Abstract
The article aims to assess the potential of neuroaesthetics in the study of ornamentation, as well as the form and style of archaeological artefacts. Neuroaesthetics, as a research approach, suggests incorporating the mechanisms of human brain function into the analysis of art creation and perception. Traditional studies of prehistoric art primarily focus on cultural context, often overlooking the biological aspect. By drawing on insights from cognitive science and neuroscience, it is possible to explore the physiological foundations of art. Analysis of contemporary research on the mind suggests that prehistoric artists, by adhering to the principles of perception and physiology, unconsciously stimulated specific areas of the viewer’s brain, leading to the emergence of aesthetic experiences.
Funding
Projekt finansowany ze środków budżetu państwa w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”, nr projektu NPRH/DN/SP/0165/2024/14, kwota dofinansowania PLN 543 510,00; całkowita wartość projektu PLN 543 510,00.
References
Anders, H. (1970). Problemy koloru w malarstwie. Warszawa: Centralne Biuro Wystaw Artystycznych.
Arnheim, R. (2005). Sztuka i percepcja wzrokowa. Psychologia twórczego oka (J. Mach, tłum.). Gdańsk: słowo/obraz terytoria.
Arnheim, R. (2011). Myślenie wzrokowe (M. Chojnacki, tłum.). Gdańsk: słowo/obraz terytoria.
Belting, H. (1987). The End of the History of Art? Chicago – London: University of Chicago Press.
Belting, H. (2007). Antropologia obrazu. Szkice do nauki o obrazie (M. Bryl, tłum.). Kraków: Universitas.
Belting, H. (2010). Obraz i kult. Historia obrazu przed epoką sztuki (T. Zatorski, tłum.). Gdańsk: słowo/obraz terytoria.
Bernhard, M. L. (1966). Greckie malarstwo wazowe. Wrocław – Warszawa – Kraków: Ossolineum.
Boehm, G. (2014). Widzenie. Refleksje hermeneutyczne (M. Łukasiewicz, A. Pieczyńska-Sulik, tłum.). W: D. Kołacka (red.), O obrazach i widzeniu. Antologia tekstów (s. 238–136). Kraków: Universitas.
Bugaj, E. (2012). Archeologia a sztuka. W: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji (s. 885–909). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Bugaj, E. (2024a). O problemach badania sztuki w archeologii. Przegląd Archeologiczny, 72, 5–17. DOI: https://doi.org/10.23858/PA72.2024.3810
Bugaj, E. (2024b). Archeologia sztuki. W: A. Marciniak, A. I. Zalewska, D. Cyngot, S. Iwaniszewski, H. Kowalewska-Marszałek, F. M. Stępniowski (red.), Leksykon terminów archeologicznych (s. 155–158). Kraków: Universitas.
Domańska, E., Olsen, B. (2008). Wszyscy jesteśmy konstruktywistami. W: J. Kowalewski, W. Piasek, M. Śliwa (red.), Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności (s. 83–100). Olsztyn: Instytut Filozofii UWM.
Damiani, I. (2009). Jaskinia Altamira (H. Borkowska, tłum.). W: G. M. Della Fina (red.), Archeologia (s. 74–75). Warszawa: Świat Książki.
Deręgowski, J. B. (1990). Oko i obraz. Studium psychologiczne. Warszawa: PWN.
Didi-Huberman, G. (2011). Przed obrazem. Pytanie o cele w historii sztuki (B. Brzezicka, tłum.). Gdańsk: słowo/obraz terytoria.
Dissanayake, E. (1988). What is Art For? Seattle and London: University of Washington Press.
Dissanayake, E. (1992). Homo Aestheticus: Where Art Comes From and Why. Seattle – London: University of Washington Press.
Dissanayake, E. (2000). Art and Intimacy: How the Arts Began. Seattle – London: University of Washington Press.
Duch, W. (2007). Neuroestetyka i ewolucyjne podstawy przeżyć estetycznych. W: P. Baranowski (red.), Współczesna neuroestetyka (s. 1–6). Poznań: Wydawnictwo PoliGraf-Jak.
Florek, M. B. (2006). Percepcja vs interpretacja. Ich rola w odbiorze dzieła sztuki. W: W. Dziarnowska, A. Klawiter (red.), Mózg i jego umysły (Studia z Kognitywistyki i Filozofii Umysłu, 2) (s. 387–414). Poznań: Zysk i S-ka.
Francuz, P. (2013). Imagia. W kierunku neurokognitywnej teorii obrazu. Lublin: KUL.
