Słowa kluczowe
relacje bizantyńsko-arabskie
Teofanes Wyznawca
historiografia bizantyńska
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł jest próbą interpretacji informacji wybranych przez Teofanesa Wyznawcy na temat przejęcia władzy w muzułmańskim kalifacie przez dynastię Abbasydów. W bizantyńskiej debacie naukowej ostatnich dziesięcioleci na temat Chronografii dominował spór o tzw. wschodnie źródła, w szczególności dotyczący Teofila z Edessy i rzekomych źródeł arabskich. W świetle tej bardzo ważnej dyskusji znika jednak kwestia pracy, jaką sam Teofanes Wyznawca (lub zespół współpracujących z nim osób i Jerzy Synkelos, w kontekście doboru materiałów) włożył w tworzenie tej kroniki. Jakie elementy narracji chciał podkreślić, jak ją prowadził, co chciał zasugerować swoim czytelnikom. Zdaniem autora tego tekstu, dobrym przykładem pracy selekcyjnej dokonanej przez Teofanesa są te elementy narracji, które dotyczą powstania i przejęcia władzy przez Abbasydów. Teofanes z pewnością nie był „zwolennikiem” Umajjadów, co widać zwłaszcza w opisie panowania Marwana, ale negatywnie odnosi się do tego, jak Abbasydzi przejęli władzę – kwestionuje ich legitymizację, przedstawiając jako ludzi, którzy pozwolili na rabunki i morderstwa dokonywane przez niższe klasy. Tymi zagadnieniami, a także pewnymi elementami związanymi z możliwymi interpretacjami religijnymi zająłem się w pierwszej, prezentowanej tutaj, części pracy. W drugiej przedstawię elementy narracji Teofanesa, które zdają się sugerować, iż wraz z przejęciem władzy przez Abbasydów widział on pewien zmierzch muzułmańskiego państwa w ogóle.
Bibliografia
Chronica minora saec. IV, V, VI, VII, red. Th. Mommsen, Monumenta Germaniae historica, Auctores antiquissimi XI.2, Berlin 1894.
Chronique de Michel le Syrien, tłum. i red. J.-B. Chabot, t. 1-4, Paris, 1899-1910.
Koran, tłum. J. Bielawski, Warszawa 1986.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, wyd. 5., Poznań 2002.
The Chronicle of Theophanes Confessor. Byzantine and Near Eastern history A.D. 284-813, tłum. i red, C. Mango, R. Scott, G. Greatrex, Oxford 1997.
Theophanis Chronographia, rеd. C. G. de Boor, Lipsiae 1883.
Agha S. S., The Arab population in Ḫurāsān during the Umayyad period: some demographic computations, "Arabica" 1999, t. 46, nr 2, s. 211-229. https://doi.org/10.1163/157005899774229366 DOI: https://doi.org/10.1163/157005899774229366
Al-Ghazali M., A Thematic Commentary on the Qur'an, tłum. A. A. Shamis, Herndon 2000. https://doi.org/10.2307/j.ctvh4zgz9 DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctvh4zgz9
Al-Naboodah H. M., Sahib al-Khabar. Secret agents and spies during the first century of Islam, "Journal of Asian History" 2005, t. 39, nr 2, s. 158-176.
Athamina Kh., Non-Arab regiments and private militias during the Umayyād period, "Arabica" 1998, t. 45, nr 3, s. 347-378. https://doi.org/10.1163/157005898774230400 DOI: https://doi.org/10.1163/157005898774230400
Bauer K., Emotive rhetoric, plot, and persuasion in a Jihād Sura (Q 8 al-Anfāl), [w:] Unlocking the Medinan Qur'an, red. N. Sinar, Leiden-Boston 2022, s. 480-512. https://doi.org/10.1163/9789004509702_013 DOI: https://doi.org/10.1163/9789004509702_013
Baynes N. H., The Restoration of the cross at Jerusalem, "English Historical Review" 1912, t. 27, s. 287-299. https://doi.org/10.1093/ehr/XXVII.CVI.287 DOI: https://doi.org/10.1093/ehr/XXVII.CVI.287
Blankinship Kh.Y., The Tribal factor in the Abbasid Revolution: the betrayal of the imam Ibrahim B. Muhammad, "Journal of the American Oriental Society" 1988, t. 108, nr 4, s. 589-603. https://doi.org/10.2307/603147 DOI: https://doi.org/10.2307/603147
Bligh-Abramski I., Evolution vs. Revolution: Umayyad elements in the 'Abbasid regime 133/750-320/932, "Der Islam. Journal of the History and Culture of the Middle East" 1988, t. 65, s. 226-243. https://doi.org/10.1515/islm.1988.65.2.226 DOI: https://doi.org/10.1515/islm.1988.65.2.226
Boor de C., Zur Chronographie des Theophanes, "Hermes. Zeitschrift für klassische Philologie" 1890, t. 25, s. 301-307.
