Keywords
language etiquette
ethnolinguistics
religion
How to Cite
Abstract
The article presents a relationship between prayer formulas of everyday etiquette used frequently in peasant dialects and traditional peasant religiosity, in which a model of rural politeness and a system of values and moral norms are embedded. An analysis of selected forms of address (quasi-religious welcomes, farewells and greetings at meal times and at work) shows that they originate from the cultural mechanism of the religious axiologisation of various spheres of life, scripts, gestures of culture, and from adding a sacral dimension to farming and all areas of human activity related to it. The analysed forms of address are part of the “kind word” culture that sees a wish as a tangible gift that, with the help of God, provides prosperity, good health and luck in all spheres of private and social life (including food and alcohol consumption). The paper follows the anthropological-cultural research trends in dialectology.
References
Bartmiński J. (2018), Robota i praca: dwa profile pojęcia – dwie formacje kulturowe?, [w:] Praca ludzka w perspektywie interdyscyplinarnej, red. A. Bagłajewski, J. Bartmiński i in., Lublin, s. 273–292.
Biegeleisen H. (1929), Lecznictwo ludu polskiego, Kraków.
Bukraba-Rylska I. (2008), Socjologia wsi polskiej, Warszawa.
Bukraba-Rylska I. (2010), Jak oświecić polskich Irokezów, „Rzeczpospolita” 20.10.2019.
Bukraba-Rylska I. (2017), Polska wieś w badaniach socjologicznych, czyli nic nie jest oczywiste, [w:] Dynamika rozwoju gwar słowiańskich w XXI wieku, red. D.K. Rembiszewska, Warszawa, s. 245–258.
Chętnik A. (1936), Pożywienie Kurpiów: jadło i napoje zwykłe, obrzędowe i głodowe, Kraków. http://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata?id=32200&from=&dirids=1&ver_id=&lp=7&QI=.11–21.04.2019.
Chudzik A. (2002), Mowne zachowania magiczne w ujęciu pragmatyczno-kognitywnym, Kraków.
Cross F.L., Livingstone E.A. (2004), Encyklopedia Kościoła, t. 1–2, Warszawa.
Cybulski, M. (1994), Pan i sługa. Niektóre społeczne uwarunkowania zmian w polskich obyczajach językowych, [w:] Uwarunkowania i przyczyny zmian językowych. Zbiór studiów, red. E. Wrocławska, Warszawa, s. 31–39.
Cybulski M, (1996), Polskie formuły powitalne od XVI do połowy XVIII wieku, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego. Prace Językoznawcze”, t. 24. Studia historycznojęzykowe, red. W. Grybosiowa, A. Kowalska, Katowice, s. 27–37.
Cybulski M. (2003), Obyczaje językowe dawnych Polaków. Formuły werbalne w dobie średniopolskiej, Łódź.
Dworakowski S. (1964), Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, Białystok.
Golachowska E. (2006), Język i kultura mieszkańców wsi włościańskich i szlacheckich dawnej ziemi drohickiej na Podlasiu. Studium socjolingwistyczne, Warszawa
Kałwa D. (2008), Polska doby rozbiorów i międzywojenna, [w:] Obyczaje w Polsce od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Chwalba, Warszawa, s. 221–336.
Karpeta P., Radziszewska O. (2021), O ludowym pochodzeniu martwicy z To lubię i jej pokrewieństwie z marą pcimską, „Literatura Ludowa” 2021 (w druku)
Kąś J., Sikora K. (1994), Konwencjonalne zwroty grzecznościowe w gwarach (na przykładzie kilku gwar Małopolski południowej), „Etnolingwistyka”, nr 6, s. 83–93.
Kąś J. (1994), Kulturowy stereotyp mężczyzny i kobiety w środowisku wiejskim (na materiale gwar orawskich), [w:] Płeć w języku i kulturze, red. J. Anusiewicz, K. Handke, Wrocław, s. 119–130.
Kąś J. (2015–2019), Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. I–XII, różne miejsca wydania, m.in. Bukowina Tatrzańska, Nowy Sącz.
Kowalski P. (2009), Kilka słów o składaniu życzeń, „Colloquia Anthropologica et Communicativa”, t. 1: Tabu, etykieta, dobre obyczaje, s. 177–185.
Kowalski P. (2010a), Gratulanci i winszownicy. Zarys komunikacyjnej historii winszowania, Wrocław.
