Słowa kluczowe
kontakty językowe
geografia lingwistyczna
zapożyczenia językowe
dialektologia słowiańska
Jak cytować
Abstrakt
Na podstawie nazw kwiatów – niezabudka ‘niezapominajka’ i wasilek, wołoszka ‘chaber’ podjęto próbę rozstrzygnięcia problemu metodologicznego, jak traktować niektóre wyrazy gwarowe występujące na pograniczu polsko-wschodniosłowiańskim. Autorzy starają się odpowiedzieć na pytanie, czy wybrane jednostki leksykalne interpretować z punktu widzenia zapożyczeń, czy też uznawać je za kontynuacje dawnej wspólnoty słowiańskiej.
Jednoznaczne rozstrzygnięcie tego zagadnienia wymaga bardzo szczegółowych, wręcz drobiazgowych dociekań i ekscerpcji różnych źródeł – począwszy od słowników historycznojęzykowych przez monografie gwarowe, po publikacje z zakresu geografii językowej. Przedstawione nazwy na ogół pojawiają się dość sporadycznie w polskich gwarach na pograniczu wschodnim. Wydaje się, że trzeba tu przyjąć oddziaływanie również wschodniosłowiańskich języków literackich
Bibliografia
AGM, Atlas gwar mazowieckich, t. I, opr. H. Horodyska-Gadkowska, A. Strzyżewska-Zaremba, t. II–X, opr. A. Kowalska, A. Strzyżewska-Zaremba, Wrocław 1971–1992.
AGP, Atlas gwar polskich, t. I: Małopolska, K. Dejna, t. II: Mazowsze, K. Dejna, S. Gala, A. Zdaniukiewicz, F. Czyżewski, t. III: Śląsk, K. Dejna, S. Gala, t. IV: Wielkopolska, Kaszuby, K. Dejna, Warszawa 1998–2002.
AGWB, Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, red. S. Glinka, A. Obrębska-Jabłońska, J. Siatkowski, t. II–III, red. S. Glinka, t. IV–X red. I. Maryniakowa, Wrocław – Warszawa, 1980–2012.
Bešta T. (1971), Z badań nad wschodniosłowiańskimi wpływami językowymi w polszczyźnie romantyków, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, XVII, s. 199–241.
Bohatyrowicze sto lat później, opr. I. Grek-Pabisowa, K. Handke, M. Ostrówka, A. Zielińska, Warszawa 1998.
Brasławszczyzna, Brasławszczyzna. Pamięć i współczesność, t. 2: Słownictwo dwujęzycznych mieszkańców rejonu (Słownik brasławski), red. E. Smułkowa, Warszawa 2009.
Brückner A. (1957), Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.
ČJA, Český jazykový atlas, red. J. Balhar, P. Jančák, sv. I–VI, Praha 1992–2011.
Czyżewski F. (1986a), Zapożyczenia ukraińskie w gwarach b. powiatu włodawskiego, „Studia nad polszczyzną kresową”, t. IV, s. 81–107.
Czyżewski F. (1986b), Atlas gwar polskich i ukraińskich okolic Włodawy, Lublin.
Dombroski C. (1932), Ze słownictwa i gramatyki języka ludności polskiej na Białorusi sowieckiej, Mińsk.
Dudziński M. (1776), Zbiór rzeczy potrzebniejszych do wydoskonalenia języka, Wilno.
Hrabec S. (1949), Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy polskich XVI i XVII wieku, Toruń.
Jungmann J. (1835–1839), Slovník česko-německý, sv. I–V, Praha.
Jurkowski M. (1974), Ukrainizmy w języku Juliusza Słowackiego, [w:] Z dziejów stosunków literackich polsko-ukraińskich, red. S. Kozak, M. Jakóbiec, Wrocław, s. 105–135.
Karłowicz J. (1984), Podręcznik czystej polszczyzny dla Litwinów i Petersburszczan, do druku przyg. E. Smułkowa, „Studia nad polszczyzną kresową”, t. III, s. 33–81.
Karpluk M. (1988), Kulturowo-antroponimiczne elementy w staropolskich nazwach ziół, [w:] V Ogólnopolska Konferencja Onomastyczna, Poznań 3–5 września. Księga referatów, red. K. Zierhoffer, Poznań, s. 147–156.