Brandes W., Der frühe Islam in der byzantinischen Historiographie [w:] Jenseits der Grenzen. Beiträge zur spätantiken und frühmittelalterlichen Geschichtsschreibung, red. A. Goltz, H. Leppin, H. Schlange-Schöningen, Berlin-New York 2009, s. 313-344. https://doi.org/10.1515/9783110216585.313 DOI: https://doi.org/10.1515/9783110216585.313
Brooks E. W., The Chronology of Theophanes 607-775, "Byzantinische Zeitschrift" 1899, t. 8, s. 82-97. https://doi.org/10.1515/byzs.1899.8.1.82 DOI: https://doi.org/10.1515/byzs.1899.8.1.82
Brooks E. W., The Sicilian expedition of Constantine IV, "Byzantinische Zeitschrift" 1908, t. 17, s. 455-459. https://doi.org/10.1515/byzs.1908.17.2.455 DOI: https://doi.org/10.1515/byzs.1908.17.2.455
Brooks E. W., The Sources of Theophanes and the Syriac chronicles, "Byzantinische Zeitschrift" 1906, t. 15, s. 578-587. https://doi.org/10.1515/byzs.1906.15.2.578 DOI: https://doi.org/10.1515/byzs.1906.15.2.578
Caetani L., Annali dell'Islam. Compilat. 13.-17. A. H., t. 3, Milano 1910.
Calofonos G. T., Dream narratives in historical writing. Making sense of history in Theophanes' Chronographia, [w:] History as literature in Byzantium: papers from the Fortieth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 2007, red. R. Macrides, Farnham-Burlington 2010, s. 133-144.
Cecota B., Islam, the Arabs and Umayyad rulers according to Theophanes the Confessor's Chronography, "Studia Ceranea" 2012, t. 2, s. 97-111. https://doi.org/10.18778/2084-140X.02.09 DOI: https://doi.org/10.18778/2084-140X.02.09
Cecota B., "Klątwa na Mahometa i jego opowieści i wszystkich, którzy wierzą w nie!": prześladowania chrześcijan przez Umajjadów w Syrii na podstawie Chronografii Teofanesa Wyznawcy, "Przegląd Nauk Historycznych" 2009, t. 8, nr 1, s. 143-152.
Cecota B., Plagi na muzułmanów? Kwestia epidemii w Chronografii Teofanesa Wyznawcy w relacjach dotyczących kalifatu i jego poddanych, "Piotrkowskie Zeszyty Historyczne" 2021, t. 22, nr 2, s. 29-45.
Cecota B., The Meaning of "God's interventions" in Christian Accounts about the Arab Sieges of Constantinople, [w:] Byzantium and The Arab world encounter of civilizations, red. A. Kralides, A. Gkoutzioukostas, Thessaloniki 2013, s. 117-130.