Kowalski P. (2010b), Zdrowia, szczęścia powinszować. Słowo i magiczna wymiana, „Colloquia Anthropologica et Communicativa”, t. 2: Monety, banknoty i inne środki wymiany, s. 73–95.
KrawczykTyrpa A. (1997), Wołanie do Boga (polskie formuły ludowe), [w:] Frazeologia a religia, red. W. Chlebda, A.M. Lewicki, Problemy Frazeologii Europejskiej, t. II, Warszawa, s. 247−252.
Leszczyński A. (2020), Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania, Warszawa.
Marcjanik M. (1997), Polska grzeczność językowa, Kielce.
Marcjanik M. (2014), Słownik językowego savoir-vivre’u, Warszawa.
Masłowska E. (2016), Dobre słowo jako tekst magiczny. Życzenie – pozdrowienie – błogosławieństwo, „Język a Kultura”, t. 26, s. 231–243.
Mazurkiewicz M. (1989), Praca i sacrum w polszczyźnie ludowej, „Etnolingwistyka”, nr 2, s. 7–28.
Mazurkiewicz M. (1990), Dwa spojrzenia na pracę. Perspektywa interpretacyjna a znaczenie słowa, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 129–146.
Mazurkiewicz-Brzozowska M. (1993), Praca. Wybrane warianty znaczenia słowa we współczesnej polszczyźnie i ich struktura kognitywna, [w:] Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, t. I, red. J. Bartmiński, M.
Mazurkiewicz-Brzozowska, Lublin, s. 133–145.
Nagórko A. (2010), Czy grozi nam zanik poczucia sacrum? Sekularyzacja polszczyzny na tle języków sąsiadów, [w:] Dziedzictwo kulturowe pogranicza, t. III, red. E. Skorupska-Raczyńska, J. Rutkowska, Gorzów Wielkopolski, s. 221–238; także w zasobach internetowych: https://www.slawistik.hu-berlin.de/de/member/anagorko/poczucie-sacrum. (23.07.2018)
Nagórko A. (2014), Językowa sekularyzacja jako wyzwanie dla leksykografii, [w:] Polonistyka wobec wyzwań współczesności, t. II, red. S. Gajda, I. Jokiel, Opole, s. 391–405.
Nagórko A. (2016), Język ludzi i aniołów... potoczność wobec Sacrum, [w:] Globalizacja a przemiany języków słowiańskich, red. H. Kurek, M. Święcicka, M. Peplińska, Bydgoszcz, s. 277–288.
Nęcki Z. (2000), Komunikacja międzyludzka, Kraków.
Ożóg K. (1990), Zwroty grzecznościowe współczesnej polszczyzny mówionej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CMXIII. Prace Językoznawcze”, z. 98, Warszawa–Kraków.
Pawłowicz B. (1896), Kilka rysów z życia ludu w Zalasowej, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. 1, s. 229–265.
Pawłowska A. (2014), Formuły werbalne polskiej etykiety językowej od połowy XVIII do lat sześćdziesiątych XIX wieku. Analiza socjolingwistyczna, Łódź. https://allegro.pl/oferta/formuly-werbalne-polskiej-etykiety-jezykowej-9986527764.
Pawłowska A. (2016), Wpływ zmian społecznych i światopoglądowych na etykietę językową początków doby nowopolskiej, [w:] Kulturowe uwarunkowania zachowań językowych – tradycja i zmiana, Wrocław, s. 107–117.
Pelcowa H. (2015), Wartości w ludowej interpretacji świata, [w:] Tradycja dla współczesności. Ciągłość i zmiana, t. 8: Wartości w języku i kulturze, red. J. Adamowski, M. Wójcicka, Lublin, s. 155–165.
Pelcowa H. (2018), Sakralizacja pracy i jej wytworów (na przykładzie wypowiedzi mieszkańców wsi), [w:] Praca ludzka w perspektywie interdyscyplinarnej, red. A. Bagłajewski, J. Bartmiński i in., Lublin, s. 309–324.
Piechnik A. (2009), Wizerunek kobiety i mężczyzny w językowym obrazie świata ludności wiejskiej (na przykładzie gminy Zakliczyn nad Dunajcem), Kraków.
Rembiszewska D.K. (red.), (2017), Dynamika rozwoju gwar słowiańskich w XXI wieku, Warszawa, s. 245–258.
Robotycki Cz. (1998), Nie wszystko jest oczywiste, Kraków
Sikora K. (1993), Jak „Pan” zawędrował na wieś, „Język Polski” LXXII, s. 298–307.
