Abstrakt
The article analyzes the historical perspective of the formation of the opposition “friend or foe” in the Russian culture from the Middle Ages to the 19th century. Binary thinking has a universal dimension: it is present in every culture, particularly in traditional societies (in this case it is the opposition Russia–Europe). Hostility towards strangers is already noticeable in the Ruthenian tribes. The outsiders were seen as savages, as animals, and even as evil forces. It relates to the perception of the symbolic center of the world. It is recognizable in the work of Hilarion and the concept of Moscow as the Third Rome.
Bibliografia
Literatura w języku polskim:
Bloch M., Społeczeństwo feudalne, przeł. E. Bąkowska, wstęp A. F. Grabski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981.
Broda M., „Zrozumieć Rosję?”. O rosyjskiej zagadce-tajemnicy, Wydawnictwo Naukowe „Ibidem”, Łódź 2011.
Bystroń J. S., Megalomania narodowa, Książka i Wiedza, Warszawa 1995.
Descartes R., Rozprawa o metodzie właściwego kierowania rozumem, tłum. T. Żeleński-Boy, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2002.
Eliade M., Sacrum i profanum. O istocie religijności, przeł. R. Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 1999.
Federowski M., Lud białoruski na Rusi Litewskiej. Materiały do etnografii słowiańskiej zgro-madzone w latach 1877–1905, t. I, Nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1897.
Grelot P., Lud, [w:] X. Léon-Dufour, Słownik Teologii Biblijnej, tłum. i oprac. Bp. K. Roma-niuk, Pallottinum, Poznań 1990.
Gumilow L., Śladami cywilizacji wielkiego stepu, przeł. S. Michalski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973.
Gumplowicz L., System socjologii, Wydawnictwo Spółki Nakładowej, Warszawa 1887.
Herodot, Dzieje, cz. IV, tłum. S. Hammer, Czytelnik, Warszawa 1954.
Kiriejewski I., O charakterze cywilizacji Europy i jej stosunku do cywilizacji Rosji. (List do księcia J. J. Komarowskiego), tłum. H. Jańczuk, [w:] Wokół słowianofilstwa, red. J.
Dobieszewski, Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1998.
Kubiak K., Wyróżniki obcości w bajce białoruskiej. Сechy boskie i diabelskie „swego” i „obcego”, „Etnografia Polska” 1979, t. XXIII, z. 2.
Metropolity Iłariona „Słowo o prawie i łasce”, [w:] Słowo o Bogu i człowieku. Myśl religijna Sło-wian Wschodnich doby staroruskiej, wybrał, przeł. i oprac. R. Łużny, Nakład Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków 1995.
Mirek F., System socjologiczny Ludwika Gumplowicza, Księgarnia I. Zamiecznika, Poznań 1930.
Simmel G., Obcy, tłum. M. Łukasiewicz, [w:] tegoż, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Walicki A., Osobowość a historia. Studia z dziejów literatury i myśli rosyjskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959.
Walicki A., W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Znaniecki F., Studia nad antagonizmem do obcych, „Kwartalnik Socjologiczny” 1930, nr 2–4.
Literatura w języku angielskim:
Malia M., Russia under Western Eyes: From the Bronze Horseman to the Lenin Mausoleum, Cambridge–London 1999.
Neumann I. B., Russia and the Idea of Europe: A Study in Identify and International Relations, London–New York 1996.
Wolff L., Inventing Eastern Europe: The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment, Stanford 1994.
Literatura w języku rosyjskim:
Анучин Д. Н., К истории ознакомления с Сибирью до Ермака. Древнее русское сказание „О человецех незнаемых в восточной стране”, Типография и словолитня О. О. Гер-бек, Москва 1890.
Белова О.В., Петрухин В.Я., Еврейский миф в славянской культуре, Гешарим, Москва 2008.
Зеньковский B. B., История русской философии, Академический Проект Раритет, Москва 2001.
Зеньковский C. A., Русское старообрядчество. Духовные движения семнадцатово века, Fink, München 1970, podrozdział: Русское мессианство, [w:] źródło elektroniczne: http://www.sedmitza.ru/index.html?did=36286 (14.12.2015).
Лихачев Д. С., Исследования по древнерусской литературе, ред. О. В. Творогов, Изд-во „Наука”, Ленинград 1986.
Лихачев Д. С., Культура русского народа. X–XVII вв., Изд-во Академии Наук CCCP, Москва–Ленинград 1961.
Лихачев Д. С., Макогоненко Г. П., „Слово о законе и благодати” Илариона, [w:] История русской литературы, т. I, ред. Д. С. Лихачев, Г. П. Макогоненко, Изд-во „Наука”, Ленинград 1980.
Лотман Ю. М., Внутри мыслящих миров. Человек-текст-семиосфера-история, „Языки русской культуры”, Москва 1996.
Масленникова H. H., К истории создания теории „Москва — третий Рим”. (По поводу статьи Н. Е. Андреева „Филофей и его послание к Ивану Васильевичу”), [w:] Труды отдела древнерусской литературы, т. XVIII, Изд-во Академии Наук CCCP, Моск-ва–Ленинград 1962.
Опарина C. T., Иноземцы в России XVI–XVII вв. Очерки исторической биографии и ге-неалогии, Прогресс-Традиция, Москва 2007.
Повесть временных лет, подгот. текста Д. С. Лихачева, под ред. В. П. Адриановой-Перетц, Изд-во „Наука”, Санкт-Петербург 1999.
Послание о неблагоприятных днях и часах, [w:] Памятники литературы древней Руси. Конец XV — первая половина XVI века, ред. Л. А. Дмитриев, Д. С. Лихачев, Худо-жественная литература, Москва 1984.
Рудаков В. Н., Монголо-татары глазами древнерусских книжников середины XIII–XV вв., Квадрига, Москва 2009.
Рябушинский В. П., Старообрядчество и русское религиозное чувство, „Мосты”, Моск-ва–Иерусалим 1994.
Сказание ο Дракуле, подг. текста Я. С. Лурье, [w:] Библиотека литературы Древней Ру-си. Вторая половина XV века, t. VII, под ред. Д. С. Лихачева, Л. А. Дмитриева,
А. А. Алексеева, Н. В. Понырко, Изд-во „Наука”, Санкт-Петербург 1999.
Степанов Ю. С., Константы. Словарь русской культуры, „Языки русской культуры”, Москва 1997.
Хвольсон Д. А., О некоторых средневековых обвинениях против евреев, Тип. Цедербау-ма и Гольденблюма, Санкт-Петербург 1880.
Шахнович M. M., Генезис и трансформация понятия „атеизм”, „Религиоведение” 2010, № 4.