Kostecka-Sadowa A. (2008), Słownictwo gwar polskich w Mościskach i wsiach okolicznych, [w:] Słownictwo kresowe. Studia i materiały, red. J. Rieger, Warszawa, s. 113–260.
Kostecka-Sadowa A. (2015), Rzeczownikowe zapożyczenia wschodniosłowiańskie w gwarach polskich, Kraków.
Kott F.Š. (1878–1893), Česko-německý slovník, zvláště gramaticko-frazeologický, sv. I–VII, Praha.
Králik Ľ. (2015), Stručný etymologický slovník slovenčiny, Bratislava.
Kurzowa Z. (1993), Język polski Wileńszczyzny i Kresów północno-wschodnich XVI–XX w., Warszawa – Kraków.
Lewaszkiewicz T. (2017), Język powojennych przesiedleńców z Nowogródka i okolicy, Poznań.
Linde S.B. (1951), Słownik języka polskiego, t. I–VI, wyd. 3. fotoofsetowe, Warszawa [pierwodruk: Lwów 1854–1860].
Lis R. (2019), Królewskie ziele, „Przekrój”, nr 3566, s. 86.
Lorentz F., (1958–1983), Pomoranisches Wörterbuch, fortgeführt von F. Hinze, Bd. I–V, Berlin.
Lwów 2015, Słownictwo gwarowe przesiedleńców z Ukrainy. Słownik porównawczy kilku wsi we Lwowskiem, z materiałów zebranych pod kier. W. Paryla, oprac. K. Czarnecka, D.A. Kowalska, E. Rudolf-Ziółkowska, red. K. Czarnecka, D.A. Kowalska, Kraków.
Łętowski A. (1915), Miłujmy język ojczysty. Błędy nasze. Rzecz o czystości języka polskiego na Litwie, Wilno.
Nitsch K. (1954–1958), Wybór pism polonistycznych, t. I–IV, Wrocław.
Osipowicz A. (2009), Słowniczek gwary augustowskiej, [w:] Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północnowschodniej, red. B. Nowowiejski, Białystok, s. 7–130.
Pastusiak K. (2007), Pogranicze polsko-białorusko-ukraińskie w świetle danych językowych i etnograficznych na podstawie nazw roślin, Warszawa.
Pelcowa H. (1985), Studia nad słownictwem gwarowym Lubelszczyzny, cz. I: Słownictwo pochodzenia małopolskiego, Lublin.
Pelcowa H. (1997), Słownictwo wschodniosłowiańskie w gwarach Polski środkowo-wschodniej w świetle związków językowych polsko-ukraińskich, [w:] Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce, red. F. Czyżewski, M. Łesiów, Rozprawy Slawistyczne, t. 12, Lublin, s. 189–211.
Pelcowa H. (2001), Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin.
Pelcowa H. (2015), Słownik gwar Lubelszczyzny, t. IV: Sad i ogród warzywny, budownictwo i przestrzeń podwórza, Lublin.
Pelcowa H., (2017) Słownik gwar Lubelszczyzny, t. V: Świat roślin, Lublin.
PS, Příruční slovník jazyka českého, sv. I–VIII, Praha 1933–1957.
Rieger J. (2007), Dawne słownictwo przesiedleńców z Tarnopolszczyzny, [w:] Słownictwo przesiedleńców z Ukrainy. Słownik porównawczy kilku wsi w Tarnopolskiem, red. J. Rieger, Kraków, s. 11–20.
Rieger J. (2014), Słownictwo polszczyzny gwarowej na Brasławszczyźnie, Warszawa.
Rieger J., Masojć I., Rutkowska K. (2006), Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie, Warszawa.
Sawaniewska-Mochowa Z. (1982), Osobliwości fonetyczne i fleksyjne dialektu północnokresowego zachowane w mowie mieszkańców okolic Bartoszyc, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Nauki Humanistyczno-Społeczne, Filologia Polska, t. XX, Toruń, s. 65–83.
Sawaniewska-Mochowa Z. (1990), Poradnik Jana Karłowicza jako źródło poznania potocznej polszczyzny północnokresowej. Słownictwo, Polono-Slavica Varsovinsia, t. 5, Warszawa.
SGP, Słownik gwar polskich, opr. przez Zakład Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie, t. I, kier. M. Karaś, t. II–V, kier. J. Reichan, t. VI–VIII kier. J. Okoniowa, t. IX–, kier. R. Kucharzyk, Wrocław – Kraków, 1977–.
