Abstrakt
Punktem wyjścia szkicu jest punkt na symbolicznej mapie Europy Wschodniej – zamek w Zbarażu. Od narodowego mitu obrony twierdzy przed wojskami Chmielnickiego w 1649 roku przechodzę do opisu kontrowersji, które budzi do dzisiaj Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza, przede wszystkim w kwestii opisu relacji społecznych. Te same wydarzenia i tereny opisywali w swej twórczości również pisarze żydowscy (Agnon, Singer) oraz ukraińscy (Szewczenko). Odwołując się do ich utworów oraz prac historyków – polskich, żydowskich i ukraińskich, staram się pokazać, że Wschód nie jest pojęciem jednorodnym i do dziś budzi rozliczne animozje i spory, oparty na uproszczeniach, stereotypach i wzajemnych antagonizmach narodowych, które stanowią wyzwanie dla edukacji opartej na wielokulturowości.
Bibliografia
Agnon Samuel Josef, 1979, Korot Batenu, Jerusalem.
Agnon Samuel Josef, 1985, Simple Story, Halkin H. (przeł.), New York.
Alter Robert, 1969, After The Tradition. Essays on Modern Jewish Writing, New York.
Amfitieatrow Aleksander В., 1914, Властители дум. Собрание сочинений [Przywódcy dumy. Zebrane prace], Sankt-Petersburg, t. XXII.
Band Arnold J., 1968, Nostalgia and Nightmare. A Study in the Fiction of S. Y. Agnon, Los Angeles.
Barthes Roland, 2000, Mitologie, Dziadek A. (przeł.), Warszawa.
Beauvois Daniel, 1994, Mit „kresów wschodnich”, czyli jak mu położyć kres, w: Wrzesiński W. (red.), Polskie mity polityczne XIX i XX wieku, Wrocław.
Borzymińska Zofia, Fijałkowski Paweł, Jawejn mecula, w: Polski Słownik Judaistyczny, on-line: http://www.jhi.pl/psj/Jawejn_mecula (dostęp: 02.12.2014).
Brzozowski Stanisław, 1906, Współczesna powieść polska, Stanisławów-Warszawa.
Burdziej Bogdan, 2010, Słowo wstępne, w: Burdziej B., Owczarz E. (red.), Sienkiewicz dzisiaj. Formy (nie)obecności, Toruń.
Burdziej Bogdan, 2010, Żydzi w listach Henryka Sienkiewicza, w: Burdziej B., Owczarz E. (red.), Sienkiewicz dzisiaj. Formy (nie)obecności, Toruń.
Chmielowski Piotr, 1884, Powieść Henryka Sienkiewicza, „Ateneum”, t. 2.
Czapliński Przemysław, 2014, „Księgi Jakubowe”, czyli dwieście lat samotności. Recenzja nowej książki Olgi Tokarczuk, „Gazeta Wyborcza” z dn. 21.10.
Czapliński Władysław, 1974, Glosa do Trylogii, Wrocław.
Dubnow Simon, 1916, History of the Jews in Russia and Poland, Friedlander I. (przeł.), Philadelphia, t. 1.
Falk Avner, 1996, Psychoanalytic History of the Jews, New York.
Falkowski Zygmunt, 1959, Kult i anatema, w: Przede wszystkim Sienkiewicz, Warszawa.
Fisch Harold, 1975, S. Y. Agnon, New York.
Gombrowicz Witold, 1957, Dziennik (1953-1956), Paryż.
Górka Olgierd, 1934, „Ogniem i mieczem” a rzeczywistość historyczna, Warszawa.
Graetz Heinrich, 1901, History of the Jews from the earliest times to the present day, London, vol. V.
Handelsman Marceli, 1937, Ukraińska polityka narodowa ks. Adama Czartoryskiego przed wojną krymską. Rozwój narodowości współczesnej, Warszawa, t. III.
Handke Ryszard, 2007, Style batalistyki w polskiej powieści historycznej. Sienkiewicz – Żeromski, w: Stępnik K., Bujnicki T. (red.), Henryk Sienkiewicz w kulturze polskiej, Lublin.