Sikora K. (2011), Winszowanie i dobre słowo w gwarze, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” VI: Dialog z tradycją, cz. 1., Kraków, s. 171–189.
Sikora K. (2015), Spełnione sny chłopskiego szczęścia – w tekstach życzeń i oracji kolędniczych, „Annales Universitatis Paedogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” VII, Kraków, s. 411–435.
Sikora K. (2020), Życzenie w gwarze i kulturze wsi, Kraków.
Simonides D. (1998), Sacrum jako zasada porządkowania świata w kulturze ludowej, [w:] Człowiek – dzieło – sacrum, red. S. Gajda i H. J. Sobeczko, Opole, s. 95–102.
Simonides D. (2010), Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata, Opole.
Siuciak M. (2000), Zróżnicowanie gatunkowe komunikacji ustnej w XVII wieku, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1, red. D. Ostaszewska, Katowice, s. 355–369.
Stomma L. (2002), Antropologia kultury wsi polskiej XIX w. oraz wybrane eseje, Łódź.
Styk J. (1993), Chłopski świat wartości. Studium socjologiczne, Włocławek.
Styk J. (1999), Chłopi i wieś polska w perspektywie socjologicznej i historycznej, Lublin.
Sulima R. (1997), Kultura ludowa i polskie kompleksy, „Regiony”, nr 1, s. 77–81; przedruk: Kultura ludowa i polskie kompleksy, [w:] Czy zmierzch kultury ludowej?, red. A. Dobroński, B. Gołębiowski, S. Zagórski, Łomża, s. 109–115.
Sulima R. (1999), Powitania i rytuały terytorialności, [w:] W zwierciadle języka i kultury, red. J. Adamowski i S. Niebrzegowska, Lublin, s. 139–151.
Sulima R. (2009), Przemiany polskiego obyczaju (ostatnie dekady), „Colloquia Anthropologica et Communicativa”, t. 1: Tabu, etykieta, dobre obyczaje, s. 289–302.
Sulima R. (2014), Społeczne wyobrażenia wsi na przełomie XX i XXI wieku, „Wieś i Rolnictwo”, nr 2 (136), s. 57–63.
Szczepański M.S. (1999), Tożsamość regionalna – w kręgu pojęć podstawowych i metodologii badań. Między tożsamością indywidualną a społeczną – preliminaria, [w:] Badania nad tożsamością regionalną, red. A. Matczak, Łódź–Ciechanów, s. 7–17.
Świętek J. (1896), Zwyczaje i pojęcia prawne ludu nadrabskiego, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. 1, s. 266–362.
Udziela S. (1889), Religia i modlitwa u ludu ropczyckiego, „Wisła”, t. 3, s. 592–603.
Udziela S. (1900), Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, mieszkającego na prawym brzegu Wisły, cz. III, „Wisła”, t. XIV, z. 3, maj–czerwiec 1900, s. 253–273.
Ulanowska S. (1891–1895), Łotysze Inflant Polskich, a w szczególności z gminy wielońskiej powiatu rzeżyckiego. Obraz etnograficzny, cz. I–III, Kraków.
Wiślicz T. (2001), Zarobić na duszne zbawienie, Warszawa.
Wojtak M. (2019), Do boga…, o Bogu…, przed Bogiem… Gatunki przekazu filologicznego w analizie filologicznej, Tarnów.
Wronicz J. (1995), Prace nad Słownikiem gwarowym Śląska Cieszyńskiego, „Język Polski” LXXV, z. 1, s. 53–56.
License
Authors
Authors of texts accepted for publication in „Gwary Dziś" are required to complete, sign and return to the editor's office the Agreement for granting a royalty-free license to works with a commitment to grant a CC sub-license.
Under the agreement, the authors of texts published in „Gwary Dziś" grant the Adam Mickiewicz University in Poznań a non-exclusive, royalty-free license and authorize the use of Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) Creative Commons sub-license.
The authors retain the right to continue the free disposal of the work.
Users
Interested Internet users are entitled to use works published in „Gwary Dziś" since 2016 under the following conditions:
- attribution - obligation to provide, together with the distributed work, information about the authorship, title, source (link to the original work, DOI) and the license itself.
- no derivatives - the work must be preserved in its original form, without the author's consent it is not possible to distribute the modified work, such as translations, publications, etc.
Copyrights are reserved for all texts published before 2015.
Miscellaneous
Adam Mickiewicz University in Poznań retains the right to magazines as a whole (layout, graphic form, title, cover design, logo etc.).