Abstrakt
Funeral sermons published in the 17th century in Poland constitute an impressive collection of more than 600 texts. They must have been printed by all the contemporary printers in Małopolska, Wielkopolska, Silesia, Mazowsze, Pomerania and the Eastern Borderlands. They were written by monks and priests of various denominations, some of them seasoned preachers, and some clergy without experience or talent. Fairly large numbers of these sermons have been preserved as part of the heritage of each of the printing centres. However, barely 17 funeral addresses printed in the 17th century in Danzig have survived, representing less than 3% of the total domestic output of this type of literature. With this article in mind, we have selected seven sermons written by Catholic priests and representatives of other denominations. The final research material formed the basis for deliberations on 17th century Polish, with special emphasis placed on its regional characteristics. Before that, information was gleaned on the printing circles in Gdańsk, the origins and professional education of the contemporary printers and the sermons’ authors. While we do not know many of the authors’ biographies, there are some common linguistic features in the texts that can be traced back to the Pomerania region by means of historical dialectology; for example disruptions in the distribution of the vowels i and y, de-palatalization of the sound l (pronounced lyst), de-palatalization of the sounds ḱ, ǵ (pronounced ludzky, Pomorsky), a de-palatalized ending of the instrumental case in plural nouns, adjectives and pronouns (pronounced cnotamy, wielkimy), replacing consonantal clusters Š, Ś, S and several less significant linguistic facts. A majority of the above mentioned features occur in all the texts printed in Gdańsk. However, there are sermons in which the linguistic features characteristic of Pomerania (and of the authors, or editors) are particularly frequent (e.g. the sermon by Andrzej Skata, published by Filip Chrystian Rhete).Bibliografia
Źródła
Episcopius / Biskupski Jan (1649), IMAGO MILITIS SPIRITUALIS, To jest OBRAZ ZOLNIERZA DUCHOWNEGO: Objaśniony w Kazaniu Pogrzebnym, nad zacnym Ciałem, w Panu zmarłym, JASNIE WIELMOZNEGO PANA, Je[go] MCI PANA GERHARDA DÖNHOFFA, Państwa S. Rzymskiego Hrabi, Pomorskiego Wojewody, Najaśnieyszey Krolowey Polskiey, y Szwedskiey, LUDWIKI MARIEY Marszałka, Ziem Pruskich Podskarbiego, Malborskiego, Skarszewskiego, Kościerzyńskiego, Folińskiego, Ludzińskiego etc. etc. Starosty a Oekonomiey Malborskiey Administratora. W Elblągu w Staromieyskim Kościele odprawionym. Przez X. JANA EPISCOPIUSA, Nadwornego Kaznodzieję/ Roku Pańskiego, 1649. dnia 24 Marca. We Gdańsku Drukował Andrzey Hünefeld [po 24 marca 1649]. (Skrót: Epis)
Kałaj Daniel (1666), FASCICULUS VIVENTIUM Abo NAGROBEK PAMIETNY Dwojakim Fascykułem, To jest Wiązanką dusz wiecznie w Bogu żyjących y Cnot Chwalebnie wiarą dobrą powiązanych OZDOBIONY Jey Mości Sł. pam. Slachetnie Urodzoney Paniey HELZBIECIE CZAMEROWEY Mieszczce y Kupczyney zacney Krakowskiey SERMONEM POGRZEBOWYM WYSTAWIONY przez X. DANIELA KAŁAJEGO. X. D. K. Z. S. kaznodzieję. w Kościołku Wijatowskim 21. Octob. R.P. 1664. w Gdansku Drukował Szymon Reiniger 1666. (Skrót: Kał)