Hanower Natan, 1912, Jawein Mecula tj. Bagno głębokie. Kronika zdarzeń z lat 1648-1652 napisana przez Natana Hannowera z Zasławia i wydana po raz pierwszy w Wenecyi w r. 1653, Bałaban M. (wstęp i koment.), Lwów.
Jakowenko Natalia, 2007, Rekonkiwsta Ukrainy – Gogol przeciw Sienkiewiczowi, w: Bujnicki T., Axer J. (red.), Po co Sienkiewicz? Sienkiewicz a tożsamość narodowa: Z kim i przeciw komu? Warszawa-Kiejdany-Łuck-Zbaraż-Beresteczko, Warszawa.
Jakowenko Natalia, 2011, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa.
Jałoszewski Mariusz, 2015, Zabić pisarkę. Internetowy lincz na Oldze Tokarczuk, „Gazeta Wyborcza” z dn. 15.10.
Janion Maria, 1989, Wobec zła, Chotomów.
Jędrzejewicz Jerzy, 1970, Noce ukraińskie albo rodowód geniusza. Opowieść o Szewczence, Warszawa.
Kersten Adam, 1974, Sienkiewicz – „Potop” – Historia, Warszawa.
Kosman Marceli, 1966, Na tropach bohaterów Trylogii, Warszawa.
Kosman Marceli, 1999, Henryka Sienkiewicza wizja Polski wspaniałej. Studia i szkice, Poznań.
Kosman Marceli, 1999, Ogniem i mieczem: prawda i legenda, Poznań.
Kosowska Ewa, 2002, Negocjacje i kompromisy. Antropologia polskości Henryka Sienkiewicza, Katowice.
Kosowska Ewa, 2013, Eurosarmata. O postawach i wyborach Henryka Sienkiewicza, Katowice.
Kościński Piotr, 1999, Jaki Kozak, jaki Lach, „Rzeczpospolita”, nr 6, z dn. 6 II 1999 (dodatek „Plus Minus”).
Koziołek Ryszard, 2007, Krzepa. O potrzebie historii dla życia nowoczesnego, w: Stępnik K., Bujnicki T. (red.), Henryk Sienkiewicz w kulturze polskiej, Lublin.
Koziołek Ryszard, 2018, Ciała Sienkiewicza. Studia o płci i przemocy, Wołowiec.
Król Marcin, 1986, Podróż romantyczna, Paryż.
Krzyżanowski Julian, 1966, Henryk Sienkiewicz, w: Kulczycka-Saloni J., Markiewicz H., Żabicki Z. (red.), Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu, Warszawa, tom II.
Krzyżanowski Julian, 1976, Twórczość Henryka Sienkiewicza, Warszawa.
Kubala Ludwik, 1880, Oblężenie Zbaraża i pokój pod Zborowem, w: Szkice historyczne, serya I, Lwów.
Laor Dan, 1998, היפרגויב : ןונגע ייח [Życie Agnona: Biografia], Jerusalem.
Lipski Jan Józef, 1992, Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy. Rzecz o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków, w: Tunika Nessosa, Warszawa.
Mencwel Andrzej, 2007, Antropologia Sienkiewiczowska, w: Bujnicki T., Axer J. (red.), Po co Sienkiewicz? Sienkiewicz a tożsamość narodowa: Z kim i przeciw komu? Warszawa-Kiejdany-Łuck-Zbaraż-Beresteczko, Warszawa.
Miłosz Czesław, 1990, Sienkiewicz, Homer i Gnębon Puczymorda, w: Prywatne obowiązki, Olsztyn.
Nofer-Ładyka Alina, 1965, Henryk Sienkiewicz, Warszawa.
Olszański Tadeusz A., 2014, Ukraina – 200 lat Tarasa Szewczenki, „Tygodnik Powszechny”, nr 10.
