Wariantywność form fleksyjnych rzeczowników w listach polskich z lat 1525-1550 (rzeczowniki rodzaju nijakiego; rzeczowniki typu podskarbi, podczaszy; pluralia tantum; pluralne nazwy geograficzne; formy liczby podwójnej)
PDF

Jak cytować

Osiewicz, M. (2009). Wariantywność form fleksyjnych rzeczowników w listach polskich z lat 1525-1550 (rzeczowniki rodzaju nijakiego; rzeczowniki typu podskarbi, podczaszy; pluralia tantum; pluralne nazwy geograficzne; formy liczby podwójnej). Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza, 15, 223–259. https://doi.org/10.14746/pspsj.2009.15.13

Abstrakt

The article is the third and last part of the description of inflectional variation of nouns in the letters in Polish from the first half of the 16th century. The present chapter concerns the neutral gender nouns, the nouns of the type podskarbi (treasurer), podczaszy (cup-bearer), the nouns belonging to the category plurale tantum, plural geographical terms, as well as the nominal forms of dual number. The analysis embraced only these grammatical categories which revealed, in excerpted letters, the oppositions of isomorphic character significant for the process of normalization of the Polish language. With regard to the neutral gender nouns these are: instrumental and locative cases of the singular number as well as genitive, dative, instrumental and locative cases of the plural number. Separate attention was paid to the inflection of the noun książę (prince). Within the nouns of the type podskarbi and podczaszy, the author discussed the forms of the instrumental case of the singular number and of the nominative, dative, accusative and instrumental cases of the plural number. With reference to plural nouns, the analysis concerned the forms of the dative and accusative cases of the noun ludzie (people) and the dative and locative cases of the plural geographical names. The rivalry between the dual and plural forms was subject to a complex analysis. The condition of inflectional variation of the above specified nouns, confirmed in the letters in Polish, shows considerable similarity to the condition depicted in other texts originating from the same period. The violations of the 16th-century norms result from the operation of purely innovative tendencies and, mostly, refer to the more frequent usage of the endings -em in the instrumental case in the singular number, -am in the dative case in the plural number and -ach in the locative case in the plural number of neuters as well as to a higher percentage of the occurrence of a new form of the accusative case of the plural number of the nouns such as poddany (serf) and the plural forms of the genitive and locative cases of the nouns preceded by the numerals dwa (two) and oba (both).
The last chapter of the article sums up the completed analysis. It indicates that, as far as the inflection of nouns is concerned, the Polish language used in the letters shows a relatively small degree of normalization. Among the variants certified in the analysed correspondence, the progressive forms prevail, which proves the innovative character of the variety of the language represented in the letters. The range of inflectional variation is wider than in printed texts from that period, however, the differences are not so considerable. The violations of the inflectional norms in printed texts, confirmed in the letters, result from an approximately uniform influence of the tendencies promoting progressive forms as well as the conservative tendencies. Moreover, the analysis showed that the Polish language used in the letters is closer to the language of the texts of Glaber than to the Polish language of paleotypes, characterised by much more restrictive approach to the traditional norm.
https://doi.org/10.14746/pspsj.2009.15.13
PDF

Bibliografia

I. Bajerowa, Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku, Wrocław 1964.

A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 2000, hasło: DOTYCHCZAS.

B. Dunaj, Geneza końcówki -em w narzędniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju nijakiego typu zboże, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1971, t. XXXV.

H. Gaertner, Uwagi o wyrażeniu w ręku, „Język Polski”, t. XX, 1935.

H. Grappin, Przyczynki do staropolskiej składni rzeczowników typu książę, „Język Polski” 1955, t. XXXV.

H. Grappin, Histoire de la flexion du nom en polonais, Wrocław 1956.

S. Jodłowski, Substantywizacja przymiotników w języku polskim, Wrocław 1964.

B. Kaczmarczyk, Język polski w kancelarii królewskiej w pierwszej połowie XVI wieku, Wrocław 2003.

A. Kalina, Historia języka polskiego. I. Formy gramatyczne języka polskiego do końca XVIII wieku, Lwów 1883.

Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1981.

