Abstrakt
Due to historical and cultural factors, French-Canadian and Quebec literature has traditionally been sparse in its engagement with nature writing. This void was addressed in the 1920s and 1930s by writers who emigrated from France to Canada, notably Marie Le Franc. An exploration of the depictions of time, space, and subjectivity in her works, compared to the novels of Hémon, Constantin-Weyer, and Bugnet, unveils the distinctly vegetal quality of Le Franc’s prose and her profound connection to the forest.
Bibliografia
Barontini, R., Buekens, S. & Schoentjes, P. (éds.) (2022). L’Horizon écologique des fictions contemporaines. Genève : Droz.
Biron, M., Dumont, F. & Nardout-Lafarge, N. (2010). Histoire de la littérature québécoise. Montréal : Boréal.
Bleton, P. & Poirier, M. (2004). Le Vagabond stoïque : Louis Hémon. Montréal : Les Presses de l’Université de Montréal. DOI: https://doi.org/10.1515/9782760624696
Boivin, A. (2002). Marie Le Franc, une romancière bien canadienne sur les traces de Louis Hémon. In A. Boivin & G. Lucas (éds.), Marie Le Franc : la rencontre de la Bretagne et du Québec (pp. 75-93). Québec : Nota bene.
Bouchard, G. (1995). Le Québec comme collectivité neuve. Le refus de l’américanité dans le discours de la survivance. In Y. Lamonde & G. Bouchard (éds.), Québécois et Américains. La culture québécoise aux XIXe et XXe siècles (pp. 15-60). Montréal : Fides.
Bouvet, R. (2011). Les paysages sylvestres et la dynamique de l’altérité dans Hélier, fils des bois de Marie Le Franc. Voix et Images, 36, 3 (108), 21-35. DOI: https://doi.org/10.7202/1005121ar
Bouvet, R., Posthumus, S., Bilodeau, J.-P. & Fauve, F. (2024). Entre les feuilles : Explorations de l’imaginaire botanique contemporain. Québec : Presses Universitaires du Québec. DOI: https://doi.org/10.1353/book.124914
Bugnet, G. (1935). La Forêt. Montréal : Les Editions du Totem.
Castonguay, S. (2006). Faire du Québec un objet de l’histoire environnementale. Globe. Revue internationale d’études québécoises, 9 (1), 17-49. DOI: https://doi.org/10.7202/1000796ar
Chansigaud, V. (2017). Les Français et la nature : Pourquoi si peu d’amour ? Arles : Actes Sud.
Charest, J. (2008). Message du premier ministre. In La forêt, pour construire le Québec de demain (p. 3). Québec : Gouvernement du Québec.
Chartier, D. (2000). L’Émergence des classiques : la réception de la littérature québécoise des années 1930. Montréal : Fides.
Chartier, D. & Fabre, G. (2011). Romanciers « français » au Québec, « canadiens » en France : Les romanciers français et la constitution d’un paysage littéraire au Québec. Voix et Images, 36, 3 (108), 7-13. DOI: https://doi.org/10.7202/1005119ar
Claveau, M. (2012). Les femmes et la forêt nordique. Fatalité, connaissance de soi et normes sociales. In V. Bernier, N. Duvicq & M. Landreville (éds.), Une exploration des représentations du Nord dans quelques oeuvres littéraires québécoises (pp. 81-100). Montréal : Imaginaire Nord UQAM.
Collet, P. (1976). Marie Le Franc : deux patries, deux exils. Sherbrooke : Naaman.
Constantin-Weyer, M. (2014). Un homme se penche sur son passé ou Si la Prairie est morte, le Nord ne l’est pas. 18ème éd. Québec : Les Presses Universitaires du Québec. DOI: https://doi.org/10.1515/9782760539938
Corbin, A. (2014). La Douceur de l’ombre : L’arbre, source d’émotions de l’Antiquité à nos jours. Paris : Fayard.
Crémazie, O. (1882). OEuvres complètes. Montréal : Beauchemin & Valois.