Poliszczuk Jarosław, 2014, wykład Taras Szewczenko na Majdanie: rebranding wieszcza na Wydziale Neofilologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (03.06.2014).
Polonsky Antony, 2014, Dzieje Żydów w Polsce i Rosji, Wilk M. (przeł.), Warszawa.
Prus Bolesław, 1962, „Ogniem i mieczem” – powieść z dawnych lat Henryka Sienkiewicza, w: Jodełka T. (wybór i oprac.), „Trylogia” Henryka Sienkiewicza. Studia, szkice, polemiki, Warszawa.
Radziejowski Janusz, 1984, Ukraińcy i Polacy – kształtowanie się wzajemnego obrazu i stereotypu, „Znak”, nr 11-12.
Rybak Natan, 1951, Rada perejesławska, Traczewska M. (przeł.), Warszawa.
Sadaj Ryszard, 1993, Kto był kim w Galicji, Kraków.
Saltowskij Aleksander Iwanowicz, 2002, Концепції української державності в історії вітчизняної політичної думки (від витоків до початку XX сторіччя) [Koncepcje państwa ukraińskiego w historii krajowej opinii politycznej (Od zarania do początków XX w.)], Kijów.
Serczyk Władysław Andrzej, 1998, Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-1651, Warszawa.
Shmeruk Chone, 2007, Historia literatury jidysz. Zarys, Wrocław-Warszawa-Kraków.
Sienkiewicz Henryk, 1962, O powieści historycznej, w: Jodełka T. (wybór i oprac.), „Trylogia” Henryka Sienkiewicza. Studia, szkice, polemiki, Warszawa.
Sienkiewicz Henryk, 2007, Listy, Bokszczanin M. (oprac.), Warszawa, t. 1, cz. 2.
Singer Isaac Bashevis, 1992, Szatan w Goraju, Warszawa.
Singer Isaac Bashevis, 2005, Niewolnik, Olejniczak-Skarsgård M. (przeł.), Warszawa.
Snyder Timothy, 2006, Rekonstrukcja narodów. Polska, Ukraina, Litwa i Białoruś 1569-1999, Pietrzak-Merta M. (przeł.), Sejny.
Sowa Jan, 2011, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Kraków.
Stampfer Shaul, 2003, What Actually Happened to the Jews of Ukraine in 1648?, „Jewish History”, nr 17/2.
Stoczewska Barbara, 2013, Ukraina i Ukraińcy w polskiej myśli politycznej. Od końca XIX wieku do wybuchu II wojny światowej, Kraków.
Szewczenko Taras, 1861, Hajdamacy, w: Sowiński L., Tarasa Szewczenko studium przez Leonarda Sowińskiego z dołączeniem przekładu Hajdamaków, Wilno.
Sztachelska Jolanta, 2007, Dwie legendy Sienkiewicza, w: Stępnik K., Bujnicki T. (red.), Henryk Sienkiewicz w kulturze polskiej, Lublin.
Szweykowski Zygmunt, 1973, Trylogia Sienkiewicza i inne szkice o twórczości pisarza, Poznań.
Świętochowski Aleksander, 1962, Fałszywe arcydzieło, w: Jodełka T. (wybór i oprac.), „Trylogia” Henryka Sienkiewicza. Studia, szkice, polemiki, Warszawa.
Toeplitz Krzysztof Teodor, 1999, Kłopotem jest Sienkiewicz, „Trybuna”, nr 56.
Werses Shmuel, 1994, Relations between Jews and Poles in S.Y. Agnon’s Work, Jerusalem.
White Hayden, 2009, Fikcjonalność przedstawień opartych na faktach, Kołodziejczak D. (przeł.), w: Proza historyczna, Domańska E. (red.), Kraków.
Wójcik Zbigniew, 1968, Dzikie pola w ogniu. O Kozaczyźnie w dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa.
Wyka Kazimierz, 1946, Sprawa Sienkiewicza, „Twórczość”, nr 6.
Żabski Tadeusz, 1998, Sienkiewicz, Wrocław.