Freedberg, D. (2005). Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziaływania (E. Klekot, tłum.). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Freedberg, D. (2017). From absorption to judgment: empathy in aesthetic response. W: V. Lux, S. Weigel (red.), Empathy: Epistemic Problems and Cultural-historical Perspectives of a Cross-disciplinary Concept (s. 136–180). London: Palgrave Macmillan.
Freedberg, D., Gallese, V. (2007). Motion, emotion and empathy in aesthetic experience. Trends in Cognitive Sciences, 11, 197–202. DOI: https://doi.org/10.1016/j.tics.2007.02.003
Fujita, H., Miyao, T., Imai, H., Sasaki, H., Kaner, S. (2024). Analysis of sensory impression factor structures of Jomon potteries through a semantic differential method viewing 3D models on MR equipment.
Gallese, V. (2011). Mirror neurons and art. W: F. Bacci, D. Melcher (red.), Art and the Sciences (s. 455–464). Oxford: Oxford University Press.
Gąssowski, J. (1975). Sztuka pradziejowa w Polsce. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
Gąssowski, J. (2008). Prahistoria sztuki. Warszawa: Trio.
Gediga, B. (2006). O muzykowaniu w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza w Europie. Kopiowanie
rzeczywistości w sztuce. W: M. Kwapiński (red.), Estetyka w archeologii. Kopie i naśladownictwa (s. 85–105). Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
Gediga, B. (2010). Przejawy antropomorfizacji w sztuce pradziejowej. W: E. Bugaj, A. P. Kowalski (red.), Estetyka w archeologii. Antropomorfizacje w pradziejach i starożytności (s. 47–82). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Gediga, B., Łaciak, D., Łydżba-Kopczyńska, B., Markiewicz, M. (2017). Świat kolorów garncarzy z rejonu Domasławia sprzed około 2800 lat. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. DOI: https://doi.org/10.23858/Wr/k/001
Glimcher, P. W., Camerer, C. F., Fehr, E., Poldrack, R. A. (red.) (2009). Neuroeconomics: Decision Making and the Brain. London: Academic Press.
Gombrich, E. H. (1981). Sztuka i złudzenie. O psychologii złudzenia obrazowego (J. Zarański, tłum.). Warszawa: PIW.
Gombrich, E. H. (1993). A Lifelong Interest: Conversation on Art and Science with Dider Eribon. London: Thames and Hudson.
Gombrich, E. H. (2000). Concerning “the science of art”. Commentary on Ramachandran and Hirstein. Journal of Consciousness Studies, 7(8–9), 17–20.
Gombrich, E. H. (2009). Zmysł porządku. O psychologii sztuki dekoracyjnej (D. Folga-Januszewska, tłum.). Kraków: Universitas.
Gralak, T. (2017). Architecture, Style and Structure in the Early Iron Age in Central Europe. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Hyman, J. (2010). Art and neuroscience. W: R. Figg, M. C. Hunter (red.), Beyond Mimesis and Convention. Representation in Art and Science (Boston Studies in Philosophy of Science, 262) (s. 245–262). Boston: Springer. DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-481-3851-7_11
Imdahl, M. (1996). Giotto. Arenafresken: Ikonographie – Ikonologie – Ikonik. München: Bild und Text.
Janik, L. (2015). Joining forces: neuroaesthetics, contemporary visual art and archaeological interpretation of the past. W: I. A. Russell, A. Cochrane (red.), Art and Archaeology. Collaborations, Conversations, Criticism (s. 35–49). New York: Springer. DOI: https://doi.org/10.1007/978-1-4614-8990-0_4
Janik, L. (2020). Archaeology of Seeing. New York: Routledge. DOI: https://doi.org/10.4324/9780429343339
Jażdżewski, K. (1981). Pradzieje Europy Środkowej. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Ossolineum.
Koszewski, K. (2014). Cyfrowy obraz jako nośnik informacji o dziedzictwie architektonicznym – szanse i zagrożenia. W: A. Seidel-Grzesińska, K. Stanicka-Brzezińska (red.), Obraz i metoda (s. 97–112). Wrocław: ARGI.
Kowalski, A. P. (2013). Mit a piękno. Z badań nad pochodzeniem sztuki. Bydgoszcz: Epigram.
Krzak, Z. (2007). Od matriarchatu do patriarchatu. Warszawa: TRIO.
