Abstrakt
The analysis of the material included in the Dictionary of Polish Local Dialects (DPLD) to present their geographical scopes in Polish local dialects; to show the degree to which they have been adopted by local dialects – both from the formal and the semantic point of view; to show the way they function in the local dialects; to group the borrowings into semantic fields and to present the way they function within the separated meaning groups. The presented material shows that the degree of intensity of Russian borrowings in particular semantic fields is varied. The largest amount of borrowings are names defining a man with reference to his physical and psychological features, as well as other features related to physical appearance. A little smaller semantic group includes the names of plants and animals. The language adopted specific names, often characteristic of the folk culture, which were related to practical everyday life. Such borrowings refer to the names of tools, vessels and objects typical of the life of the village. It is on the basis of such everyday life on the border that practical Polish and East Slavic relations developed. In quite a natural way, those relations caused language interference which resulted in the borrowings that are known even now. The presented material shows that the degree of intensity of Russian borrowings in particular semantic fields is varied.Bibliografia
AGM – Atlas gwar mazowieckich, t. I: Halina Horodyska-Gadkowska, Alina Strzyżewska-Zaremba, t. II-X: Anna Kowalska, Alina Strzyżewska-Zaremba, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk– Łódź 1971–1992.
AJK – Atlas językowy Kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, opracowany przez Zespół Zakładu Słowianoznawstwa PAN w Warszawie, t. I-VIII pod kierunkiem Zdzisława Stiebera, t. IX–XV pod kierunkiem Hanny Popowskiej-Taborskiej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1964– 1978.
AJW – Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, t. I-VI: red. Zenon Sobierajski i Jan Burszta, t. VII–XI: red. Zenon Sobierajski, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1979–1992, od t. VII Poznań 1994–2005.
ASL IV 5 s 17 – Świeży Jan, Strój podlaski (nadbużański), Atlas polskich strojów ludowych, Lublin – Wrocław 1958.
Bańkowski Andrzej, 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa.
Boryś SE – Boryś Wiesław, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
Boryś Wiesław, Popowska-Taborska Hanna, 1994–2006, Słownik etymologiczny kaszubszczyzny, t. I–V, Warszawa.
Brückner Aleksander, 1915, Wpływy języków obcych na język polski, Encyklopedia AU II, dział III, cz. I, Kraków, s. 100–153 (przedruk: Brückner Aleksander, 1974, Początki i rozwój języka polskiego, Warszawa, s. 363–429).
Brückner Aleksander, 1974, Początki i rozwój języka polskiego, red. Mieczysław Karaś, Warszawa.
Brückner Aleksander, 1989, Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. V, Warszawa.
Chełm – Kolberg Oskar, Chełmskie. Obraz etnograficzny, cz. I, II, Kraków 1890, 1891.
Черных – Черных Павел Яковлевич, Историко-этимологический словарь современного русского языка, t. I–II, Москва 1994.
Даль Владимир Иванович, Толковый словарь живого великорусского языка, t. I-IV, Санкт-Петербург – Москва 1903–1909.
Doroszewski Witold, 1949, Język Teodora Tomasza Jeża (Zygmunta Miłkowskiego). Studium z dziejów języka polskiego XIX w., Warszawa.
Doroszewski Witold, 1962, Studia i Szkice Językoznawcze, Warszawa.
EncRoln II – 812–846 – Konopka Józef, Gospodarstwo górskie, [w:] Encyklopedia rolnictwa i wiadomości związek z nim mających, red. Jan Tadeusz Lubomirski, Edmund Stawiski, Stanisław Przystański, Warszawa 1874.
ECYM – Мельничук Олександр Савич (red.), Етимологiчний словник української мови, t. I–VI, Київ 1982–2011.
ЭСБМ – Этымалагічны слoўнік беларускай мовы, red. Генадзій Цыхун, t. I–XIII, Мінск 1988–2010.
ЭССЯ – Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд, red. Олег Николаевич Трубачев, т. 1-, Москва 1974-.
Glog Obch – Gloger Zygmunt, Obchody weselne, cz. I, Kraków 1869.
Грінченко Борис Дмитрович, Словарь української мови, t. I-IV, Київ1907–1909.