SGPK, Karłowicz J. (1900–1911), Słownik gwar polskich, t. I–VI, Kraków.
SJPD, Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. I–XI, Warszawa 1958–1969.
SMPP, Słownik mówionej polszczyzny północnokresowej, opr. I. Grek-Pabisowa, M. Ostrówka, M. Jankowiak, Warszawa 2017, https://ispan.waw.pl/ireteslaw/handle/20.500.12528/128, 12.01.2020.
SSiSL II, Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. II: Rośliny, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2019, s. 71–84.
SSJ, Slovník slovenského jazyka, red. Š. Peciar, sv. I–VI, Bratislava 1959–1968.
SSJČ, Slovník spisovného jazyka českého, red. B. Havránek, t. I–IV, Praha 1960–1971.
SSN, Slovník slovenských nárečí, red. I. Ripka, Bratislava 1994–.
SSNO, Słownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, t. I–VII, Wrocław 1950–1965.
SStp, Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. I–XI, Warszawa – Kraków 1953–2004.
SW, Słownik języka polskiego, (red.) J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. I–VIII, Warszawa 1908–1927 [tzw. Słownik warszawski].
SWil, Słownik języka polskiego, wypr. przez A. Zdanowicza, M. Bohusza Szyszkę i in., t. I–II, Wilno 1861.
SXVII–XVIII, Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, opr. Zakład Językoznawstwa PAN, Warszawa 1955–2011, https://rcin.org.pl/ijp/publication/20029, 15.10.2020.
Sychta B. (1967–1976), Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław.
Tarnacki J. (1939), Studia porównawcze nad geografią wyrazów (Polesie – Mazowsze), Warszawa.
Tarnopol 2007, Słownictwo gwarowe przesiedleńców z Ukrainy. Słownik porównawczy kilku wsi w Tarnopolskiem, z materiałów zebranych pod kier. W. Paryla, oprac. K. Czarnecka, D. Kowalska, E. Rudolf-Ziółkowska, red. J. Rieger, Kraków 2007.
Tomaszewski A. (1930), Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, Kraków.
Turska H. (1982), O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie, „Studia nad polszczyzną kresową”, t. I, s. 19–121.
Walicki A. (1886), Błędy nasze w mowie i piśmie ku szkodzie języka polskiego popełniane oraz prowincjonalizmy, wyd. 3, Kraków – Warszawa.
Waniakowa J. (2006a), Nazwy niezapominajki (Myosotis) w gwarach polskich jako przykład ekspansji slownictwa literackiego, [w:] Studia Dialektologiczne, t. III, red. J. Okoniowa, Kraków, s. 71–79.
Waniakowa J. (2006b), The Forget-me-not, Vergißmeinnicht, ne-m’oubliezpas, незабудка – a historical and etymological study, [w:] Proceeding of the 4th International Congres of Dialectologists and Geolinguists, ed. A. Timuška, Riga, s. 527–534.
Waniakowa J. (2012), Polskie nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim, Kraków.
Waniakowa J. (2015), Wybrane nazwy niezapominajki jako część wspólnego dziedzictwa europejskiego, „Zeszyty Łużyckie”, 49, s. 205–216.
Waniakowa J. (2019), Polskie gwarowe nazwy chabra bławatka, Centaurea Cyanus L. na tle słowiańskim i europejskim, „Prace Filologiczne”, LXXIV, s. 173–187.
Wyżycki G.J. (1845), Zielnik ekonomiczno-techniczny czyli opisanie drzew, krzewów i roślin dziko rosnących w kraju, jako też przyswojonych, z pokazaniem użytku ich w ekonomice, rękodziełach, fabrykach i medycynie domowej, z wyszczególnieniem jadowitych i szkodliwych oraz mogących służyć ku ozdobie ogrodów i mieszkań wiejskich ułożony dla gospodarzy i gospodyń, Wilno.
Zdaniukiewicz A.A. (1972), Gwara Łopatowszczyzny: fonetyka, fleksja, słownictwo, Wrocław.
Вендина Т.И. [Vendina T.I.] (2014), Типология лексических ареалов Славии [Tipologiia leksicheskikh arealov], Москва – С.-Петербург.
