Słowa kluczowe
prawo wołoskie
dane sedymentologiczne
Mała Epoka Lodowa
Podtatrze
Jak cytować
Abstrakt
Źródła historyczne wielu miejscowości istniejących od XIV wieku na obszarze polskiego i słowackiego Podtatrza zaświadczają o zastanawiającym i do tej pory mało wytłumaczonym procesie kryzysu osadniczego pod koniec XV w. Polegał on na opuszczaniu znacznej liczby osad rolniczych prawa niemieckiego i ich ponownym odnawianiu na początku XVI wieku na prawie wołoskim przez nowych osadników Rusnaków-Wołochów. Analiza zapisu zmian środowiskowych w tym okresie zarejestrowana w szeregu stanowisk osadów jezior i torfowisk z obszaru Tatr wskazuje, że kryzys osadnictwa rolniczego pod koniec XV mógł być spowodowany długofalowymi zmianami klimatycznymi podczas Małej Epoki Lodowej. Kryzys klimatyczny przełomu XV/XVI wieku uwarunkowany był ochłodzeniem (minimum słoneczne Spörera; AD 1460–1550), na które nałożyła się wyraźna regionalna faza zwilgotnienia klimatu i ekstremalnych zdarzeń hydrometeorologicznych, dobrze odzwierciedlonych w zapisie sedymentologicznym w Tatrach. Kryzys demograficzny spowodował depopulację znacznej części wschodniego Podtatrza oraz pociągnął za sobą potrzebę zmiany strategii gospodarowania w obszarach górskich Karpat z rolniczej na pastersko-rolniczą opartą o innowacyjne regulacje prawa wołoskiego. Nowe społeczności zdołały zaadaptować się do niekorzystnych warunków środowiskowych, a wsie prawa wołoskiego funkcjonowały na tym terenie w kolejnych wiekach bez przeszkód w oparciu gospodarkę pastersko-rolniczą mimo ciągle niesprzyjających warunków klimatyczny Małej Epoki Lodowej.
Finansowanie
Artykuł powstał w ramach projektu nprh Wołosi w europejskiej i polskiej przestrzeni kulturowej. Migracje – osadnictwo – dziedzictwo kulturowe (projekt nr 0604/nprh3/h12/82/2014).
Bibliografia
Baumgart-Kotarba M., Kotarba A., Wachniew P., Młodoholoceńskie osady jeziorne Morskiego Oka w Tatrach Wysokich oraz ich datowanie radioizotopami 210Pb i 14C, [w:] Z badań fizycznogeograficznych w Tatrach, red. A. Kotarba, Dokumentacja Geograficzna IGiPZ PAN, 1993, 4–5, s. 45–61.
Beňko J., Osiedlenie severného Slovenska, Košice 1985.
Bitušik P., Kubovčík, V. Štefková, E. Appleby, P. B., Svitok M, Subfossil diatoms and chironomids along an altitudinal gradient in the High Tatra Mountain lakes: a multi-proxy record of past environmental trends, “Hydrobiologia” 2009, t. 631, nr 1, s. 65–85.
Briffa K. R., Jones P. D., Schweingruber F. H., Osborn T. J., Influence of volcanic eruptions on Northern Hemisphere summer temperature over the past 600 years, “Nature” 1998, nr 393, s. 450–454.
Chalupecký V., Valaši na Slovensku, Praha 1947.
Chalupecký I., Harabin J., Dejiny Osturne. Historycký a kultúrny spolok w Osturni, 2004, s. 336.
Crowley T., Causes of climate changes over the past 1000 years, “Science” 2000, nr 289, s. 270–277.
Długopolski E., Przyczynki do osadnictwa wołoskiego w Karpatach. Sprawozdania Filii c.k. Gimnazjum św. Jacka w Krakowie za rok 1916, Kraków.
Eddy J. A., The Maunder minimum, “Science” 1976, nr 192, s. 1189–1201.
Galloway P. R., Long-term fluctuations in climate and population in the Preindustrial Era, “Population and Development Review” 1986, t. 12, nr 1, s. 1–24.
Gąsiorowski M., Sienkiewicz E., The Little Ice Age recorded in sediments of a small dystrophic mountain lake in southern Poland, “Journal of Paleolimnology” 2010, t. 43, s. 475–487.
Jawor G., Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin 2004.
Jawor G., La colonisation valaque sur les versants nord des Carpates pendant le Petit Âge Glaciaire (aux XVe et XVIe siècles , “Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2018, t. 25, s. 251–268.
Jones P. D., Bradley R. S., Climatic variation over the last 500 years, summary. Climate since A.D. 1500., Routledge 1992.
Kędzia S., Kotarba A., The Little Ice Age in the Tatra Mountains, “Cuadernos de Investigación Geográfica” 2018, t. 44, nr 1, s. 47–67.
Kłapyta P., Ewolucja rzeźby wysokogórskiej Tatr Zachodnich w późnym glacjale i holocenie, Kraków 2012.