Herniczek - Morozowa Wanda, 1975–1976, Terminologia polskiego pasterstwa górskiego, cz. I–III, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
http:/lcorp.ulif.org.ua/dictua/
K – Karłowicz Jan, Słownik gwar polskich, t. I–VI, Kraków, 1900–1911.
Karaś Halina, 1996, Rusycyzmy słownikowe w polszczyźnie okresu zaborów (na podstawie prasy warszawskiej z lat 1795–1918), Warszawa.
Kell – Kellner Adolf, Východolašská nářeči, I, II. Brno, 1946, 1949.
Kiel – Kolberg Oskar, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, Seria XVIII, XIX. Kieleckie, Cz. I, II, Kraków 1885, 1886.
Kowalski Tadeusz, 1928, W sprawie zapożyczeń tureckich w języku polskim, [w:] Symbolae grammaticae in honorem Ioannis Rozwadowski, II, Kraków, s. 347–353.
Krak – Kolberg Oskar, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, Seria V-VIII. Krakowskie, cz. I–IV, Kraków 1871–1875.
KurLub – Kuraszkiewicz Władysław, Dialektologia. Przegląd gwar województwa lubelskiego, [w:] Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, Lublin 1932, I, s. 273–324.
Kurzowa Zofia, 1983a, Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 roku, Warszawa – Kraków.
Kurzowa Zofia, 1983b, Zmiany w polach językowych zapożyczeń ukraińskich a polsko-ukraińskie kontakty językowe, „Studia nad Polszczyzną Kresową”, t. II, s. 49–63.
Kurzowa Zofia, 1993, Język polski Wileńszczyzny i Kresów Północno-Wschodnich XIV–XX w., Warszawa – Kraków.
Kwaśnicka-Janowicz Agata, 2008, Żywotność wschodnich slawizmów leksykalnych w gwarach Małopolski południowowschodniej, „LingVaria” 3, nr 1 (5), s. 133–139.
L – Linde Samuel Bogumił, Słownik języka polskiego, t. I–VI, wyd. 2, Lwów 1854–1860. 98 Anna Kostecka-Sadowa SO 72/1
LL XIX 4–5 s 76–85 – Drzeżdżon Jan, Augustyn Dominik – gawędziarz ludowy, Literatura Ludowa”, Warszawa 1975.
LPW – Lorentz Friedrich, Hinze Friedhelm, Pomoranisches Wörterbuch, I–V, Berlin 1958, 1970, 1973, 1975, 1983.
Lud LII 209–250 – Ciesielsk i Zygmunt, Z badań nad garncarstwem ludowym w województwie białostockim, [Ostatnio] „Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego”, Wrocław 1968.
Łesiów Michał, 1962, O polsko-ukraińskich związkach językowych w średniowieczu, „Język Polski” XLII, s. 70–71.
Łęcz – Kolberg Oskar, Lud... Seria XXII. Łęczyckie, Kraków 1889.
MAGP – Mały atlas gwar polskich, oprac. przez Pracownię Atlasu i Słownika Gwar Polskich Zakładu Językoznawstwa PAN w Krakowie, t. I–II pod kier. Karol Nitscha, t. III–XIII pod kier. Mieczysława Karasia, Wrocław 1957–1970.
Mańczak Witold, 1970, Z zagadnień językoznawstwa ogólnego, Wrocław.
Maz – Kolberg Oskar, Mazowsze. Obraz etnograficzny, t. I-V, Kraków 1885–1890.
Mazur – Mazur Jan, Gwary ludowe okolic Biłgoraja, cz. I. Fonologia, cz. II. Fleksja, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, 1978.
Minikowska Teresa, 1980, Wyrazy ukraińskie w polszczyźnie literackiej XVI wieku, Warszawa – Poznań – Toruń.
Miodunka Władysław, 1980, Teoria pól znaczeniowych. Społeczne i indywidualne ich uwarunkowania, Kraków.
MPKJ VII 27–74 – Kosiński Władysław, Słownik okolicy Czchowa, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w Krakowie, I-VIII, Kraków 1915–1920.