Keszner Samuel (1654), TRIUMPHUS FIDEI, Albo KAZANIE POGRZEBOWE Nad ciałem Przezacnego y Szlachetnie Urodzonego Młodzienca, Sławney pamięci J.M.P. ERNESTA COLMERA Patrycyusa Gdanskiego. przez Xiędza Zboru Bełżyckiego przy wielkim sług Bożych y znacznych ludzi concursie Pod czas Convocaciey Provincialney, w kościele Bełżyckim odprawione. Juliusz Moller [po 4 maja 1654]. (Skrót: Kesz)
Kitnowski Adrian (1657), MOWA OD ZALOBNYCH Na Pogrzebie Xięzny Jej Mośći Legnickiej y Brzeskiej Pani SIBYLLI MARGARETHY Dönhoffowej Wojewodzinej Pomorskiej etc. [Gdańsk, b.dr.]. Roku Panskiego 1657. (Skrót: Kit)
Korpalewski Wojciech Józef (1679a), BIEG Xięzyca do Pelni Wielmoznego Jegomości PANA FRANCISZKA MIROSLAWA CZAPSKIEGO, Podkomorzego Malborskiego w poboznym zyciu chwalebnie odprawiony A Przy Pogrzebowym onegoz zacmieniu w kościele Parochialnym Garczynskim przez Wielebnego Xdza Woyciecha JOZEFA KORPALEWSKIEGO, S. Theologiae Audit. w Koleg. Brądzb. Repraesentowany. Dnia 11. Stycznia 1678. w GDANSKU Drukował Simon Reiniger 1679. (Skrót: Kor 1)
Korpalewski Wojciech Józef (1679b), OBRAZ w PODOBIENSTWACH, Prawowierney chrześcianskiegy Pani Albo Kazanie na Pogrzebowym Akcie Wielmozney Jeymości PANI MAGDALENY Z VON HOLTOW CZAPSKIEY, Starościny Parchowskiey Miane dnia siodmego Lipca w Kościele Komorowskim Od W.X. Woyciecha Korpalewskiego Roku M.DC.LXXVIII. Cum licentia Superiorum. W GDANSKU Drukował Simon Reiniger 1679. (Skrót: Kor 2)
Mikołajewski Daniel (1631), KAZANIE Pogrzebne Nad Szlachetnym ciałem Nieboszczyka PANA ERNESTA KROKOWSKIEGO Sędziego Ziemskiego Puckiego W Krokowskim Kościele odprawowane 16. dnia Czerwca Roku Pańskiego 1631. Przez Księdza DANIELA MIKOŁAJEWSKIEGO. we Gdańsku w Drukarni Andrzeia Hünefelda M.DC.XXXI. (Skrót: Mik 1)
Mikołajewski Daniel (1633), SERMON POGRZEBNY Nad Szlachetnym ciałem WIELMOZNEGO NIEKIEDY PANA P. MIKOLAIA LATALSKIEGO, HRABI Z LABISZYNA, KASZTELANA NAKIELSKIEGO W Kosciele Dębnickim miany 23. dnia Listopada Roku 1632. OD KSIEDZA DANIELA MIKOLAJEWSKIEGO, SUPERTTENdenta Kość. Ewang. WE GDANSKU Drukowano u Andrzeja Hünefelda Roku M DC XXXIII. (Skrót: Mik 2)
Mirowski Paweł (b.r.), KAZANIE NA POGRZEBIE ZACNEGO MŁODZIANA. Jego Mości Pana Jana Bauzendorffa z Kęʃowa Kęʃowskiego w kosciele Oycow Dominikanow dnia 27. Maia, przes Wielebnego Xiędza Pawła Mirowskiego, Kanonika y Kaznodzieię Wloclawskiego Proboscza Koʃzyckiego Odprawione. We Gdańsku Roku Panskiego 1656. [b.r.]. (Skrót: Mir)
Musonius Jan (b.r.), PRZEDMOWA ŻALOBNA Przed wyprowadzeniem z Zamku do Kościoła Szlachetnego ciała sławney pamięci Jey Mciey Paniey EUPHROZYNEY z SZWARCWALDOW KROKOWSKIEY, Sędziny Ziemskiey Puckiey w Krokowskim Zamku na Placu odprawowa na 4. dnia Lipca, Roku Panskiego 1641. Przez Xiędza JANA MUSONIUSA. ANNO MDCXLI. Gdańsk [b.r.]. (Skrót: Mus)
