Słowa kluczowe
settlement
water
archaeological features
Przeworsk culture
Jak cytować
Abstrakt
A significant increase in the amount of materials obtained from the recent large area excavations resulted in numerous finds of wells. For years, these unique archaeological features were not treated as a separate research problem. In order to obtain the fullest research results, an increasing interdisciplinarity involving different fields of science is applied to the studies on wells nowadays. Constructions made of organic raw materials are extremely rare in the space of a typical archaeological site and they are also extremely important sources for gaining knowledge about particular settlements. Wells are accompanied by a certain range of features related to the use of water intake and located in its immediate vicinity. These discoveries allow for extremely interesting interpretations of the functional connections between individual complexes of this type. Functions of wells are an issue that is inextricably linked to the location of such complexes in the settlement’s space. Another aspect related to studies of these features is their extremely rich symbolism. Wells are special archaeological features. Their uniqueness places them among the most interesting objects studied by archaeologists.
Bibliografia
Albrecht, N. 2014 Römerzeitliche Brunnenund Brunnenfunde im rechtsrhenischen Obergermanien und in Rätien [Maszynopis pracy doktorskiej. Mannheim: Univ. Heidelberg].
Arendt, D. 1971 Das Symbol des Brunnenszwischen Antikeund Moderne. Weltund Wort, 26, 286–297.
Baatz, A. 1981 Stichwort „Brunnen”. W: J. Hoops (red.), Reallexikon der germanischen Altertumskunde (t. 4, s. 3–7). Berlin: Verlag von Karl J. Tübner.
Baron, J. 2014 Osada z młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. W: M. Masojć (red.), Obozowiska, osady, wsie. Wrocław – Widawa 17 (s. 267–312). Wrocław: Uniwersytet Wrocławski.
Bączyński, J. 2000 Studnie z okresu wpływów rzymskich na obszarze Polski i Niemiec [Maszynopis pracy magisterskiej w archiwum Instytutu Archeologii UAM w Poznaniu].
Beck, H. 1918/1919 Brunnen. W: J. Hoops (red.), Reallexikon der germanischen Altertumskunde (t. 1). Strasburg: Verlag von Karl J. Tübner.
Biermann, F. 2001 Der Brunnenbau des 7/8. Bis 11/12. Jahrhunderts bei den nördlichen Westslawen (Polen Und Ostdeutschland). Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift, 42, 211–264.
Brückner, A. 1927 Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza.
Cembrzyński, P. 2011 Ze studiów nad życiem w średniowiecznym mieście. Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości w miastach stref bałtyckiej i sudecko-karpackiej w XIII–XVI wieku. Wratislavia Anitiqua, 14.
Cunliffe, B. 1981 L’univers des Celtes. Paris: Du Fanal.
Cunliffe, B. 1997 The Ancient Celts. Oxford – New York, NY: Penguin Books.
Czerniak, L., Kabaciński, J. 2004 Archeologiczne badania ratownicze Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Poznaniu na trasie autostrad A1 i A2 w Wielkopolsce i na Kujawach w roku 2001–2002. Raport 2001–2002. Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA). Wstępne wyniki konserwatorskich badań ratowniczych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 2001–2002 (s. 140–155). Warszawa: Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego.
Dillon, M., Chadwick, K. 1975 Ze świata Celtów. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Drożdż, A., Caputa, Z. 2003 Studnie w krajobrazie kulturowym polski na podstawie Polskiego Atlasu Etnograficznego. W: A. Jankowski, U. Myga-Piątek, G. Jankowski (red.), Problemy ochrony środowiska i kształtowania krajobrazu Górnego Śląska na tle doświadczeń z innych regionów Polski (s. 353–366). Sosnowiec: Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego: Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego.
Elburg, R. 2011 Weihwasseroder Brauchwasser? Einige Gedanken zur Funktionbandkeramischer Brunnen. Archäologische Informationen, 34(1), 25–37.
Galili, E., Sharvit, J. 1998 Submerged Neolithic Water-Wells from the Carmel Coast of Israel. W: H. Koschik (red.), Brunnen der Jungsteinzeit (s. 31–44). Köln-Bonn: Rheinland-Verlag in Kommission bei Dr. Rudolf Habelt.
Gaude, B. 1995 Brunnenanlagen der römischen Kaiserzeit Und frühenVolkerwanderungszeit (VI–V
Jahrhundert) in Norddeutchland [Maszynopis pracy magisterskiej w archiwum Uniwersytetu w Kilonii].