Christiansen J. L., "Their Prayer at the House Is Nothing but Whistling and Clapping of Hands" (Q al-Anfāl 8:35): negotiating processions in the Qurʾān, "Journal of the International Qur'anic Studies Association" 2019, t. 4, s. 111-140. https://doi.org/10.5913/jiqsa.4.2019.a004 DOI: https://doi.org/10.5913/jiqsa.4.2019.a004
Cobb P. M., Community versus contention: Ibn 'Asākir and 'Abbāsid Syria, [w:] Ibn ʻAsākir and early islamic history, red. J. E. Lindsays, Princeton 2001, s. 100-126. https://doi.org/10.2307/j.ctv1b9f5s7.10 DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv1b9f5s7.10
Conrad L. I., Theophanes and the Arabic historical tradition. Some indications of intercultural transmission, [w:] Arab-Byzantine relations in early islamic times, red. M. Bonner, L. I. Conrad, London-New York 2017, s. 317-360. https://doi.org/10.4324/9781315262284-12 DOI: https://doi.org/10.4324/9781315262284-12
Conterno M., La "descrizione dei tempi" all'alba dell'espansione islamica. Un'indagine sulla storiografia greca, siriaca e araba fra VII e VIII secolo, Boston-Berlin 2014. https://doi.org/10.1515/9783110330953 DOI: https://doi.org/10.1515/9783110330953
Conterno M., "Storytelling" and "History writing" in seventh-century Near East, FMSH-WP-2014-80, September 2014, https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-01063730/document [dostęp: 10.05.2022].
Crone P., Mawali and the prophet's family. An early Shī'ite view, [w:] Crone P., From Arabian tribers to islamic empire. Army, state and society in the Near East c. 600-850, London 2008, s. 167-194.
Crone P., Medieval islamic political thought, Edinburgh 2005. https://doi.org/10.1515/9780748646500 DOI: https://doi.org/10.1515/9780748646500
Danecki J., Arabowie, Warszawa 2001.
Daniel E. L., The 'Ahl al-Taqādum' and the problem of the constituency of the Abbasid Revolution in the Merv Oasis, "Journal of Islamic Studies" 1996, t. 7, nr 2, s. 150-179. https://doi.org/10.1093/jis/7.2.150 DOI: https://doi.org/10.1093/jis/7.2.150
Daniel E. L., The Anonymous "History of the Abbasid family" and its place in islamic historiography, "International Journal of Middle East Studies" 1982, t. 14, nr 4, s. 419-434. https://doi.org/10.1017/S0020743800052144 DOI: https://doi.org/10.1017/S0020743800052144
Daryaee T., Persian lords and the Umayyads: cooperation and coexistence in a turbulent time, [w:] Christians and others in the Umayyad state, red. A. Borrut, F. M. Donner, Chicago 2016, s. 73-81.
Debié M., Theophanes 'Oriental Source'. What can we learn from Syriac historiography?, [w:] Studies in Theopanes, red. M. Jankowiak, F. Montinaro, "Travaux et mémoires du Centre de recherches d'histoire et civilisation byzantines" 2015, t. 19, s. 365-382.
El'ad, A. Aspects of the transition from the Umayyad to the 'Abbasid caliphate, "Jerusalem Studies in Arabic and Islam" 1995, t. 19, s. 89-128.
Ghazi M. A., The Law of war and concept of Jihad in Islam, "Policy Perspectives" 2008, t. 5, nr 1, s. 69-86.
Hauziński J., Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa-Kraków 1993.
Hawting G., Qur'ān and Sīra: the relationship between Sūrat Al-Anfāl and Muslim traditional accounts of the battle of Badr, [w:] Les origines du Coran, le Coran des origines, red. F. Déroche, C. J. Robin, M. Zink, Paris 2015, s. 75-92. https://doi.org/10.2307/j.ctvbtznq1.6 DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctvbtznq1.6
Heilo O., Seeing eye to eye: islamic universalism in the Roman and Byzantine worlds, 7th to 10th centuries, PhD Thesis, Die Universität Wien 2010.
Howard-Johnston J., Witnesses to a world crisis: historians and histories of the Middle East in the seventh century, Oxford 2010. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199208593.003.00014 DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199208593.001.0001
Hoyland R., Agapius, Theophilus and Muslim sources, [w:] Studies in Theophanes, red. M. Jankowiak, F. Montinaro, "Travaux et mémoires du Centre de recherches d'histoire et civilisation byzantines" 2015, t. 19, s. 355-364.