Kłapyta P, Zasadni J., Pociask-Karteczka J., Gajda A., Franczak P., Late Glacial and Holocene paleoenvironmental records in the Tatra Mountains (East-Central Europe) based on lake, peat bog and colluvial sedimentary data: a summary review, “Quaternary International” 2016, nr 415, s. 126–144.
Kotarba, A., Zdarzenia geomorfologiczne w Tatrach Wysokich podczas Małej Epoki Lodowej, „Prace Geograficzne IG i PZ PAN” 2004, nr 197, s. 9–54.
Kotarba A., The Little Ice Age in the High Tatra Mountains, “Studia Quaternaria” 2006, t. 23, s. 47–53.
Kotarba A., Łokas E., Wachniew P., 210Pb dating of young Holocene sediment in high-mountain lakes of the Tatra Mountains, “Geochronometria” 2002, t. 21, s. 197–208.
Krąpiec M., Dendrochronologia czarnych dębów z doliny Wisły w okolicach Krakowa, „Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica” 1992, t. 25–26, s. 115–131.
Krzywda P., Figiel S., Beskid Żywiecki. Przewodnik, Pruszków 2006.
Libelt P., Warunki i przebieg sedymentacji osadów postglacjalnych cyrkach lodowcowych Tatr Zachodnich na przykładzie Kotła Starorobociańskiego, „Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica” 1988, t. 22, s. 63–82.
Małecki J., Lustracja województwa krakowskiego 1564, I., Warszawa 1962, s. 185–186.
Margielewski W., Kowalyukh N., Neoholocene climatic changes recorded in landslide;s peat bog on Mount Ćwilin (Beskid Wyspowy range, Outher Carpathians, South Poland, “Studia Geomorphologica Carpatho–Balcanica” 2003, t. 37, s. 59–77.
Margielewski W., Records of the Late Glacial–Holocene palaeoenvironmental changes in landslide forms and deposits of the Beskid Makowski and Beskid Wyspowy Mt area (Polish Outer Carpathians), “Folia Quaternaria” 2006, t. 76, s. 1–149.
Maruszczak H. Trends to climate change in the last millennium, [w:] Geografia Polski – Środowisko Przyrodnicze, red. L. Starkel, Warszawa, s. 180–188.
Matthews J. A., Briffa K. R., The “Little Ice Age”: revaluation of an evolving concept, “Geografiska Annaler” 2005, t. 87A, s. 17–36.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 11 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007−2013, „Dziennik Ustaw” 2009, nr 40, poz. 329.
National research council. Decade-to-century-scale climate variability and change: a science strategy, Washington 1998.
Niedźwiedź T., Rekonstrukcja warunków termicznych lata w Tatrach od 1550 roku, „Prace Geograficzne IG i PZ PAN” 2004, nr 197, 57–88.
Obrębska-Starklowa B., Hess M., Olecki Z., Trepińska J., Kowanetz L., Klimat [w:] Karpaty Polskie, red. J. Warszyńska, Kraków 1995, s. 367.
Porter C., Pattern and forcing of Northern Hemisphere glacier variation during the last millennium, “Quaternary Research” 1986, t. 26, s. 27–48.
Prochaska A., Jaśliska, miasteczko i klucz biskupów przemyskich, „Przew. Nauk. i Liter.” 1889, t. 17.
Przybylak R., Wójcik G., Marciniak K., Chorążyczewski W., Nowosad W., Oliński P, Syta K., Zmienność warunków termiczno-opadowych w Polsce w okresie 1501–1840 w świetle danych historycznych, „Przegląd Geograficzny” 2004, t. 76, nr 1, s. 5–28.
Rybničkova E., Rybniček K., Pollen and macroscopic analyses of sediments from two lakes in the High Tatra mountains, Slovakia, “Vegetation History and Archaeobotany” 2006, t. 15, s. 345–356.
Starkel L., Paleogeografia holocenu, Warszawa 1977.
Starkel L., Holocene as interglacial–problems of stratigraphy, “Przegląd Geologiczny” 1990, t. 38, s. 13–16.
Trajdos T., Szkice z dziejów Zamagurza Spiskiego, Kraków 1991.
Twardy S., Jankowska-Huflejt H., Wróbel B., The role of grasslands in the formation of structural and spatial order of rural areas, “Journal of Water and Land Development” 2011, nr 15, s. 99–113.
Zhang D. D., Brecke P., Lee H. F., He Y-Q, Zhang J., Global climate change, war, and population decline in recent human history, “Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2007, 104 (49) s. 19214–19219.
Zhang D. D., Lee H. F., Wang C., Lie B., Pei Q., Zhang J., An Y., The Causality analysis of climate change and large-scale human crisis, “Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2011, 108 (42), s. 17296–17301.
Webster D., Warfare and the evolution of the state: a reconsideration, “American Antiquity” 1975, t. 40, s. 464–470.
Licencja
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.