Décarie, D. & Desrochers, J. (2021). Le roman de la forêt au Québec (1934-1947) ou la légitimation d’un espace marginal. Études françaises, 57 (2), 155–174. DOI: https://doi.org/10.7202/1078104ar
Defraeye, J. & Lepage, É. (éds.) (2019). Approches écopoétiques des littératures française et québécoise de l’extrême contemporain. Études littéraires, 48 (3), 7-113. https://www.erudit.org/fr/revues/etudlitt/2019-v48-n3-etudlitt04741/.
Droz, E. (1898). Sur le sentiment de la nature dans la littérature française. Mémoires de la Société d’émulation du Doubs, 7, 1, 186-200.
Ducrocq-Poirier, M. (1980). Le centenaire de Marie Le Franc (1879). Lettres québécoises, 18, 62–68. https://id.erudit.org/iderudit/40599ac.
Ducrocq-Poirier, M. (1981). Marie Le Franc : au-delà de son personnage. Montréal : La Presse.
Fabre, G. (2008). Maurice Constantin-Weyer et Bernard Clavel. Une image rémanente du Grand Nord canadien dans la littérature française. In D. Chartier (éd.), Le(s) Nord(s) imaginaire(s) (pp. 37-54). Montréal : Imaginaire Nord UQAM.
Flamand-Hubert, M. (2015). « L’homme en face d’une nature qui le repousse » : forêt et territoire dans la littérature de la première moitié du XXe siècle. Revue d’histoire de l’Amérique française, 68 (3-4), 301-324. DOI: https://doi.org/10.7202/1033638ar
Flamand-Hubert, M. (2017). La Forêt québécoise en discours dans la première moitié du XXe siècle: représentations politiques et littéraires (thèse de doctorat). Université Sorbonne-Paris IV. https://semaphore.uqar.ca/id/eprint/1313.
Gaboury-Diallo, L. (1989). Le mythe du Far West et du Grand Nord. Cahiers Franco-Canadiens de l’Ouest, I, 1, 95-106.
Girard, M. (1988). La Forêt dénaturée : les discours sur la conservation de la forêt québécoise au tournant du XXe siècle (thèse de doctorat). University of Ottawa.
Harrison, R. (1992). Forêts : Essai sur l’imaginaire occidental. Trad. F. Naugrette. Paris : Flammarion (ouvrage original publié en 1992).
Harvey, C.J. (1994). Georges Bugnet et Gabrielle Roy : paysages littéraires de l’Ouest canadien. LittéRéalité, 6 (1), 53-67. DOI: https://doi.org/10.25071/0843-4182.26800
Hémon, L. (1913). Maria Chapdelaine. La Bibliothèque électronique du Québec. https://beq.ebooksgratuits.com/pdf/Hemon-Maria.pdf.
Hulan, R. (1996). Representing the Canadian North : Stories of Gender, Race, and Nation (thèse de doctorat). McGill University. https://escholarship.mcgill.ca/concern/theses/0r967518z.
Isabel, M. (2010). Les Représentations de la nature dans la littérature québécoise entre 1840 et 1940 (thèse de doctorat). McGill University. https://escholarship.mcgill.ca/concern/theses/5t34sk02q.
Isabel, M. (2015). Écriture(s) de la nature au Québec : un champ à défricher. Présence Francophone : Revue internationale de langue et de littérature, 84 (1), 4. https://crossworks.holycross.edu/pf/vol84/iss1/4/.
Laist, R. (éd.) (2013). Plants and literature : Essays in Critical Plant Studies. Leiden : Brill Academy Pub. DOI: https://doi.org/10.1163/9789401209991
Lambton, J.-G. (Lord Durham) (1969). Le Rapport Durham. Trad. D. Bertrand & A. Desbiens. Montréal : Les Éditions Sainte-Marie (ouvrage original publié en1839).
Le Franc, M. (1931). Au pays canadien français. Paris : Fasquelle.
Le Franc, M. (1934). La Rivière solitaire. Montréal : Fides.
Le Franc, M. (1961). La Randonnée passionnée. 3ème éd. Montréal : Fides.