Grabińska-Szczęśniak, A. 2003 Użytkowanie i symbolika wody na pograniczu łemkowsko-bojkowskim w latach 30-tych XX wieku. W: A. Jankowski, U. Myga-Piątek, G. Jankowski (red.), Problemy ochrony środowiska i kształtowania krajobrazu Górnego Śląska na tle doświadczeń z innych regionów Polski (s. 401–408). Sosnowiec: Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego: Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego.
Gralak, T. 2012 „Użył jak pies w studni”, czyli o pochówkach zwierzęcych z osady w Polwicy- -Skrzypniku, pow. Oława, z późnego okresu wpływów rzymskich i początku okresu wędrówek ludów. Przegląd Archeologiczny, 60, 107–132.
Greif, J. 2015 Die Brunnenbefunde des mehr periodigen Fundplatzes Buschow 8, Lkr. Havelland [Maszynopis pracy magisterskiej w archiwum Uniwersytetu w Berlinie – Freie Universität].
Grimm, J., Grimm, W. 1860 Deutsches Worterbuch. Zweiter Band. Leipzig: Verlag von S. Hirzel.
Haarnagel, W. 1979 Die Grabung Feddersen Wierde. Die Ergebnisse der Ausgrabungen der vorgeschichtlichen Wurt Feddersen Wierdebei Bremerhaven in den Jahren 1955 bis 1963. Feddersen Wierde (t. 2). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Jiao, J. J. 2007 A 5600-year-old wooden well in Zhejiang Province, China. Hydrogeology Journal, 15, 1021–1029.
Jurkiewicz, B., Machajewski, H. 2006 Osadnictwo kultury przeworskiej z przełomu er oraz późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. W: L. Czerniak, J. Gąssowski (red.), Osada wielokulturowa w Jankowie, gmina Piątek, województwo łódzkie (s. 109–218). Pułtusk: Instytut Archeologii Uniwersytet Gdański, Instytut Antropologii i Archeologii Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora.
Kałagate, S. Jaszewska, A. 2005–2006 Wstępne wyniki badań wykopaliskowych na trasie planowanej obwodnicy Nowej Soli, w ramach drogi krajowej nr 3. W: S. Kadrow (red.), Raport 2005–2006 (s. 437–485). Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Kot, K., Piotrowska, M. 2016 Chronologia i zagospodarowanie stref A1 i A2 w okresach przedrzymskim, rzymskim i wędrówek ludów. W: S. Rzepecki (red.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20. Strefy A1 i A2 (s. 287–301). Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych.
Kopaliński, W. 1990 Słownik symboli. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Koschik, H. (red.) 1998 Brunnen der Jungsteinzeit Internationales Symposium Erkelenz. 27. bis 29. Oktober 1997. Materialien zur Bodendenkmalpflege im Rheinland IL Köln/Bonn. Köln – Bonn: Rheinland-Verlag in Kommission bei Dr. Rudolf Habelt.
Kowalski, P. 1998 Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Warszawa – Wrocław: Wydawnictwo PWN.
Köhler, K. 2016 Der Brunnen als Strukturelement der Identitätsgenese. W: R. Triebskorn, J. Wertheimer (red.), Wasser als Quelle des Lebens. Eine multidisziplinäre Annäherung (s. 125–139). Berlin: Springer Spektrum.
Krzyszowski, A. 2012 Studnia z późnej epoki brązu ze Szczodrzykowa koło Kórnika. Folia Praehistorica Posnaniensia, 17, 219–242.
Labeda, A. 2003 Symboliczno-magiczne znaczenie wody w tradycyjnej kulturze wsi polskiej. W: A. Jankowski, U. Myga-Piątek, G. Jankowski (red.), Problemy ochrony środowiska kształtowania krajobrazu Górnego Śląska na tle doświadczeń z innych regionów Polski (s. 137–151). Sosnowiec: Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego: Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego.
Leube, A. 2009 Studien zu Wirtschaft Und Siedlung bei den germanischen Stämmen im nördlichen Mitteleuropa während des 1. Bis 5/6. Jahrhunderts n. Chr. Römisch-Germanische Forschungen, 64.
Lityńska-Zając, M., Wasylikowa, K. 2005 Przewodnik do badań archeobotanicznych. Poznań: Wydawnictwo Sorus.
Makiewicz, T., Kaczor, W., Krąpiec, M., Makowiecki, D., Miłosz, E., Polcyn, M. 2008 Studnia – cmentarzysko z okresu wędrówek ludów w obrębie kompleksu osadniczego w Konarzewie (stanowisko 5), pow. Poznań ziemski. Nowy typ cmentarzyska kultury przeworskiej. W: J. Skowron, M. Olędzki (red.), Kultura przeworska. Odkrycia – interpretacje – hipotezy (t. 2, s. 299–356). Łódź: Instytut Studiów Międzynarodowych UŁ.