Kędziora, Ł. (2016). Wizualność dzieła sztuki. Ocena potencjału neuroestetyki w badaniach historyczno-artystycznych. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Kędziora, Ł. (2022). Sztuka i mózg. W stronę percepcyjnie zorientowanej historii sztuki. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Kimmig, W. (1983). Die griechische Kolonisation im westlichen Mittelmeergebiet und ihre Wirkung auf die Landschaften des westlichen Mitteleuropa. Jahrbuch Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz, 30, 5–78.
Kociuba, M. (2010). Antropologia poznania obrazowego. Rola obrazu i dyskursu w poznawczym ujmowaniu świata. Lublin: UMCS.
Kwapiński, M. (2020). Świadomość mityczna wobec śmierci. Gdańsk: słowo/obraz terytoria.
Latour, B. (2010). Nigdy nie byliśmy nowocześni (M. Gdula, tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
Leśniak, A. (2012). Georges Didi-Huberman i dyskurs historii sztuki. Kraków: Universitas.
Livingstone, M. (2002). Vision and the Brain. The Biology of Seeing. New York: Abrams.
Lucke, W., Frey, O-H. (1962). Die Situla in Providence (Rhode Island). Ein Beitrag zur Situlenkunst des Osthallstattkreises (Römisch-Germanische Forschungen, 26). Berlin: W. de Gruyter.
Lurker, M. (2011). Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach (R. Wojnakowski, tłum.). Warszawa: Aletheia.
Malafouris, L. (2009). ‘Neuroarchaeology’: exploring the links between neural and cultural plasticity. Progress in Brain Research, 178, 253–261. DOI: https://doi.org/10.1016/S0079-6123(09)17818-4
Mamzer, H. (2020). „Mowa obrończa” metodologii archeologów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Folia Praehistorica Posnaniensia, 25, 109–148. DOI: https://doi.org/10.14746/fpp.2020.25.06
Markiewicz, M. (2018). Matematyka ornamentu na przykładzie halsztackiej ceramiki malowanej z Domasławia. W: D. Minta-Tworzowska (red.), Estetyka w archeologii. Obrazowanie w pradziejach i starożytności, (s. 239–259). Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
Markiewicz, M. (2020). Przedstawienia obrazowe jako wizualne formy przekazu w studiach archeologicznych. Przykład halsztackiej ceramiki malowanej z Domasławia. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Markiewicz, M. (2022). Ceramika malowana z wczesnej epoki żelaza vs. nowożytna ceramika biała. Rozważania o magii i o „odczarowaniu świata”. Folia Praehistorica Posnaniensia, 27, 103–130. DOI: https://doi.org/10.14746/fpp.2022.27.06
Markiewicz, M. (2023a). Wczesna epoka żelaza w kolorze. Znaczenie barw w dekoracji naczyń. W: K. Chrzan, P. Rzeźnik, S. Siemianowska (red.), Ceramika i szkło jako źródło do badań nad przeszłością (s. 159–169). Wrocław: IAE PAN, ASP Wrocław.
Markiewicz, M. (2023b). Iluzja rozumienia. Rozważania o obrazach i własnościach poznania obrazowego na przykładzie halsztackiej ceramiki malowanej z Domasławia. W: B. Gediga, M. Przymorska-Sztuczka (red.), Religia i wierzenia społeczeństw pradziejowych i wczesnego średniowiecza w świetle źródeł archeologicznych i sztuki (s. 219–231). Biskupin – Wrocław: Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, PAN Oddział we Wrocławiu, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Markiewicz, P. (2009). Neuroestetyka – krytyczna analiza wybranych badań empirycznych. Humanistyka i Przyrodoznawstwo, 15, 113–123. DOI: https://doi.org/10.31648/hip.945
Markiewicz, P., Przybysz, P. (2007). Neuroestetyczne aspekty komunikacji wizualnej i wyobraźni. W: P. Francuz (red.), Obrazy w umyśle. Studia nad percepcją i wyobraźnią (s. 121–135). Warszawa: Scholar.
Merleau-Ponty, M. (1996). Oko i umysł. Szkice o malarstwie (S. Cichowicz, tłum.). Gdańsk: słowo/obraz terytoria.
Merleau-Ponty, M. (2001). Fenomenologia percepcji (J. Migasiński, M. Kowalska, tłum.). Warszawa: Aletheia.
