków 1996, pp. 221–234.
Piechnik L. SJ, Działalność jezuitów polskich na polu szkolnictwa (1565–1773) [in:] Jezuici a kultura polska. Materiały sympozjum z okazji jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491–1991) i 450-lecia postania Towarzystwa Jezusowego (1540–1990), Kraków, 15–17 lutego 1991 r., red. L. Grzebień, S. Obirek, Kraków 1993, pp. 243–259.
Pierrard P., Historia kościoła katolickiego, przedmowa M.D. Chenu, tłum. T. Szafrański, Warszawa 1984.
Piśmiennictwo zakonne w dobie staropolskiej, red. M. Kuran, K. Kaczor-Scheitler, M. Kuran, przy współpracy D. Szymczaka, Łódź 2013, “Analecta Literackie i Językowe”, t. 3.
Poplatek J., Studia z dziejów jezuickiego teatru szkolnego w Polsce, Wrocław 1957.
Popławska H., Autobiografia mistyczna [in:] Religijność literatury polskiego baroku, red. C. Hernas, M. Hanusiewicz, Lublin 1995, “Religijne Tradycje Literatury Polskiej”, t. 5, pp. 101–123.
Popławska H., Kultura literacka karmelitanek bosych w Polsce, Gdańsk 2006.
Popławska H., „Zabawa wesoło-nabożna przyszłych obywatelów nieba”. Nad siedemnastowiecznymi sylwami karmelitanek bosych [in:] Literatura polskiego baroku w kręgu idei, red. A. Nowicka-Jeżowa, M. Hanusiewicz, A. Karpiński, Lublin 1995, pp. 133– 159.
Popławska H., Żywoty i autobiografie w rękopiśmiennych zbiorach Biblioteki Karmelitanek Bosych na Wesołej w Krakowie [in:] Staropolska kultura rękopisu, red. H. Dziechcińska, Warszawa 1990, pp. 191–209.
Poprawa-Kaczyńska A., Ignacjański „modus meditandi” w kulturze religijnej późnego baroku [in:] Religijność literatury polskiego baroku, red. C. Hernas, M. Hanusiewicz, Lublin 1995, “Religijne Tradycje Literatury Polskiej”, t. 5, pp. 259–270.
Religia. Encyklopedia, red. T. Gadacz, B. Milerski, t. 7, Warszawa 2003.
Rusiecki M., Katechizm [in:] Encyklopedia katolicka, t. 8, Lublin 2000, column 1041.
Rusiecki M., Katechizm rzymski [in:] Encyklopedia katolicka, t. 8, Lublin 2000, column 1053.
Tazbir J., Historia Kościoła katolickiego w Polsce (1460–1795), Warszawa 1966.
Tazbir J., Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji, Warszawa 1987.
Tazbir J., Święci, grzesznicy i kacerze. Z dziejów polskiej kontrreformacji, Warszawa 1959.
Tommaso della Croce (OCD), Święta Teresa i prądy duchowe jej czasów, tłum. A. Bodzenta OCD [in:] Mater spiritualium. Studia nad doktryną św. Teresy od Jezusa, red. O. Filek OCD, Kraków 1974, pp. 11–62.
Wanat B.J. OCD, Bibliografia św. Teresy od Jezusa w Polsce [in:] Otrzymałam ducha mądrości. Księga pamiątkowa z okazji ogłoszenia św. Teresy od Jezusa Doktorem Kościoła Powszechnego, red. O. Filek OCD, Kraków 1972, pp. 379–396.
Wanat B.J. OCD, Katalog Archiwum Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych pw. Ducha Świętego w Czernej, t. 1: Dokumenty i zespoły archiwalne, Kraków 1998; t. 2: Zbiory i spuścizny zakonników oraz kartografia, Kraków 1999.
Wanat B.J. OCD, Zakon karmelitów bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605–1975, Kraków 1979.
Wisłocki W., Katalog Rękopisów Biblijoteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, cz. 1–2, Kraków 1877–1881.
Woliński J., Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, Warszawa 1960.
Wróbel E.E. CSFN, Życie religijne i zakonne w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku [in:] Cztery wieki Karmelitów Bosych w Polsce 1605–2005. Materiały z ogólnopolskiego sympozjum historyczno-teologicznego, Aula Collegium Novum, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 21–22 listopada 2005, red. A. Ruszała OCD, Kraków 2005, pp. 15–38.
Zielińska K., Program integracji społecznej w świetle uchwał Kościoła potrydenckiego, “Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 28 (1983), pp. 93–110.
Zmuda E., Rękopisy z archiwum karmelitanek bosych w Krakowie na Wesołej jako źródło badań językoznawczych, “Małopolska. Regiony, Regionalizmy, Małe ojczyzny” 18 (2016), pp. 33–43.
Żywoty pierwszych karmelitanek polskich, red. K. Górski, “Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 6 (1963), pp. 361–395.