Słowa kluczowe
ekolingwistyka
inwazja językowa
język polski
germanizacja
rusyfikacja
tożsamość kulturowa
zbiory zaborów Polski
imperializm językowy
Jak cytować
Abstrakt
Niniejsze opracowanie przedstawia interdyscyplinarne studium dotyczące relacji między językiem a władzą polityczną w okresie zaborów Polski. Analizuje losy języka polskiego jako systemu językowego poddanego procesowi „presji językowej” ze strony języków państw zaborczych – niemieckiego i rosyjskiego. W ramach podejścia ekolingwistycznego język ukazany jest jako żywy organizm funkcjonujący w dynamicznym ekosystemie kulturowym, narażony na dominację, represję i przymus adaptacji. Tekst wprowadza model teoretyczny (IL-TL-SL), który ilustruje etapy podporządkowania językowego oraz mechanizmy oporu wobec niego. Na podstawie materiału historycznego pokazano, w jaki sposób polska inteligencja i szerokie warstwy społeczeństwa zachowały żywotność i tożsamość języka mimo zewnętrznej presji. Ostatecznie opracowanie dowodzi, że język polski przetrwał okres zaborów nie tylko jako środek komunikacji, lecz także jako podstawowy symbol pamięci narodowej i tożsamości, odzyskując pełną autonomię po 1918 roku. Tekst wnosi istotny wkład w dyskusję nad ekologią języka, imperializmem językowym oraz współzależnością kultury, języka i władzy politycznej.
Bibliografia
Abrams, L. (1995). Bismarck and the German Empire 1871–1918. London: Routledge.
Borodziej, Ł. (1972). Pruska polityka oświatowa na ziemiach polskich w okresie Kulturkampfu [Prussian educational politics in the Polish territories during Kulturkampf]. Warszawa: PWN.
Borzyszkowski, J. (1986). Inteligencja polska w Prusach Zachodnich: 1848–1920 [Polish intelligentsia in West Prussia: 1848–1920]. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie.
Bukowski, P. (2015). Identity as a determinant of institutional persistence: Lessons from the Partitions of Poland. Berkeley Economic History Laboratory (BEHL) Working Paper Series, WP2015-10. Berkeley, CA.
Campbell, L., & Grondona, V. (Eds.). (2012). The indigenous languages of South America: A comprehensive guide. Berlin: De Gruyter Mouton. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110258035
Cegielski, T., & Kądziela, Ł. (1990). Rozbiory Polski 1772–1795 [The partitions of Poland 1772–1795]. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Chwalba, A. (2000). Historia Polski 1795–1918 [History of Poland 1795–1918]. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Clark, C. (2006). Iron kingdom: The rise and downfall of Prussia, 1600–1947. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Czepulis-Rastenis, R. (1988). Ludzie nauki i talentu: Studia o świadomości społecznej inteligencji polskiej w zaborze rosyjskim [The people of science and talents: Studies on the social awareness of Polish intelligentsia in the Russian Partition]. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Davies, N. (2005). God’s playground: A history of Poland (Vols. 1–2, Rev. ed.). Oxford: Clarendon Press.
Díaz del Castillo, B. (1568/1632). Historia verdadera de la conquista de la Nueva España [The true history of the conquest of New Spain]. London: Hakluyt Society (1908 translation).
Dybiec, J., Meissner, A., Szmyd, K., & Krawczyk, J. (Eds.). (2015). Szkolnictwo i oświata w Galicji 1772–1918 [Schools and education in Galicia 1772–1918]. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Galos, A., Gentzen, F. H., & Jakóbczyk, W. (1966). Dzieje Hakaty [The history of Hakata]. Poznań: Instytut Zachodni.
Gostyński, W., & Pilarczyk, Z. (2004). Poznań. Fortyfikacje miejskie [Poznań: The urban fortifications]. Poznań: Wydawnictwo Miejskie.
Halecki, O. (1976). A history of Poland. New York: McKay.
Hentschel, G., Anders-Marnowsky, S., & Tesch, S. (2019). Zur russischen Vermittlung von Germanismen ins Polnische während der Zeit der polnischen Teilungen. Prace Filologiczne, 74, 351–363. DOI: https://doi.org/10.32798/pf.473
Kamusella, T. (2013). Germanization, Polonization, and Russification in the partitioned lands of Poland-Lithuania. Nationalities Papers, 41(5), 815–838. DOI: https://doi.org/10.1080/00905992.2013.767793
Kaplan, H. H. (1962). The first partition of Poland. New York: Columbia University Press. DOI: https://doi.org/10.7312/kapl93478
Kleiner, J., Maciąg, W., Kawyn, S., Ulewicz, T., & Spytkowski, J. (1990). Zarys dziejów literatury polskiej [An outline of the history of Polish literature]. Wrocław: Ossolineum.
Klemensiewicz, Z. (1999). Historia języka polskiego [History of the Polish language]. Warszawa: PWN.