Michalik, T. (2024). Eye-tracking in archaeological practice: applications, potential, and challenges. Polish Archaeology in the Mediterranean, 33, 433–458. DOI: https://doi.org/10.37343/uw.2083-537X.pam33.07
Michalik, T. (2025). Enhancing archaeological teaching through eye-tracking: a pilot study on eye movement modelling examples and teaching artefact analysis. Archaeologies: Journal of the World Archaeological Congress, 21, 17–38. DOI: https://doi.org/10.1007/s11759-024-09510-y
Minta-Tworzowska, D. (2017). Świat kolorów ludzi paleolitu jako element intertekstualności „obrazów” w jaskiniach. Folia Praehistorica Posnaniensia, 22, 111–142. DOI: https://doi.org/10.14746/fpp.2017.22.06
Myszkowska-Kaszuba, M. (2016). Obrzędy pogrzebowe w Grecji archaicznej i klasycznej. Studia Antiquitatis et Medii Aevi Incohantis, 1, 7–31.
Nawolska, B. (2012). Regularności w edukacji matematycznej a sztuka dziecka. W: A. Płocki, I. Krech (red.), Matematyka w przyrodzie i sztuce – matematyka, przyroda i sztuka w kształceniu powszechnym (s. 77–98). Nowy Sącz: Wydawnictwo Naukowe Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej.
Onians, J. (2007). Neuroarthistory. From Aristotle and Pliny to Baxandall and Zeki. New Haven – London: Yale University Press.
Onians, J. (2016). European Art. A Neuroarthistory. New Haven: Yale University Press.
Popek, S. (2012). Barwy i psychika. Percepcja, ekspresja, projekcja. Lublin: UMCS.
Przybysz, P. (2006a). Wstęp. W stronę neuroestetycznej teorii sztuki. W: W. Dziarnowska, A. Klawiter (red.), Mózg i jego umysły (s. 321–325). Poznań: Zysk i S-ka.
Przybysz, P. (2006b). O uchwytywaniu piękna. Rola deformacji estetycznych w tworzeniu i percepcji dzieła sztuki w ujęciu neuroestetyki. W: W. Dziarnowska, A. Klawiter (red.), Mózg i jego umysły (s. 363–385). Poznań: Zysk i S-ka.
Przybysz, P., Markiewicz, P. (2006). Artysta jako nieświadomy neurobiolog. Wiedza i życie, 2, 18–21.
Przybysz, P., Markiewicz, P. (2010). Neuroestetyka. Przegląd zagadnień i kierunków badań. W: P. Francuz (red.), Na ścieżkach neuronauk (s. 107–149). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Ramachandran, V. S. (2019). Neuronauka o podstawach człowieczeństwa. O czym mówi mózg? (A. i M. Binderowie, E. Józefowicz, tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Ramachandran, S. V., Hirstein, W. (2006). Nauka wobec zagadnienia sztuki. Neurologiczna teoria doświadczenia estetycznego (M. B. Florek, P. Przybysz, tłum.). W: W. Dziarnowski, A. Klawiter (red.), Mózg i jego umysły (s. 327–364). Poznań: Zysk i S-ka.
Rampley, M. (2017). The Seductions of Darwin. Art, Evolution, Neuroscience. Pennsylvania: Penn State University Press. DOI: https://doi.org/10.1515/9780271079028
Ritchie, I. (red.) (2020). Neuroarchitecture: Designing with the Mind in Mind. New Jersey: John Wiley & Sons.
Rydlewski, M. (2016). Żeby widzieć, trzeba wiedzieć. Kulturowy wymiar percepcji wzrokowej. Bydgoszcz: Epigram.
Strzemiński, W. (1958). Teoria widzenia. Kraków. Wydawnictwo Literackie.
Szerszeń, T. (2011). Aby Warburg, nasz bliźni. Konteksty. Polska Sztuka Ludowa, 2–3(293–294), 5–10.
Trnka, K. (2018). Neuroprawo – integracja neurobiologii i prawoznawstwa w wybranych obszarach. Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis, 7(2), 75–86.
Washburn, D. K., Crowe, D. W. (1988). Symmetries of Culture: Theory and Practice of Plane Pattern Analysis. Seattle – London: University of Washington Press.
Wölfflin, H. (1886). Prolegomena zu einer Psychologie der Architektur. München: Kgl. & Universitäts-Buchdrukerei von Dr. C. Wolf & Sohn. https://archive.org/details/gri_33125008677862/mode/2up
Zeki, S. (1999). Inner Vision. An Exploration of Art and the Brain. Oxford: Oxford University Press.
Zeki, S. (2021). Blaski i cienie pracy mózgu. O miłości, sztuce i pogoni za szczęściem (A. i M. Binderowie, tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Zlat, M. (1993). Symetria w sztuce. W: J. Gajda-Krynicka (red.), Symetrie w sztuce i naukach humanistycznych (s. 49–95). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
License
Copyright (c) 2025 Małgorzata Markiewicz
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.