PF IV 173–279 – Lubicz Rafał [Łopaciński Hieronim], Przyczynki do nowego słownika języka polskiego, „Prace Filologiczne”, 1893.
PF IV 306–310 – P. B [Pawłowicz Błażej], Wyrazy gwarowe z okolic Tarnowa, „Prace Filologiczne” 1893.
PF IV 795–904 – Gloger Zygmunt, Słownik gwary ludowej w okr. Tykocińskim, „Prace Filologiczne” 1893.
PieśniŚl – Pieśni ludowe z polskiego Śląska. I: wyd. Jan Stanisław Bystroń, Kraków 1934. II: wyd. Józef Ligęza i Stefan Marian Stoiński, Kraków 1938. III: wyd. Józef Ligęza i Stefan Marian Stoiński, Kraków 1939.
PIJP IV – Herniczek-Morozowa Wanda, Terminologia polskiego pasterstwa górskiego, cz. I., „Prace Instytutu Języka Polskiego”, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975.
PJPAN 60 – Deboveanu Elena, Polska gwara górali bukowińskich w Rumunii, „Prace Językoznawcze Polskiej Akademii Nauk”, Wrocław 1971.
PJPAN 61 – Zdaniukiewicz Alojzy Adam, Gwara Łopatowszczyzny. Fonetyka, fleksja, słownictwo, „Prace Językoznawcze Polskiej Akademii Nauk”, Wrocław 1972.
PKJ II – Klich Edward, Narzecze wsi Borki Nizińskie, „Prace Komisji Językowej Polskiej Akademii Umiejętności”, t. II, Kraków 1919.
PKJP II 2 – Zdancewicz Tadeusz, Wpływy białoruskie w polskich gwarach pod Sejnami, „Prace Komisji Językoznawczej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, Poznań 1966.
PME IV 95–151 – Bystroń Jan, Nazwy i przezwiska polskich grup plemiennych i lokalnych, „Prace i Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, 1927.
Popowska-Taborska Hanna, 1975, O niektórych zbieżnościach leksykalnych kaszubskobiałoruskich (poleskich), [w:] Беларуска-польскiя ізалексы, Минск, s. 102–109.
Popowska-Taborska Hanna, 1980, Losy dawniejszych zapożyczeń z języków wschodniosłowiańskich w gwarach polskich, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XIX, Warszawa, s. 77–87.
SO 72/1 Zapożyczenia tureckie w gwarach polskich 99
Popowska-Taborska Hanna, 1985, Serb i sobaka – dwa słowa służące jako argumenty w dociekaniach nad etnogenezą Słowian, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XXIII, s. 225–231.
Popowska-Taborska Hanna, 1992a, Geneza ukrainizmów w dialektach polskich, „Język a kultura”, t. VII. Kontakty języka polskiego z innymi językami na tle kontaktów kulturowych, Wrocław, s. 41–46.
Popowska-Taborska Hanna, 1992b, Słowiańszczyzna zachodnia i wschodnia w świetle zarysowujących się podziałów leksykalnych, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. 6, Między Wschodem a Zachodem, cz. 4, Zjawiska językowe na pograniczu polsko-ruskim, red. Jerzy Bartmiński i Michał Łesiów, Lublin, s. 13–19.
Popowska-Taborska Hanna, 1994, Z rozważań nad leksykalnymi związkami kaszubskoukraińskimi, [w:] Проблеми сучасної ареалогії, Київ, s. 174–178.
Popowska-Taborska Hanna, 1997, Niełatwy problem interferencji językowych w dociekaniach etymologicznych, [w:] Interferencje w językach i dialektach słowiańskich, red. Elżbieta Umińska-Tytoń, Łódź, s. 20–24.
PPodegr – Pawłowski Eugeniusz, Gwara podegrodzka wraz z próbą wyznaczenia południowozachodniej granicy gwar sądeckich, Wrocław – Kraków 1955.
Przem – Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, t. 25. Przemyskie, Kraków 1964. Z pośmiertnych materiałów wydał Dr I. Kopernicki. Kraków 1891.
Преображенский Aлександр Григорьевич, Этимологический словарь русского языка, вып. 1–14, Москва 1910–1918.