Hoyland R., Arabic, Syriac and Greek historiography in the first Abbasid century. An Inquiry into inter-cultural traffic, "ARAM. Society for Syro-Mesopotamian Studies" 1991, t. 3, nr 1-2, s. 211-233.
Hoyland R., Theophilus of Edessa's Chronicle and the circulation of historical knowledge in late Antiquity and early Islam, Liverpool 2011. https://doi.org/10.3828/978-1-84631-697-5 DOI: https://doi.org/10.3828/978-1-84631-697-5
Humphreys S., Islamic history. A Framework for inquiry - revised Edition, Princeton 1991. https://doi.org/10.1515/9780691214238 DOI: https://doi.org/10.1515/9780691214238
Ibrahim Z., A Sociopolitical analysis of the Verses of Peace: Qur'ān 8:61-62, "International Journal of World Peace" 2013, t. 30, nr 1, s. 89-113.
Kennedy H., Elite incomes in the early islamic state, [w:] Elites old and new in the Byzantine and early islamic Near East, red. J. Haldon, C. I. Lawrence, Princeton 2004, s. 13-28. https://doi.org/10.2307/j.ctv1b9f5k4.7 DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv1b9f5k4.7
Kennedy H., The Early Abbasid caliphate. A Political history, Abingdon-on-Thames 2016. https://doi.org/10.4324/9781315667423 DOI: https://doi.org/10.4324/9781315667423
Kompa A., Gnesioi filoi. The Search for George Syncellus and Theophanes the Confessor's own words and the authorship of their Oeuvre, "Studia Ceranea" 2015, t. 5, s. 155-230. https://doi.org/10.18778/2084-140X.05.06 DOI: https://doi.org/10.18778/2084-140X.05.06
Kompa A., In search of Syncellus' and Theophanes' own words: the authorship of the Chronographia revisited, [w:] Studies in Theophanes, red. M. Jankowiak, F. Montinaro, "Travaux et mémoires du Centre de recherches d'histoire et civilisation byzantines" 2015, t. 19, s. 73-92.
Kompa A., Zbieżność losów a zbieżność narracji. O strukturze i autorstwie "Chronografii" Teofanesa, [w:] Średniowieczna wizja świata. Jedność czy różnorodność (idee i teksty) - III Kongres Mediewistów Polskich, Polska i Europa w średniowieczu. Przemiany strukturalne. Łódź 22-24 września 2008, red. M. J. Leszka, T. Wolińska, Łódź 2009, s. 141-161.
Krumbacher K., Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des oströmischen Reiches, München 1891.
Lassner J., The 'Abbasid Dawla. An Essay on the concept of revolution in early Islam [w:] Tradition and innovation in late Antiquity, red. F. M. Clover, R. S. Humphreys, Madison 1989, s. 247-270.
Lassner J., The Shaping of 'Abbasid rule, Princeton 1980. https://doi.org/10.1515/9781400886364 DOI: https://doi.org/10.1515/9781400886364
López Brenes M. E., El Fraude con los Al-Anfal (Los Botines) de guerra en los primeros tiempos del Islam, "Revista Estudios. Universidad de Costa Rica" 2018, t. 28, s. 10-35.
Marin-Guzman R., The 'Abbasid Revolution in Central Asia and Khurāsān. An Analytical study of the role of taxation, conversion and religious groups in its genesis, "Islamic Studies" 1994, t. 33, nr 2-3, s. 227-252.
Marjanović D., Memories of plague in late 8th and early 9th century byzantine historiography, "Acta historiae medicinae, stomatologiae, pharmaciae, medicinae veterinariae" 2019, t. 38, s. 8-20.