Naruszowic Szymon (b.r.), KAZANIE NA EXEKWIACH NAIASNIEISZEI CECILIEI RENATI POLSKIEY y SZWEDZKIEY KROLOWEI KROLEWNI WEGIERSKIEI y CZESKIEI, ARCIKSIEZNI RAKUSKIEI ETC. ETC. ETC. Przy Obecności Jaśnie Wielmożnego Pana Jego Mości X. MIKOLAIA WOICIECHA Z OLEXOWA GNIWOSZA KUIAWSKIEGO y POMORSKIEGO BISKUPA etc. Przy bytności rożnych Prałatow, także wszystkiey Rady MIASTA GDANSKIEGO w Kościele Mikołaia S. Oycow Dominikanow GDANSKICH. Przes X. SZIMONA NARUSZOWICA Praw Obojga Doctora Uczynine Dnia 20. Czerwca Roku Pańskiego. 1644. Gdańsk [b.r.]. (Skrót: Nar)
Schönflissius Andrzej (1638), Roziaśnienie sprawiedliwych w żywocie wiecznym Na pogrzebie Szlachetnego Młodzieńca Pana Andrzeia von Emden ktory Roku 1636. 23. Maia w Panu spokoynie zasnął a 28. tegoż Miesiąca ućciwie ziemi oddany y pochowany na Cmentarzu Saskim w Wilnie Wspomniane przez X. ANDRZEIA SCHONFLISSIUSA Kaznodzieię Polskiego Confes. Auspurskiey.[...] Drukowano we Gdańsku przez Jerzego Rheta/ Roku 1638. (Skrót: Sch)
Skato Andrzej (1659), BOHATYRKA DUCHOWNA Przy załosnych Exequiach Zacnie urodzoney Matrony, JEy Mosci Paniey P. ELŻBIETY z NIEWIERSKYCH KĘSSOWSKIEY adumbrowana. y w Jey osobie repraeʃentowana W OLIWIE Przez X. ANDRZEIA SKATO Plebana Langenowskiego. Roku 1659. Dnia 27 Lutego. Typis Philippi-Chriʃtiani Rhetii [Gdańsk]. (Skrót: Skato)
Trebnic Stanisław (b.r.), KAZANIE NA POGRZEBIE JASNIE WIELMOZNEGO Jego Mosci Pana JAKOBA WEIHERA, Woiewody Malborskiego, Kiszporskiego, Człuchowskiego, Bytowskiego, Borzechowskiego etc. Starosty Przes Wielebnego Xiędza Stanisława Trebnica, Archidyakona y Officyała Kaminskiego, Dziekana y Proboszcza Tucholskiego, dnia 22. Marca w kosciele Oycow Dominikanow odprawione. WE GDANSKU Roku 1657 [b.r.]. (Skrót: Treb)
Trzacki Andrzej (1654), REDEMPROR VITAE Przy wyprowadzeniu z Zamku Bełżyckiego zmarłego ciała Szlachetnie Urodzonego y Pobożnego Młodziana Pana ERNESTA COLMERA do pogrzebu KAZANIE Odprawione w Bełżycach przez Kaznodzieję Nadwornego Je[go] Mosci PANA PAWLA BOGUSLAWA z Orzechowca Orzechowskiego X. ANDRZEIA TRZECKIEGO ROKU PANS: 1654. MAJA DNIA 4. We Gdansku, Drukował Andrzej Juliusz Moller [po 4 maja 1654]. (Skrót: Trzac)
Turnowski Jan (1606), POGRZEBNE SLOWA Wyrzeczone nad Zacnym Ciałem J. M. PANNY ANNY ZKROTOSZYNA KROTOSKIEY, etc. Przes X. Iana Turnowskiego Plebana Lobzenskiego. Roku Naswietsz. Pana N. (I) I)(VI. dnia 4 Maja. Drukował we Gdańsku Guilhelm Guilemothan. Roku 1606. (Skrót: Tur 1)
Turnowski Jan (1607), POGRZEB JASNIE WIELMOZNEGO PANA Jego Mosci Pana ANDRZEIA HRABIE Z LESZNA LESZCZINSKIEGO etc. Wojewodi Brzeskiego Kujawskiego, etc. etc. KOSCIOLA PRAWOWIERNEGO w Koronie Polskiej ZNAMIENITEGO PATRONA: OICZYZNY OICA etc. etc. PRZYPOW. 10 V. 25. Sprawiedliwy jest gruntem wieku. [W Gdańsku? U Wilhelma Guillemotana?, po 24 lipca 1607]. (Skrót: Tur 2)
Literatura
Bajerowa Irena (1964), Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Borek Henryk (1962), Język Adama Gdaciusza. Przyczynek do dziejów polszczyzny śląskiej, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Brajerski Tadeusz (1960), Oboczność powiedać // powiadać w języku polskim XIV–XVI w., „Slavia Occidentalis”, t. 20, cz. 2, s. 35–43.
