Słowa kluczowe
etykieta językowa
etnolingwistyka
religia
Jak cytować
Abstrakt
W artykule podjęto próbę przedstawienia zależności pomiędzy licznie obecnymi w gwarze modlitewnymi formułami codziennej etykiety a tradycyjną chłopską religijnością i osadzonymi w niej: modelem wiejskiej grzeczności oraz systemem wartości i norm obyczajowych. Jak dowodzą analizy wybranych formuł grzecznościowych (quasi-religijnego powitania, pożegnania, powitania przy pracy i jedzeniu posiłków), mają one początek w kulturowym mechanizmie religijnej aksjologizacji rozmaitych sfer życia, skryptów, gestów kultury, oraz w sakralizacji pracy na roli i wszystkich obszarów związanej z nią aktywności człowieka. Należą one jednocześnie do kultury „dobrego słowa”, traktującej życzenie jako realny dar, zapewniający odbiorcy, z pomocą Boga, pomyślność, zdrowie i szczęście we wszelkich okolicznościach życia prywatnego i społecznego (nie wyłączając jedzenia i spożywania alkoholu). Artykuł reprezentuje antropologiczno-kulturowy nurt badań w dialektologii.
Bibliografia
Bartmiński J. (2018), Robota i praca: dwa profile pojęcia – dwie formacje kulturowe?, [w:] Praca ludzka w perspektywie interdyscyplinarnej, red. A. Bagłajewski, J. Bartmiński i in., Lublin, s. 273–292.
Biegeleisen H. (1929), Lecznictwo ludu polskiego, Kraków.
Bukraba-Rylska I. (2008), Socjologia wsi polskiej, Warszawa.
Bukraba-Rylska I. (2010), Jak oświecić polskich Irokezów, „Rzeczpospolita” 20.10.2019.
Bukraba-Rylska I. (2017), Polska wieś w badaniach socjologicznych, czyli nic nie jest oczywiste, [w:] Dynamika rozwoju gwar słowiańskich w XXI wieku, red. D.K. Rembiszewska, Warszawa, s. 245–258.
Chętnik A. (1936), Pożywienie Kurpiów: jadło i napoje zwykłe, obrzędowe i głodowe, Kraków. http://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata?id=32200&from=&dirids=1&ver_id=&lp=7&QI=.11–21.04.2019.
Chudzik A. (2002), Mowne zachowania magiczne w ujęciu pragmatyczno-kognitywnym, Kraków.
Cross F.L., Livingstone E.A. (2004), Encyklopedia Kościoła, t. 1–2, Warszawa.
Cybulski, M. (1994), Pan i sługa. Niektóre społeczne uwarunkowania zmian w polskich obyczajach językowych, [w:] Uwarunkowania i przyczyny zmian językowych. Zbiór studiów, red. E. Wrocławska, Warszawa, s. 31–39.
Cybulski M, (1996), Polskie formuły powitalne od XVI do połowy XVIII wieku, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego. Prace Językoznawcze”, t. 24. Studia historycznojęzykowe, red. W. Grybosiowa, A. Kowalska, Katowice, s. 27–37.
Cybulski M. (2003), Obyczaje językowe dawnych Polaków. Formuły werbalne w dobie średniopolskiej, Łódź.
Dworakowski S. (1964), Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, Białystok.
Golachowska E. (2006), Język i kultura mieszkańców wsi włościańskich i szlacheckich dawnej ziemi drohickiej na Podlasiu. Studium socjolingwistyczne, Warszawa
Kałwa D. (2008), Polska doby rozbiorów i międzywojenna, [w:] Obyczaje w Polsce od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Chwalba, Warszawa, s. 221–336.
Karpeta P., Radziszewska O. (2021), O ludowym pochodzeniu martwicy z To lubię i jej pokrewieństwie z marą pcimską, „Literatura Ludowa” 2021 (w druku)
Kąś J., Sikora K. (1994), Konwencjonalne zwroty grzecznościowe w gwarach (na przykładzie kilku gwar Małopolski południowej), „Etnolingwistyka”, nr 6, s. 83–93.
Kąś J. (1994), Kulturowy stereotyp mężczyzny i kobiety w środowisku wiejskim (na materiale gwar orawskich), [w:] Płeć w języku i kulturze, red. J. Anusiewicz, K. Handke, Wrocław, s. 119–130.