Z. Klimek, Język polski w rozmówkach polsko-niemieckich „Książeczek polskich” z r. 1539, Wrocław 1978.

A. Kowalska, Dzieje końcówki -im w narzędniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju nijakiego w języku polskim, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Prace Językoznawcze” 1969, t. 1.

M. Kucała, Geneza mieszania się końcówek -ym, -em w narzędniku i miejscowniku liczby pojedynczej zaimków i przymiotników, w: Opuscula Polono-Slavica, red. J. Safarewicz, Wrocław 1979.

W. Kuraszkiewicz, Uwagi o gen.--acc. pl. męskich form osobowych w XVI wieku, w: idem, Polski język literacki. Studia nad historią i strukturą, Poznań 1986.

Listy polskie XVI wieku, red. K. Rymut, t. 1-2, Kraków 1998-2004 (t. 1: Listy z lat 1525-1548 ze zbiorów Władysława Pociechy, Witolda Taszyckiego i Adama Turasiewicza, Kraków 1998; t. 2: Listy z lat 1548-1550 ze zbiorów Władysława Pociechy, Witolda Taszyckiego i Adama Turasiewicza, Kraków 2001).

T. Lisowski, Wariancja form językowych w Żywocie Pana Jezu Krysta Baltazara Opeca z 1522 roku, „Studia Polonistyczne”, t. XVI/ XVII, 1991.

T. Lisowski, Polszczyzna początku XVI wieku. Problemy wariantywności i normalizacji fonetyki i fleksji, Poznań 1999.

J. Łoś, Gramatyka polska, cz. 3: Odmiennia (fleksja) historyczna, Lwów 1927.

W. Mańczak, Polska fonetyka i morfologia historyczna, Łódź 1965.

J. Migdał, O języku Andrzeja Glabera z Kobylina. Studium normalizacji polszczyzny wczesnorenesansowej, Poznań 1999.

J. Migdał, W.R. Rzepka, Wygasanie form dualnych w polszczyźnie XVI i XVII wieku, w: Język polski. Współczesność. Historia, red. W. Książek-Bryłowa, H. Duda, Lublin 2002.

M. Osiewicz, Wariantywność form fleksyjnych rzeczowników w listach polskich z lat 1525-1550 (rzeczowniki rodzaju męskiego). „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 2006, t. XIII (XXXIII).

M. Osiewicz, Wariantywność form fleksyjnych rzeczowników w listach polskich z lat 1525-1550 (rzeczowniki rodzaju żeńskiego i rzeczowniki o odmianie mieszanej). „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 2007, t. XIV (XXXIV).

W.R. Rzepka, Dopełniacz w funkcji biernika męskich form osobowych w liczbie mnogiej w polszczyźnie XVII w., Wrocław 1975.

W.R. Rzepka, Uwagi o gen.-acc. pl. w polszczyźnie kresowej, „Studia Polonistyczne”, t. III, 1976.

W.R. Rzepka, Demorfologizacja rodzaju w liczbie mnogiej rzeczowników w polszczyźnie XVI-XVII wieku, Poznań 1985.

W.R. Rzepka, Odmiana rzeczowników noga, ręka, oko, ucho w XVI-XVII wieku. (Nota do dziejów liczby podwójnej), „Prace Filologiczne”, t. XXXVI, 1991.

J. Siatkowski, Czeskie wpływy w języku staropolskim, „Acta Baltico-Slavica” 1984, t. XVI.

B. Walczak, Formy typu dwa braty, dwa świadki − kontrowersyjny rozdział dziejów liczby podwójnej w języku polskim, „Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Wydział Filologiczno-Filozoficzny” nr 100 za 1982, Poznań 1984.

B. Walczak, Jeszcze o formach typu dwa braty, dwa świadki, w: Munera linguistica Ladislao Kuraszkiewicz dedicata, red. M. Basaj, Z. Zagórski, Wrocław 1993.

J. Wepsięć, Geneza miejscownika l.p. w ręku, „Język Polski”, t. XIX, 1934.