Breza Edward (1986), Polszczyzna Aleksandra Majakowskiego, w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), red. Kwiryna Handke, t. 1, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, Instytut Słowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Wejherowo, s. 49–74.
Breza Edward (1991), Język księgi miasta Łobżenicy z drugiej połowy XVII wieku, w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 2, red. Kwiryna Handke, Ossolineum, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 7–32.
Breza Edward (1998), Polszczyzna XVII-wiecznych wilkierzy pomorskich, w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 8, red. Kwiryna Handke, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy SOW, Warszawa, s. 31–54.
Dejna Karol (1973), Dialekty polskie, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Gmiterek Henryk (1994), Schönflissius, w: Polski słownik biograficzny, t. 35, red. Henryk Markiewicz, Ossolineum, Warszawa–Kraków, s. 619–620.
Handke Kwiryna (1989), Cechy polszczyzny testamentów Jakuba i Joanny Wejherów [zabytek rękopiśmienny – 1. połowa XVII wieku], w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 3, red. Kwiryna Handke, Ossolineum, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków–Łódź, s. 27–36.
Handke Kwiryna (1991), Cechy regionalne w polszczyźnie „Gryfa” [1. połowa XX wieku], w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 2, red. Kwiryna Handke, Ossolineum, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 33–52.
Kawecka-Gryczowa Alodia, Korotajowa Krystyna, Sójka Jan, oprac. (1962), Drukarze dawnej Polski. Od XV do XVIII wieku, t. 4: Pomorze, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. (Skrót: Drukarze)
Klemensiewicz Zenon (1974), Historia języka polskiego, PWN, Warszawa.
Klemensiewicz Zenon, Lehr–Spławiński Tadeusz, Urbańczyk Stanisław (1965), Gramatyka historyczna języka polskiego, PWN, Warszawa.
Kowalska Alina (1986), Dzieje języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie habsburskim (1526–1742), PWN, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Kurzowa Zofia (1993), Język polski Wileńszczyzny i kresów północno–wschodnich XVI–XX w., PWN, Warszawa–Kraków.
Michalska Paulina (2013), Status staropolskich oboczności wyrazowych w polszczyźnie XVII wieku, Wydawnictwo PTPN, Poznań.
Nowak Zbigniew (1975), U źródeł piętnastowiecznego drukarstwa na Pomorzu, w: Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowejsesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, red. Stanisław Grzeszczuk, Alodia Kawecka-Gryczowa, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 38–55.
Osiewicz Marek (2012), Wpływ zecera na ukształtowanie graficzno-językowe tekstu drukowanego. Uwagi wstępne do analizy „Ksiąg o gospodarstwie domowym” z 1549 roku, „LingVaria”, nr 2 (13), s. 65–76.
Osiewicz Marek (2013), Wariantywność graficzna „Ksiąg o gospodarstwie domowym” Piotra Krescentyna z 1549 roku. Studium przypadku, Rys, Poznań.
Ostaszewska Danuta, red. (2002), Polszczyzna XVII wieku. Stan i przeobrażenia, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice.