Korman, S. (1996). The right of conquest: The acquisition of territory by force in international law and practice. Oxford: Oxford University Press.
Lord, R. (1915). The second partition of Poland. Cambridge: Cambridge University Press. Lukowski, J. (1999). The partitions of Poland: 1772, 1793, 1795. Abingdon & New York: Routledge.
Matras, Y. (2009). Language contact. Cambridge: Cambridge University Press. DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9780511809873
Miłosz, C. (1996). Historia literatury polskiej do roku 1939 [History of Polish literature to the year 1939] (2nd ed.). Kraków: Wydawnictwo Znak.
Nasiłowska, A. (2019). Historia literatury polskiej [History of Polish literature]. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN.
Phillipson, R. (1992). Linguistic imperialism. Oxford: Oxford University Press.
Porter, B. (2000). When nationalism began to hate: Imagining politics in nineteenth-century Poland. Oxford: Oxford University Press. DOI: https://doi.org/10.1093/oso/9780195131468.001.0001
Puppel, S. (2009a). The protection of natural language diversity – fancy or duty? Scripta Neophilologica Posnaniensia, 10, 97–109.
Puppel, S. (2009b). Uwagi w sprawie konieczności ochrony dziedzictwa kulturowo-językowego, czyli od ojcowizny i ojczyzny do wspólnoty światowej [Remarks concerning the necessity to protect the cultural-linguistic heritage, or from patrimony and fatherland to global community]. Oikeios Logos, 5, 11–19.
Puppel, S. (2022). Habent sua fata linguae (czyli szkic o tym, że wszyscy mamy język, że „mieszkamy” w nim i co się z nim dzieje) [An essay on our having a language, on ‘residing’ in it, and on what happens to it]. Scripta de Communicatione Posnaniensi. Seria: Prace Naukowe Zakładu Ekolingwistyki i Komunikologii UAM, 10.
Puppel, S. (2023). Tryb rozkazujący w służbie „wszechpolityki”, czyli o powszechnym prawie istnienia i Gematonie Behawioralnym Człowieka: krótkie studium rozpoznawcze [The imperative mood in the service of “universal politics” and the Human Behavioural Gematon: A short identification study]. Scripta Neophilologica Posnaniensia, 23, 69–76. DOI: https://doi.org/10.14746/snp.2023.23.05
Ricento, T. (Ed.). (2006). An introduction to language policy: Theory and method. Oxford: Blackwell Publishing.
Rojas, N. (2022, March 21). Reclaiming indigenous languages, cultures. The Harvard Gazette.
Rolf, M. (2021). Imperial Russian rule in the Kingdom of Poland, 1864–1915. Pittsburgh, PA: University of Pittsburgh Press. DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv2321h97
Skutnabb-Kangas, T., & Phillipson, R. (Eds.). (2023). The handbook of linguistic human rights. New York: John Wiley & Sons. DOI: https://doi.org/10.1002/9781119753926
Szymański, L. (1983). Zarys polityki caratu wobec szkolnictwa ogólnokształcącego w Królestwie Polskim w latach 1815–1915 [An outline of tsarist policy towards secondary education in the Kingdom of Poland, 1815–1915]. Wrocław: Akademia Wychowania Fizycznego.
Thomason, S. (2001). Language contact: An introduction. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Toth, K. (2022, January 19). The death and revival of indigenous languages. Harvard International Review.
Truchim, S. (1967–1968). Historia szkolnictwa i oświaty polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim, 1815–1915 [History of schooling and Polish education in the Grand Duchy of Poznań, 1815–1915]. Wrocław: Ossolineum.
Walczak, B. (1995/1999). Zarys dziejów języka polskiego [An outline of the history of the Polish language]. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Walsh, J. (2012). Language policy and language governance: A case study of Irish language legislation. Language Policy, 11, 323–341. DOI: https://doi.org/10.1007/s10993-012-9238-7
Wandycz, P. S. (1974). The lands of partitioned Poland, 1795–1918. Seattle: University of Washington Press. DOI: https://doi.org/10.1515/9780295803616
Winford, D. (2002). An introduction to contact linguistics. Oxford: Blackwell Publishing.
Wolff, L. (2010). The idea of Galicia: History and fantasy in Habsburg political culture. Stanford, CA: Stanford University Press.
Wroczyński, R. (1980). Dzieje oświaty polskiej 1795–1945 [History of Polish education 1795–1945]. Warszawa: PWN.
Zdrada, J. (2007). Historia Polski 1795–1918 [History of Poland 1795–1918]. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Zepeda, O., & Hill, J. H. (1991). The condition of Native American languages in the United States. Diogenes, 39, 45–65. DOI: https://doi.org/10.1177/039219219103915304
Zybura, M. (2004). Niemcy w Polsce [Germans in Poland]. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Stanisław Puppel
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.