Kąś J. (2015–2019), Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. I–XII, różne miejsca wydania, m.in. Bukowina Tatrzańska, Nowy Sącz.
Kowalski P. (2009), Kilka słów o składaniu życzeń, „Colloquia Anthropologica et Communicativa”, t. 1: Tabu, etykieta, dobre obyczaje, s. 177–185.
Kowalski P. (2010a), Gratulanci i winszownicy. Zarys komunikacyjnej historii winszowania, Wrocław.
Kowalski P. (2010b), Zdrowia, szczęścia powinszować. Słowo i magiczna wymiana, „Colloquia Anthropologica et Communicativa”, t. 2: Monety, banknoty i inne środki wymiany, s. 73–95.
KrawczykTyrpa A. (1997), Wołanie do Boga (polskie formuły ludowe), [w:] Frazeologia a religia, red. W. Chlebda, A.M. Lewicki, Problemy Frazeologii Europejskiej, t. II, Warszawa, s. 247−252.
Leszczyński A. (2020), Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania, Warszawa.
Marcjanik M. (1997), Polska grzeczność językowa, Kielce.
Marcjanik M. (2014), Słownik językowego savoir-vivre’u, Warszawa.
Masłowska E. (2016), Dobre słowo jako tekst magiczny. Życzenie – pozdrowienie – błogosławieństwo, „Język a Kultura”, t. 26, s. 231–243.
Mazurkiewicz M. (1989), Praca i sacrum w polszczyźnie ludowej, „Etnolingwistyka”, nr 2, s. 7–28.
Mazurkiewicz M. (1990), Dwa spojrzenia na pracę. Perspektywa interpretacyjna a znaczenie słowa, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 129–146.
Mazurkiewicz-Brzozowska M. (1993), Praca. Wybrane warianty znaczenia słowa we współczesnej polszczyźnie i ich struktura kognitywna, [w:] Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, t. I, red. J. Bartmiński, M.
Mazurkiewicz-Brzozowska, Lublin, s. 133–145.
Nagórko A. (2010), Czy grozi nam zanik poczucia sacrum? Sekularyzacja polszczyzny na tle języków sąsiadów, [w:] Dziedzictwo kulturowe pogranicza, t. III, red. E. Skorupska-Raczyńska, J. Rutkowska, Gorzów Wielkopolski, s. 221–238; także w zasobach internetowych: https://www.slawistik.hu-berlin.de/de/member/anagorko/poczucie-sacrum. (23.07.2018)
Nagórko A. (2014), Językowa sekularyzacja jako wyzwanie dla leksykografii, [w:] Polonistyka wobec wyzwań współczesności, t. II, red. S. Gajda, I. Jokiel, Opole, s. 391–405.
Nagórko A. (2016), Język ludzi i aniołów... potoczność wobec Sacrum, [w:] Globalizacja a przemiany języków słowiańskich, red. H. Kurek, M. Święcicka, M. Peplińska, Bydgoszcz, s. 277–288.
Nęcki Z. (2000), Komunikacja międzyludzka, Kraków.
Ożóg K. (1990), Zwroty grzecznościowe współczesnej polszczyzny mówionej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CMXIII. Prace Językoznawcze”, z. 98, Warszawa–Kraków.
Pawłowicz B. (1896), Kilka rysów z życia ludu w Zalasowej, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. 1, s. 229–265.
Pawłowska A. (2014), Formuły werbalne polskiej etykiety językowej od połowy XVIII do lat sześćdziesiątych XIX wieku. Analiza socjolingwistyczna, Łódź. https://allegro.pl/oferta/formuly-werbalne-polskiej-etykiety-jezykowej-9986527764.
Pawłowska A. (2016), Wpływ zmian społecznych i światopoglądowych na etykietę językową początków doby nowopolskiej, [w:] Kulturowe uwarunkowania zachowań językowych – tradycja i zmiana, Wrocław, s. 107–117.
Pelcowa H. (2015), Wartości w ludowej interpretacji świata, [w:] Tradycja dla współczesności. Ciągłość i zmiana, t. 8: Wartości w języku i kulturze, red. J. Adamowski, M. Wójcicka, Lublin, s. 155–165.
Pelcowa H. (2018), Sakralizacja pracy i jej wytworów (na przykładzie wypowiedzi mieszkańców wsi), [w:] Praca ludzka w perspektywie interdyscyplinarnej, red. A. Bagłajewski, J. Bartmiński i in., Lublin, s. 309–324.
