Słowa kluczowe
ius Valachicum
pańszczyzna
folwark pańszczyźniany
Jak cytować
Abstrakt
Rola pańszczyzn w systemie powinności mieszkańców wsi na prawie wołoskim w Małopolsce i Rusi Koronnej (XV-XVI stulecia)
Celem artykułu była próba określenia roli pańszczyzn w systemie powinności świadczonych przez ludność zamieszkującą w osadach rządzących sie prawem wołoskim. W oparciu o krytyczną analizę dość licznie zachowanych materiałów źródłowych z badanego obszaru (zwłaszcza dokumentów związanych z lokacjami poszczególnych wsi, inwentarzy i lustracji królewszczyzn) podjęto próbę weryfikacji powszechnego w literaturze przedmiotu przekonania o braku lub co najwyżej minimalnym udziale pańszczyzn na rzecz właścicieli w systemie powinności mieszkańców. W efekcie wskazano na specyficzną cechę prawa wołoskiego, jaką był nieznany gdzie indziej lub występujący zaledwie w śladowej postaci, obowiązek wykonywania niewielkich, liczących kilka dni w roku robocizn, świadczonych na rzecz kniaziów. Odnotowano go w całym badanym okresie i na wszystkich obszarach objętych kolonizacją wołoską. Znacznie więcej wątpliwości budzi natomiast przekonanie o zupełnym braku pańszczyzn na rzecz właścicieli wsi. Zaprezentowany materiał źródłowy wskazuje, że rzeczywiście istniały osady których ten obowiązek nie dotyczył (i być może nawet ta sytuacja dominowała), jednak w innych występowały starsze, zwykle mniej uciążliwe formy prac (robocizny w wymiarze rocznym, „na rozkaz” itd.), natomiast próby narzucenia pańszczyzny tygodniowej sięgają lat 30.-40. XVI w. Jej powszechne wprowadzenie na obszarach pozagórskich ściśle łączy sie z rozwojem folwarku nastawionego na produkcję zboża. Dla osad wołoskich oznaczało to ograniczenie, a następnie całkowitą likwidację ich uprzywilejowanego statusu prawnego. Nie jest kwestia przypadku, że ten nurt kolonizacyjny ulega wyraźnemu zahamowaniu na przełomie XVI i XVII wieku. Losu tego uniknęły jedynie miejscowości, położone w typowej strefie górskiej, gdzie warunki naturalne uniemożliwiały na szerszą skalę uprawę zbóż. Tam egzystujące społeczności rządzące się prawem wołoskim trwały dłużej a procesy asymilacji i integracji z miejscowym otoczeniem zachodziły wolniej.
Finansowanie
Instytut Historii UMCS
Bibliografia
Bębynek Władysław, Starostwo muszyńskie. Własność biskupów krakowskich, „Przewodnik Naukowy i Literacki. Dodatek do "Gazety Lwowskiej" 42: 1914, s. 523-615.
Dąbkowski Przemysław, Wołosi i wołoskie prawo w dawnej Polsce, w: Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. 1, Kraków 1938, s. 105-118.
Długopolski Edmund, Przywileje sołtysów podhalańskich, „Rocznik Podhalański” 1:1914-1921.
Fastnacht Adam, Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340-1650, Wrocław 1962.
Guzowski Piotr, Chłopi i pieniądze na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, Kraków 2008.
Halaga Ondrej R., Slovanské osídlenie Potisia a východoslovenskí gréckokatolíci, Košice 1947.
Inkin Vasil, Dvorišče i lan v korolevskih imieniiah Galičiny v XVI-XVIII vv., "Materialy po istorii selskogo hoziaistva i krestianstva SSSR", 8: 1974, s. 27-41 (Інкін Васил Ф., Дворище и лан в королевских имениях Галичины в XVI-XVIII вв., „Материалы по истории селського хозяйства и крестьянства СССР” 8: 1974, 8, c. 27-41).
Inkin Vasil F., Silske suspilstvo Galickogo Prikarpattia u XVI-XVIII stolittiah: istorični narisi, Lviv 2004 (Інкін Васил Ф., Сільське суспільство Галицького Прикарпаття у XVI – XVIII століттях: історичні нариси, Львів 2004.
Janeczek Andrzej, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII wieku, Wrocław 1991.
Jawor Grzegorz, Gospodarka i osadnictwo w strefie bieszczadzkich połonin w XV i XVI wieku,w: Region i regionalizm w archeologii i historii, red. Jadwiga Hoff i Sławomir Kadrow, Rzeszów 2013, s. 143-154.