Rembiszewska Dorota, 2007, Leksyka gwarowa Podlasia, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XLII, s. 105–122.
Roczn – Kremer Aleksander, Słowniczek prowincjonalizmów podolskich ułożony w Kamieńcu Podolskim w r. 1863, „Rocznik ces.-król. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego”. Kraków 1870, s. 178–259.
S–Sychta Bernard, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I: A–G, t. II: H–L, t. III: Ł–O, t. IV: P–Ř, t. V: S–T, t. VI: U–Ž, t. VII: Suplement, Wrocław – Warszawa – Kraków (– Gdańsk) 1967, 1968, 1969, 1970, 1972, 1973, 1976.
Schmidt Jacek, 1997, Stereotyp i granica. Pogranicze zaborów w mentalności współczesnych Wielkopolan, Międzychód.
СБГ – Мацкевіч Юзэфа Фларыянаўна (red.), Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча у пяці тамах, t. I–V, Мінск 1979–1986.
СБМ – Бірыла Мікалай Васілевіч (red.), Слоўнік беларускай мовы, Мінск 1987.
SCiesz – KropJn, Twardzik Józef, Pilch Józef, Wronicz Jadwiga (red.), Słownik gwarowy
Śląska Cieszyńskiego, red. Jadwiga Wronicz, Wisła, Ustroń 1995.
SewIzby – Seweryn Tadeusz, Izby wiejskie i warsztaty przemysłu ludowego w Muzeum Etnograficznym w Krakowie. Przewodnik, Kraków 1952.
SFPS II 181–199 – Maciak J., Opis gwary wsi Kwiatków (pow. ostrowski), „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, Warszawa 1957.
SFPS II 247–269 – Zdancewicz Tadeusz, Osobliwości akcentowe w gwarze wsi Radziuszki pod Sejnami, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, Warszawa 1957.
SGOWM – Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur. Zeszyt próbny. Cz. I, red. Zofia Stamirowska, Halina Pałaszowa, Henryka Perzowa, Warszawa 1972; t. I: A-Ć Wrocław 1987, t. II:
D-G 1991; t. III: H–K, red. Zofia Stamirowska i Henryka Perzowa, Warszawa 1993; t. IV: L–N, t. V: O–Ó, red. Henryka Perzowa i Danuta Kołodziejczykowa, Warszawa – Kraków 2002, 2006.
SGP – Słownik gwar polskich, oprac. przez Zakład Dialektologii Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie, t. I pod kier. Mieczysława Karasia, t. II-V pod kier. Jerzego Reichana, t. VI–VII pod kier. Joanny Okoniowej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź, Kraków 1982– 2007.
Siatkowski Janusz, 2005, Słowiańskie nazwy wykonawców zawodów w historii i dialektach, Warszawa.
Siatkowski Janusz, 2012, Słowiańskie nazwy części ciała w historii i dialektach, Warszawa.
Sieradzka-Baziu r Bożena, Majtczak Tomasz, Mika Dorota, 2013, O zapożyczeniach turkijskich w języku polskim, „Roczniki Humanistyczne” LXI, z. 6, s. 93–107.
SJPD – Doroszewski Witold (red.), Słownik języka polskiego, t. I-XI, Warszawa 1958–1969.
SKoc – Sychta Bernard, Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. I-III, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1980–1985.
Sławski Franciszek, 1952–1982, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I-V, Kraków.
Słpsł – Słownik prasłowiański, red. Franciszek Sławski, t. I–VII, Wrocław 1974-.
SPXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, 1966–1995, t. I–XXVII, red. Maria Renata Mayenowa, Franciszek Pepłowski (od t. XVIII), t. I–XXXVI, Wrocław – Warszawa 1966–2012.
СРНГ – Филин Федор Павлович, Словарь русских народных говоров, т. 1-, Москва – Ленинград 1965-.
Stachowski Marek, 2011, Jak się ma jasiek do Jaśka, a zośka do Zośki?, „LingVaria” 12, s. 103–110.
Stachowski Stanisław, 2005, Glosariusz turecko-polski, Kraków.
Stachowski Stanisław, 2007, Słownik historyczny turcyzmów w Polsce, Kraków.