Le Franc, M. (2011). Hélier, fils des bois (2ème éd.). Québec : Presses Universitaires du Québec. DOI: https://doi.org/10.1353/book15335
Lemire, M. (1981). Introduction à la littérature québécoise (1900-1939). Montréal : Fides.
Lessard, J.-L. (2008) Hélier fils des bois [Web log message], juin 25. https://laurentiana.blogspot.com/2008/06/hlier-fils-des-bois.html.
Lorent, M. (1979). De la Bretagne au Canada : la double appartenance de Marie Le Franc (1879-1964). Annales de Bretagne et des pays de l’Ouest, 86 (4), 621-629. https://doi.org/10.3406/abpo.1979.3003. DOI: https://doi.org/10.3406/abpo.1979.3003
Luethy, I. (1960). Quatre écrivains venus de France au début du XXe siècle : une interprétation nouvelle de la nature canadienne (thèse de doctorat). University of British Columbia. https://dam-oclc.baclac.gc.ca/eng/381d42ce-21d6-4d42-b295-b25a66d3802d.
Mailhot, L. (2003). La Littérature québécoise depuis ses origines. Essai. Montréal : Typo.
McGarry, A. (1942). Marie Le Franc : romancière de la Bretagne et du Canada. (thèse de doctorat). McGill University. https://escholarship.mcgill.ca/concern/theses/ws859j64d.
Morcos, G. & Girouard, J. (1999). Georges Bugnet, horticulteur. Cahiers Franco-Canadiens de l’Ouest, 11, 1-2, 215-232. https://ustboniface.ca/presses/file/documents---cahier-vol-11-no-1-2/11MorcosGirouard.pdf.
Motut, R. (1987). Maurice Constantin-Weyer : écrivain de l’Ouest et du Grand Nord. Saint-Boniface : Les Plaines.
Nadeau, A. (2004). Domination et passivité. L’image de la femme dans Hélier, fils des bois de Marie Le Franc et Le Gardien des glaces d’Alain Gagnon. Postures, Littérature québécoise, 6, 76-88. https://revuepostures.com/fr/articles/nadeau-6.
Papen, J. (1985). Georges Bugnet : homme de lettres canadien. Saint-Boniface : Les Plaines.
Posthumus, S. & Salaün, E. (2013). “Mon pays, ce n’est pas un pays, c’est l’hiver” : Literary Representations of Nature and Ecocritical Thought in Québec. In S.-J. Bradley (éd.), Greening the maple : Canadian ecocriticism in context (pp. 297-327). Calgary : University of Calgary Press. DOI: https://doi.org/10.1515/9781552385470-019
Poulin, A. (2006). La Responsabilité humaine en environnement : l’exemple des forêts boréales du Québec (thèse de doctorat). Université Laval. https://bac-lac.on.worldcat.org/oclc/1273725402?lang=fr.
Reclus, E. (1866). Du sentiment de la nature dans les sociétés modernes. Revue des deux mondes, mai, 352-381. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k660328?rk=987129;2.
Roberts, K.A. (1999). Le Roman national des femmes du Québec (1891-1984) (thèse de doctorat). Queen’s University. https://www.collectionscanada.gc.ca/obj/s4/f2/dsk1/tape9/PQDD_0019/NQ45267.pdf.
Schoentjes, P. (2020). Littérature et écologie : le mur des abeilles. Saint Denis : Editions Corti.
Simard, S. (1987). Mythe et reflet de la France : l’image du Canada en France, 1850-1914. Ottawa : Les Presses de l’Université d’Ottawa.
Sulte, B. (1873). Le Canada en Europe. Montréal : E. Senécal.
Termite, M. (2014). Le Sentiment végétal. Feuillages d’extrême contemporain. Macerata : Quodlibet.
Tougas, G. (1964). Histoire de la littérature canadienne-française. 2ème éd. Paris : PUF.
Tuchmaier, H. (1958). L’Évolution du roman canadien-français. Le choix des sujets et la technique romanesque (thèse de doctorat). Université Laval.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Patrycja Tomczak
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.
Pozostałe postanowienia
- Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).