Piechnik A. (2009), Wizerunek kobiety i mężczyzny w językowym obrazie świata ludności wiejskiej (na przykładzie gminy Zakliczyn nad Dunajcem), Kraków.
Rembiszewska D.K. (red.), (2017), Dynamika rozwoju gwar słowiańskich w XXI wieku, Warszawa, s. 245–258.
Robotycki Cz. (1998), Nie wszystko jest oczywiste, Kraków
Sikora K. (1993), Jak „Pan” zawędrował na wieś, „Język Polski” LXXII, s. 298–307.
Sikora K. (2011), Winszowanie i dobre słowo w gwarze, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” VI: Dialog z tradycją, cz. 1., Kraków, s. 171–189.
Sikora K. (2015), Spełnione sny chłopskiego szczęścia – w tekstach życzeń i oracji kolędniczych, „Annales Universitatis Paedogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” VII, Kraków, s. 411–435.
Sikora K. (2020), Życzenie w gwarze i kulturze wsi, Kraków.
Simonides D. (1998), Sacrum jako zasada porządkowania świata w kulturze ludowej, [w:] Człowiek – dzieło – sacrum, red. S. Gajda i H. J. Sobeczko, Opole, s. 95–102.
Simonides D. (2010), Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata, Opole.
Siuciak M. (2000), Zróżnicowanie gatunkowe komunikacji ustnej w XVII wieku, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1, red. D. Ostaszewska, Katowice, s. 355–369.
Stomma L. (2002), Antropologia kultury wsi polskiej XIX w. oraz wybrane eseje, Łódź.
Styk J. (1993), Chłopski świat wartości. Studium socjologiczne, Włocławek.
Styk J. (1999), Chłopi i wieś polska w perspektywie socjologicznej i historycznej, Lublin.
Sulima R. (1997), Kultura ludowa i polskie kompleksy, „Regiony”, nr 1, s. 77–81; przedruk: Kultura ludowa i polskie kompleksy, [w:] Czy zmierzch kultury ludowej?, red. A. Dobroński, B. Gołębiowski, S. Zagórski, Łomża, s. 109–115.
Sulima R. (1999), Powitania i rytuały terytorialności, [w:] W zwierciadle języka i kultury, red. J. Adamowski i S. Niebrzegowska, Lublin, s. 139–151.
Sulima R. (2009), Przemiany polskiego obyczaju (ostatnie dekady), „Colloquia Anthropologica et Communicativa”, t. 1: Tabu, etykieta, dobre obyczaje, s. 289–302.
Sulima R. (2014), Społeczne wyobrażenia wsi na przełomie XX i XXI wieku, „Wieś i Rolnictwo”, nr 2 (136), s. 57–63.
Szczepański M.S. (1999), Tożsamość regionalna – w kręgu pojęć podstawowych i metodologii badań. Między tożsamością indywidualną a społeczną – preliminaria, [w:] Badania nad tożsamością regionalną, red. A. Matczak, Łódź–Ciechanów, s. 7–17.
Świętek J. (1896), Zwyczaje i pojęcia prawne ludu nadrabskiego, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. 1, s. 266–362.
Udziela S. (1889), Religia i modlitwa u ludu ropczyckiego, „Wisła”, t. 3, s. 592–603.
Udziela S. (1900), Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, mieszkającego na prawym brzegu Wisły, cz. III, „Wisła”, t. XIV, z. 3, maj–czerwiec 1900, s. 253–273.
Ulanowska S. (1891–1895), Łotysze Inflant Polskich, a w szczególności z gminy wielońskiej powiatu rzeżyckiego. Obraz etnograficzny, cz. I–III, Kraków.
Wiślicz T. (2001), Zarobić na duszne zbawienie, Warszawa.
Wojtak M. (2019), Do boga…, o Bogu…, przed Bogiem… Gatunki przekazu filologicznego w analizie filologicznej, Tarnów.
Wronicz J. (1995), Prace nad Słownikiem gwarowym Śląska Cieszyńskiego, „Język Polski” LXXV, z. 1, s. 53–56.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie Gwary Dziś są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie Gwary Dziś udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2015 r. w Gwarach Dziś pod następującymi warunkami:
uznanie autorstwa - obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
bez tworzenia utworów zależnych - utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2015 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).