Mason H., The Role of the Azdite Muhallabid family in Marw's anti-Umayyad power struggle: An Historical reevaluation, "Arabica" 1967, t. 14, nr 2, s. 191-207. https://doi.org/10.1163/157005867X00047 DOI: https://doi.org/10.1163/157005867X00047
Mayerson Ph., The First Muslim attacks on southern Palestine (A.D. 633-34), "Transactions and Proceedings of the American Philological Association" 1964, t. 95, s. 155-199. https://doi.org/10.2307/283789 DOI: https://doi.org/10.2307/283789
Nawas J. A., Abbāsid state violence and the execution of Ibn 'Ā'isha [w:] Violence in islamic thought from the Qur'an to the Mongols, red. R. Gleave, I. T. Kristo-Nagy, Edinburgh 2015, s. 128-139. https://doi.org/10.3366/edinburgh/9780748694235.003.0008 DOI: https://doi.org/10.3366/edinburgh/9780748694235.003.0008
Obbink D., The Atheism of Epicurus, "Greek, Roman, and Byzantine Studies" 1989, t. 30, s. 187-223.
Omar F., Some aspects of the 'Abbāsid-Ḥusaynid relations during the early 'Abbāsid period 132-193 A.H./750-809 A.D., "Arabica" 1975, t. 22, nr 2, s. 170-179. https://doi.org/10.1163/157005875X00570 DOI: https://doi.org/10.1163/157005875X00570
Omar F., The 'Abbasid caliphate, 132/750-170/786, Baghdad 1969.
Pachniak K., Teoria dżihadu od początków islamu do końca XVIII wieku, Warszawa 2021. https://doi.org/10.32690/ar10.1 DOI: https://doi.org/10.32690/ar10.1
Pigulevskaja N., Theophanes' Chronographia and the Syrian Chronicles, "Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft" 1967, t. 16, s. 55-60.
Roberts A. M., Being a Sabian at Court in Tenth-Century Baghdad, "Journal of the American Oriental Society" 2017, t. 137, nr 2, s. 253-277. https://doi.org/10.7817/jameroriesoci.137.2.0253 DOI: https://doi.org/10.7817/jameroriesoci.137.2.0253
Robinson C. F., The Violence of the Abbasid Revolution, [w:] Living islamic Hhistory: studies in honour of professor Carole Hillenbrand, red. Y. Suleiman, Edinburgh 2010, s. 226-251. https://doi.org/10.1515/9780748642199-018 DOI: https://doi.org/10.1515/9780748642199-018
Shaban M. A., The 'Abbasid Revolution, Cambridge 1970.
Sharon M., Black banners from the East. The Establishment of the 'Abbāsid state. Incubation of a revolt, Jerusalem-Leiden 1983.
Sirotenko A., Constructing memory: The Chronicle of Theophanes on the reign of Heraclius, [w:] Telling stories in Byzantium: narratological approaches and Byzantine narration, red. Ch. Messis, M. Mullett, I. Nilsson. Uppsala 2018, s. 223-242.
Sourdel J., Sourdel D., Cywilizacja islamu (VII-XII w.), tłum. M. Skuratowicz, W. Dembski, Warszawa 1980.
Turner D., The Politics of despair. The Plague of 746-747 and Iconoclasm in the Byzantine Empire, "Annual of the British School at Athens" 1990, t. 85, s. 419-434. https://doi.org/10.1017/S006824540001577X DOI: https://doi.org/10.1017/S006824540001577X
Wellhausen J., Das arabische Reich und sein Sturz, Berlin 1960. https://doi.org/10.1515/9783110821529 DOI: https://doi.org/10.1515/9783110821529
Vaiou M., Theophanes [w:] Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History, t. 1 (600-900), red. D. Thomas, B. Roggema, Leiden 2009, s. 428.
Vaissière de la É., The ʿAbbāsid Revolution in Marw: new data, "Der Islam. Journal of the History and Culture of the Middle East" 2018, t. 95, nr 1, s. 110-146. https://doi.org/10.1515/islam-2018-0005 DOI: https://doi.org/10.1515/islam-2018-0005
Vloten van G., Recherches sur la domination arabe, le chi'itisme et les croyances messianiques sous le kalifat des Omayades, Amsterdam 1894.
Vloten van G., Zur Abbasidengeschichte, "Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft" 1898, t. 52, s. 218-226.
Zaman M. Q., The 'Abbāsid Revolution. A Study of the nature and role of religious dynamics, "Journal of Asian History" 1987, t. 21, nr 2, s. 119-149.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2022 Błażej Andrzej Cecota
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.