Steffen Augustyn, 1972, Rozważania etymologiczne: Korman. Naktajza ‘krawat’, „Język Polski” LII, s. 51–52.
Stef Z – Steffen Augustyn, Zbiór polskich pieśni ludowych z Warmii, t. I, II, III, Poznań 1931, 1934, 1937.
SW – Karłowicz Jan, Kryński Adam, Niedźwiedzki Władysław, Słownik języka polskiego, t. I–VIII, Warszawa 1900–1927.
SWil – Słownik języka polskiego, wyd. Maurycy Orgelbrand, t. I–II, Wilno 1861.
CYM – Білодiд Іван Констянтинович (red.), Cловник української мови, Київ 1970–1980, Фасмер Mакс, Этимологический словарь русского языка, tłum. i uzup. Олега Николаевича Трубачева, t. I–IV, Москва 1986–1987
Szymczak Mieczysław, 1966, Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach językach polskiego, Warszawa.
Tokarski Ryszard, 1975, Zapożyczenia leksykalne a zmiany znaczenia w polu wyrazowym, „Język Polski” LV, s. 275–282.
Turek Wacław, 2001, Słownik zapożyczeń pochodzenia arabskiego w polszczyźnie, Kraków.
TurWil – Turska Halina, O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie, „Studia nad Polszczyzną Kresową”, t. I, Wrocław 1982, s. 19–121.
Tрубачев Олег Николаевич, 1959, Исстория славянских терминов родства и некоторых древнейших терминов общественного строя, Москва.
Walczak Bogdan, 1980, O rozwoju znaczeniowym zapożyczeń leksykalnych, [w:] Język. Teoria – Dydaktyka, red. Marcin Preyzner, Kielce, s. 159–187.
Walczak Bogdan, 1999a, Zapożyczenia leksykalne: teoria i metodologia badań, [w:] Polszczyzna północno-wschodnia 2, red. Bogusław Nowowiejski, Białystok, s. 69–107.
Walczak Bogdan, 1999b, Zapożyczenia leksykalne (formalno-semantyczne) czy kalki? O pewnym typie zapożyczeń w kontaktach języków blisko spokrewnionych, [w:] Słowotwórstwo, semantyka i składnia języków słowiańskich, red. Michał Blicharski, Henryk Fontański, Katowice, s. 124–133.
Walczak Bogdan, 2010, Swoistość zapożyczeń z języków blisko spokrewnionych (na przykładzie zapożyczeń czeskich i wschodniosłowiańskich w języku polskim), „Linguistica Copernicana” 4, s. 189–200.
SO 72/1 Zapożyczenia tureckie w gwarach polskich 101 Wisła XI 672–715 – Mátyás Karol, Przezwiska ludowe w powiatach tarnobrzeskim, niskim i brzeskim w Galicji, „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny”, t. XI, Warszawa 1897.
Witkowski Wiesław, 2014, O pożyczkach zwrotnych w kontaktach językowych polsko-wschodniosłowiańskich, [w:] Polono-Slavica in honorem Maria Wojtyła-Świerzowska, red. Leszek Bednarczuk, Halina Chodurska, Anna Mażulis-Frydel, Kraków, s. 357–360.
Zajączkowski Ananiasz, 1934, O potrzebie studiów turkologicznych dla historyka kultury i języka polskiego, „Język Polski” XIX, z. 2, s. 33–38.
Zajączkowski Ananiasz, 1953, Studia orientalistyczne z dziejów słownictwa polskiego, Wrocław.
Zwrot 18 s 8–9 – St[olarz] Teofil, Lech. Żywe teksty. Śląskie opowiadania ludowe [Marklowice Dolne], „Zwrot. Miesięcznik kulturalno-społeczny”, Czeski Cieszyn 1951.
Бурячок Андрій, 1961, Назви спорідненості і свояцтва в українській мові, Київ.
Дзендзелівський Йосип, 1970, Українсько-польські лексичні паралелі, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XV, s. 119–168.
Трубачев Олег Николаевич, 1960, Происхождение названий домашних животных в славянских языках, [w:] Этимологические исследования, Москва, s. 29–34.