Michalski, J. 1983 Zagadnienia systematyzacji i interpretacji obiektów nieruchomych (Ze studiów nad osadami otwartymi kultury łużyckiej). Materiały starożytne i wczesnośredniowieczne, 5, 135–196.
Michałowski, A. 2003 Osady kultury przeworskiej z terenów ziem polskich. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Minichreiter, K. 1998 The Oldest Neolithic Water-Well in Croatia from the Early Starč Settlement near Slavonski
Brod. W: H. Koschik (red.), Brunnen der Jungsteinzeit (s. 25–29). Köln-Bonn: Rheinland-Verlag in Kommission bei Dr. Rudolf Habelt.
Moszyński, K. 1967 Kultura ludowa Słowian, t. 2: Kultura duchowa (cz. 1). Warszawa: Zakład Narodowy Ossolińskich.
Myga-Piątek, U. 2002 Zabytkowe studnie w krajobrazie Wyżyny Częstochowskiej. W: A. Jankowski, U. Myga-Piątek, G. Jankowski (red.), Problemy ochrony środowiska i kształtowania krajobrazu Górnego Śląska na tle doświadczeń z innych regionów Polski (s. 100–114). Sosnowiec: Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego. Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego.
Nierychlewska, A., Tyszler, L. 2009 Badania w Witowie na stanowisku 14–15, gm. Piątek, pow. Łęczyca, woj. łódzkie, na trasie autostrady A1 (ST. A1 72–73). Zarys problematyki badań. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 44, 103–124.
Noaman, M. N., El Quosy, D. 2017 Hydrology of the Nile and Ancien Agriculture. W: M. Satoh, S. Aboulroos (red.), Irrigated Agriculture in Egypt: Past, Present and Future (s. 9–28). Cham: Springer International Publishing.
Nowakowski, W., Waluś, A. 1986 Studnie kultury przeworskiej z ziem Polski. Światowit, 36, s. 43–64.
Orzechowski, S. 2013 Region żelaza. Centra hutnicze kultury przeworskiej. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego.
Pazda, S. 1990 Osada hutnicza z późnego okresu rzymskiego w Izbicku, woj. opole. Silesia Antiqua, 32, 23–50.
Piggot, S. 2000 Druidzi. Warszawa: Wydawnictwo RTW.
Piotrowska, M. 2015 Studnia koło rzeki, czyli o zasadności budowy i funkcji sztucznych ujęć wody w przestrzeni osad kultury przeworskiej. Szkic do problemu. W: L. Tyszler, E. Droberjar (red.), Archeologia Barbarzyńców. Barbari Superiores et Inferiores (s. 329–343). Łódź – Wieluń: Muzeum Ziemi Wieluńskiej.
Piotrowska, M. 2016 Osadnictwo z okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wczesnego okresu wędrówek ludów. Perspektywa źródeł nieruchomych. W: S. Rzepecki (red.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2 (s. 47–140). Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych.
Piotrowska, M. 2017 Historia i stan badań nad studniami w okresie przedrzymskim, okresie wpływów rzymskich oraz w okresie wędrówek ludów na terenach ziem polskich. W: A. Marciniak- Kajzer, A. Andrzejewski, A. Golański, S. Rzepecki, M. Wąs (red.), Nie tylko krzemienie. Not onlyflints. Studia ofiarowane prof. Lucynie Domańskiej w 45-lecie pracy naukowodydaktycznej i w 70. rocznicę urodzin (s. 413–423). Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział w Łodzi.
Piotrowska, M. 2018 The well – its place and importance in the settlements of the Central European communities representing the Late Antiquity – an example of the Przeworsk culture. Archäologisches Korrespondenzblatt. In press.
Piotrowska, M. 2018a Zaczerpnąć wody. Sposoby użytkowania studni w pradziejach na przykładzie znalezisk związanych z kulturą przeworską. W: K. Kot, M. Piotrowska, M. Olędzki, A. Michałowski (red.), Kultura przeworska. In press.
Piotrowska, M., Forysiak, J., Okupny, D., Twardy, J. 2018 Public orprivate? Anattempt to interpret the social purpose of the well in the space of the Przeworsk culture settlement on the example of the site in Kwiatków. Sprawozdania Archeologiczne. In press.
Podrez, A. 1984 Studnie zagrodowe. Warszawa: Centralne Biuro Projektowo-Badawcze Budownictwa Wiejskiego.