Pawłowska Regina (1979), Fonetyka języka polskiego nauczanego w Gdańsku w XVII wieku, Ossolineum, Gdańsk–Wrocław.
Pawłowska Regina (1986), Polszczyzna gdańska w podręcznikach szkolnych z XVII wieku jako odmiana polszczyzny regionalnej, w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 1, red. Kwiryna Handke, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko–Pomorskiej w Wejherowie, Instytut Słowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Wejherowo, s. 35–48.
Pawłowska Regina (1991), Wymowa krakowianki „wmieszkanej” w Gdańsku (fonetyka „Inwentarza mienia domowego” Magdaleny Szumanowej z 1706 r.), w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), red. Kwiryna Handke, t. 2, Ossolineum, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 61–72.
Pihan-Kijasowa Alicja (1999), Literacka polszczyzna Kresów północno-wschodnich XVII wieku. Fonetyka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Pihan-Kijasowa Alicja (2013), O regionalności siedemnastowiecznych kazań pogrzebowych. Część I: druki lubelskie, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”, t. 20, z. 2, s. 159–171.
Pihan-Kijasowa Alicja, Motyl Agnieszka (2015), O regionalności XVII–wiecznych kazań pogrzebowych. Część II: druki poznańskie, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”, vol. 22, nr 1, s. 203–222.
Popowska-Taborska Hanna (1986), Polszczyzna kancjonałów wydanych na Pomorzu w XVII wieku, w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 1, red. Kwiryna Handke, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, Instytut Słowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Wejherowo, s. 21–34.
Popowska-Taborska Hanna (1991), Kancjonał Gdański z roku 1723, w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 2, red. Kwiryna Handke, Ossolineum, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 73–84.
Rzepka Wojciech Ryszard (1993), Odrębność regionalna polszczyzny literackiej w Wielkopolsce w XVI–XVII wieku, w: Munera linguistica Ladislao Kuraszkiewicz dedicata, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 275–282.
Siekierska Krystyna (1974), Język Wojciecha Chrościńskiego. Studium mazowieckiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Skwara Marek (2009), Polskie drukowane oracje pogrzebowe XVII wieku. Bibliografia, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Stieber Zdzisław (1958), Rozwój fonologiczny języka polskiego, PWN, Warszawa.
Tazbir Janusz (1964–1965), Kałaj Daniel, w: Polski słownik biograficzny, t. 11, red. Emanuel Rostworowski, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Topolska Maria Barbara (1984), Czytelnik i książka w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Renesansu i Baroku, Ossolineum, Wrocław.
Treder Jerzy (1998), O języku „Tragedii o bogaczu i Łazarzu” z 1643 roku. Cz. 1. System gramatyczny, w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 8, red. Kwiryna Handke, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy SOW, Warszawa, s. 65–94.
Treichel Irena, red. (1972), Słownik pracowników książki polskiej, PWN, Warszawa–Łódź.
Urbańczyk Stanisław (1962), Zarys dialektologii polskiej, PWN, Warszawa.
Warda-Radys Lucyna (1998), Ortografia i fonetyka inwentarzy biskupstwa chełmińskiego z XVII wieku, w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 8, red. Kwiryna Handke, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy SOW, Warszawa, s. 109–130.
Wiśniewska Halina (1986), Regionalizmy czy kolokwializmy (na przykładzie księgi złoczyńców z lat 1644–1647), „Acta Aniversitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, t. 12, s. 329–341.
Wiśniewska Halina (1998), Normatywność druków gdańskich w rodzinie Rhetów (1634-1695), w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 8, red. Kwiryna Handke, Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, s. 95–107.
Wrocławska Elżbieta (1989), Język „Lustracji województwa pomorskiego” z 1565 roku, w: Polszczyzna regionalna Pomorza (Zbiór studiów), t. 3, red. Kwiryna Handke, Ossolineum, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków–Łódź, s. 15–26.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2016 roku w „Poznańskich Studiach Polonistycznych. Serii Językoznawczej” pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa – obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych – utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2016 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).