Jawor Grzegorz, Ius Valachicum jako narzędzie kolonizacji obszarów peryferyjnych (na przykładzie pogranicza polsko-ruskiego w XIV-XVI wieku), w: Pogranicza w polskich badaniach mediewistycznych, red. Andrzej Janeczek, Michał Parczewski, Michał Dzik, Rzeszów 2019, s. 173-188.
Jawor Grzegorz, Ludność chłopska i społeczności wiejskie w województwie lubelskim w późnym średniowieczu. Schyłek XIV-początek XVI wieku, Lublin 1991.
Jawor Grzegorz, Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin 2000.
Jawor Grzegorz, Osadnictwo historyczne od XIV do początków XVII w. w: Bojkowszczyzna Zachodnia - wczoraj, dziś i jutro. Tom 1, red. Jacek Wolski, Warszawa 2016, s. 361-394.
Jawor Grzegorz, Voloskie osadnictvo na terenah Roztoččia u piznomu seredn'ovičči, "Visnik L'vivskogo Universitetu", Seriia istorična 35/36: 2000, s. 58-75 (Вoлocькe ocaдництвo нa тepeнaх Poзтoччя y пiзньomy cepeдньoвiччi, „Bicник Львiвcькoгo Yнiвepcитeтy”. Cepiя icmopичнa 35/36: 2000, c. 58-75).
Kadlec Karel, Valaši a valašské právo v zemích slovanských a uherských. S uvodem podavajicim prehled theorii o vzniku rumunského národa, Praha 1916.
Kołacz-Chmiel Małgorzata, Społeczności chłopskie ziemi chełmskiej w późnym średniowieczu, Lublin 2009.
Kuraś Stanisław, Osadnictwo i zagadnienia wiejskie w Gorlickiem do połowy XVI w., w: Nad rzeką Ropą, t. 3. Szkice historyczne, wyd. Zofia Żarnecka, Kraków 1968, s. 61-92.
J. T. L (Lubomirski), Północno-wschodnie wołoskie osady, „Biblioteka Warszawska” 4: 1855, s. 1-56.
Łysiak Ludwik, Własność sołtysia (wójtowska) w Małopolsce do końca XVI wieku, Kraków 1964.
Małowist Marian, Wschód a Zachód Europy w XIII-XVI wieku. (Konfrontacja struktur społeczno-gospodarczych), Warszawa 1973.
Mikulski Krzysztof, Wroniszewski Jan, Folwark i zmiany koniunktury gospodarczej w Polsce w XIV-XVII wieku, „Klio” 4: 2003, s. 25-40.
Muszyńska Jadwiga, Gospodarstwo folwarczne w starostwie sandomierskim, 1510-1663, Kielce 1984.
Nowak Andrzej, Przeobrażenia struktury społecznej ludności wiejskiej w Polsce w okresie panowania systemu folwarczno-pańszczyźnianego (w XV-XVII wieku. Próba ujęcia modelowego, w: Badania nad historią gospodarczo-społeczną w Polsce. (Problemy i metody), Warszawa-Poznań 1978.
Pelc Julian, Ceny w Krakowie w latach 1369-1600, Lwów 1935.
Rusiński Władysław, Drogi rozwojowe folwarku pańszczyźnianego, „Przegląd Historyczny”, 47: 1956, nr 4, s. 617-655.
Stadnicki Aleksander, O wsiach tak zwanych wołoskich na północnym stoku Karpat, Lwów 1848.
Wajs Hubert, Powinności feudalne na Mazowszu od XIV do początku XVI wieku. (W dobrach monarszych i kościelnych), Wrocław 1986.
Wroniszewski Jan, Szlachta ziemi sandomierskiej w średniowieczu. Zagadnienia społeczne i gospodarcze, Poznań-Wrocław 2001.
Wyczański Andrzej, Studia nad folwarkiem szlacheckim w Polsce 1500-1580, Warszawa 1960.
Wyczański Andrzej, Wieś polskiego Odrodzenia, Warszawa 1969.
Żytkowicz Leonid, Próby regulacji pańszczyzny w Polsce w latach 1477-1520, “Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 45: 1984, s. 1-20.
Żytkowicz Leonid, Przesłanki i rozwój przytwierdzenia do gleby ludności wiejskiej w Polsce-połowa XIV-początek XVI w., „Przegląd Historyczny” 75: 1984, nr 1, s. 3-22.
Żytkowicz Leonid, Studia nad gospodarstwem wiejskim w dobrach kościelnych w XVI wieku, Warszawa 1962.
Licencja
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.