Powell, T. G. E. 1999 Celtowie. Warszawa: RTW.
Rzepecki, S. 2014 Two water wells of the LBK culture from the north part of the site of Kruszyn 3/10, Włocławek commune. Analecta Archaeologica Ressoviensia, 9, 95–116.
Samuels, C. 2014 Technology in Mesopotamia. Lexile: Gareth Stevens Publishing.
Schmidt, Ch. 2003 Holzverschalte Brunnenvomersten Jahrhundert vor bis zumachten Jahrhundert nach Christus in Deutschland [Maszynopis pracy magisterskiej w archiwum Uniwersytetu w Marburgu].
Schöneburg, P. 1996 Neue Aspekte zum Brunnenbau im germanischen Dorf von Dallgow-Döberitz, Lkr. Havelland. Veröffentlichungen des Museums für Ur Und Frühgeschichte, 30, 141–152.
Schlette, F. 1979 Kelten zwischen Alesia und Pergamon. Eine Kulturgeschichte der Kelten. Leipzig – Jena– Berlin: Urania-Verlag.
Szniolis, A. 1955 Studnie. Ich ochrona przed zanieczyszczeniem. Sposoby poprawy jakości wody na wsi. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Tylkowa, D. 1983 Rola wody w wierzeniach i praktykach magicznych. Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie, 8, 84–89.
Wanzek, B. 1955 Eisenproduktion im: Handwerkeviertel. Eine Siedlung der Römischen Kaiserzeit bei Genshagen, Landkreis Teltow-Fläming. Archäologie in Berlin und Brandenburg 1993–1994, 101–102.
Weiner, J. 1998 Neolithische Brunne – Bemerkungen zur Terminologie, Typologie und Technologie mit einem Modell zur bandkeramischen Wasserversorgung. W: H. Koschik (red.), Brunnen der Jungsteinzeit (s. 193–216). Köln-Bonn: Rheinland-Verlag in Kommission bei Dr. Rudolf Habelt.
Weiner, J., Lehmann, J. 1998 Remarksconcerning Early Neolithic Woodworking: The Example of the Bandkeramik Well of Erkelenz-Kückhoven, Northrhine-Westfalia, Germany. W: L. Castelletti, A. Pessina (red.), Introduzione all´Archeologia degli Spazi Domestici. Atti del seminario –Como, 4–5 novembre 1995 (s. 35–55). Como: Museocivicoarcheologico Giovio.
Wieland, G. 2002 Das Rätzel der Viereckschanzen. Archäologie in Deutschland, 6, 20–23.
Wiśniewski, Z. 1991 Średniowieczna technika budowy studni w świetle badań na nowym mieście we Wrocławiu przy ulicy Bernardyńskiej. Silesia Antiqua, 33–34, 106–139.
Wolting, M. 2005 Motyw studni w literaturze i sztuce niemieckiej. Studium kulturoznawcze. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.
Woźny, J. 1996 Symbolika wody w pradziejach Polski. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej.
Vendtova, V. 1966 Studne z doby vel’komoravskej v Pobedime. Slovenská Archeológia, 14, 417–438.
Zawisza, B. 1983 Konstrukcje studzienne z okresu wpływów rzymskich w Polsce [Maszynopis pracy magisterskiej w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego].
Zielski, A., Krapiec, M. 2004 Dendrochronologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Źródła elektroniczne
Juuti, P. S., Antoniou, G. P., Dragoni, W., El-Gohary, F., Feo, G. de, Katko, T. S., Rajala, R. P., Zheng X. Y., Drusiani, R., Angelakis, A. N. 2015 Short Global History of Fountains. Water, 7(5), 2314–2348; DOI: https://doi.org/10.3390/w7052314. Pobrano z: http://www.mdpi.com/2073-444/7/5/2314/htm
https://sjp.pwn.pl/szukaj/studnia.html
http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8118318.stm
http://www.aggsbach.de/2011/09/water-in-the-paleo-and-neolithic/dostęp
Tegel, W., Elburg, R., Hakelberg, D., Stäuble, H., Büntgen, U.2012 Early Neolithic Water Wells Reveal the World’s Oldest Wood Architecture. PLoS ONE7(12): e51374. DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0051374. Pobrano z: https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.137/journal.pone.0051374
Źródła antyczne
Pliniusz Starszy 1977 (Caius Plinius Secundus, Plinius Maior) Naturkunde, R. König, G. Winkler (red.), Zürich.
Witruwiusz 1984 De architectura – Von der Baukunst, dt. Von C. Fensterbusch. Darmstadt: Olms Verlag.