Грінченко Б. [Hrichenko B.] (1907–1909), Словарь української мови [Slovarˊ ukrainsˊkoi movi], т. I–IV, Київ.
Гюлумянц К.М. [Giulumianc K.M.] (1982), Некоторые наблюденя над фразеологией польских говоров белорусско-литовской зоны [Nekotorye nabliudenia nad frazeologiei polˊskikh govorov belorussko-litovskoi zony], „Studia nad polszczyzną kresową”, t. I, s. 225–231.
Даль В.И. [Dalˊ V.I.] (1955–1956), Толковый словарь живого великорусского языка [Tolkovyi slovarˊ zhivogo velikorusskogo iazyka], т. I–IV, Москва.
ESBM, Этымалагічны слоўнік беларускай мовы [Etymalahichny sloǔnìk belaruskai movy], рэд. В.У. Мартынаў, Г.А. Цыхун, Мінск, 1978–.
LAB, Лексічны атлас беларускіх народных гаворак у пяці тамах [Leksichny atlas belaruskikh narodnykh hovorak u piaci tamakh], рэд. М.В. Бірыла, Юзэфа Ф. Мацкевіч, Мінск, 1993–1998.
OLA III, Общеславянский лингвистический атлас [Obshsheslavianskij lingvisticheskij atlas], Серия лексико-словообразовательная, вып III: Растительный мир, ред. А.A. Падлужны, А.А. Крывiцкi, Минск 2000.
OLA IV, Общеславянский лингвистический атлас [Obshcheslavianskij lingvisticheskij atlas], Серия лексико-словообразовательная, вып. IV: Сельское хозяйство, red. A. Ferenčíková (vedecká redaktorka), M. Chochol, H. Jenč, L’. Králik, J. Siatkowski, Ž.Ž. Varbot, P. Žigo, Bratislava 2012.
PolGov, Польские говоры в СССР [Polˊskie hovory v SSSR], ч. I: Исследования и материалы 1967–1969, ч. II: Исследования и материалы 1969–1971, Минск 1973.
SPZB, Слоўнiк беларускiх гаворак паўночна-заходняй Беларусi i яе пагранiчча у пяцi тамах [Sloǔnìk belaruskaj havorak paŭnochna-zahodniaj Belarusi i iae pagranicha u piaci tomakh], рэд. Ю.Ф. Мацкевiч, т. I–V, Мiнск 1979–1986.
SRJ XI–XVII, Словарь русского языка XI–XVII вв. [Slovarˊ russkogo iazyka XI–XVII vv.], ред. С.Г. Бархударов, Ф.П. Филин, Д.Н. Шмелев, Г.А. Богатова, В.Б. Крысько, Р.Н. Кривко, Москва 1975–.
SRJ XVIII, Словарь русского языка XVIII века [Slovarˊ russkogo iazyka XVIII veka], ред. Ю.С. Сорокин, З.М. Петрова, Ленинград – С.-Петербург 1984–.
SSRLJ, Словарь современного русского литературного языка [Slovarˊ sovremennogo russkogo literaturnogo iazyka], ред. Ф.П. Филин, т. I–XVII, Москва – Ленинград 1950–1965.
SUM XVI–XVII, Словник української мови XVI – першої половини XVII ст. [Slovnik ukrainsˊkoi movi XVI – pershoi polovini XVII st.], ред. Д.Г. Гринчишин, Львiв 1994–.
SUM, Словник української мови [Slovnik ukrainsˊkoi movi], ред. І.К. Білодід, I–XI, Київ 1970–1980.
Сабадош I. [Sabadosh I.] (2015), Украïнська лексика в просторi i часi [Ukrainsˊka leksika v prostori i chasi], Ужгород.
TSBM, Тлумачальны слоўнік беларускай мовы [Tlumachalˊny sloǔnìk belaruskaj movy], рэд. К.К. Атраховіч, К. Крапіва, т. I–V, Мінск 1977–1984.
Фасмер М. [Fasmer M.] (1964–1973), Этимологический словарь русского языка [Etimologicheskij slovarˊ russkogo iazyka], перевод с нем. и дополнения О.Н. Трубачева, т. I–IV, Москва.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie Gwary Dziś są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie Gwary Dziś udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2015 r. w Gwarach Dziś pod następującymi warunkami:
uznanie autorstwa - obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
bez tworzenia utworów zależnych - utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2015 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).