Słowa kluczowe
Baroque
literature
rationalism
philosophy.
Jak cytować
Abstrakt
The article specifies the role of rationalism in the work of a distinguished Baroque author, Łukasz Opaliński. The source material for the study consists of: Rozmowa Plebana z Ziemianinem (1641), Polonia defensa contra Ioan[nem] Barclaium (1648), Coś nowego (1652), Pauli Naeoceli de officiis libri tres (1659), Poeta nowy (1661–1662).
Łukasz Opaliński stated that reason is the most important cognitive faculty of the human being. Reason makes it possible to understand the rules of natural law, which is the source of ethical action among humans, and brings on understanding of the eschatological aim of human life, that is salvation. The possibilities of rational explanation do not, however, encompass the mysteries of religious faith or the basic concepts of natural philosophy, such as the elements, which are the principal components of matter.
Rationalism belongs to the principal ideas of Opaliński’s political philosophy. He opted for a rational organization of the state and for rational ways of solving social problems (he underscored the role of common sense, rational dialogue of citizens and rational responsibility for the common good). The political formation that is best suited for rationalization of social life is monarchy. Seeing it as a model government, the author realised that it could not be introduced in the Poland of the 17th century, and consequently, apart from the eulogy of the monarchy, he proposed improvements in gentry democracy, especially in limiting of the “golden freedom”.
An important sphere of externalization of Opaliński’s rationalist ideals was his theoretical thought on literature. He critically evaluated some examples of Baroque art of conceit. He underscored the role of rational sources of creativity and rational discipline in structuring a literary work, and his postulates in this field were close to the concepts of classicist criticism.
Bibliografia
Backvis C., „Osobność” jako temat w twórczości i osobowości Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, w: Stanisław Herakliusz Lubomirski. Pisarz — Polityk — Mecenas, red. W. Roszkowska, Wrocław 1982, s. 25–49.
Backvis C., Panorama poezji polskiej okresu baroku, t. 2, przeł. W. Błońska-Wolfarth, A. i K. Choińscy, G. Majcher, red. A. Nowicka-Jeżowa, R. Krzywy, Warszawa 2003.
Backvis C., Wymóg jednomyślności a „wola ogółu”, w: Renesans i barok w Polsce. Studia o kulturze, wybór, oprac. H. Dziechcińska, E.J. Głębicka, Warszawa 1993.
Brückner A., Znakomitsi pisarze wieku XVII. I. Łukasz Opaliński, „Pamiętnik Literacki” 1902.
Czapliński W., O Polsce siedemnastowiecznej. Problemy i sprawy, Warszawa 1966.
Domański J., Z dawnych rozważań o marności i pogardzie świata oraz nędzy i godności człowieka, Warszawa 1997.
Grzeszczuk S., Dialog o granicach i paradoksach „naprawy Rzeczypospolitej” w XVII wieku, w: idem, Kochanowski i inni. Studia, charakterystyki, interpretacje, Katowice 1988 s. 299–345.
Grzeszczuk S., Ideologia i źródła sejmowe „Rozmowy Plebana z Ziemianinem” Łukasza Opalińskiego, „Pamiętnik Literacki” 1960, z. 4.
Grzeszczuk S., Łukasza Opalińskiego „Coś nowego” — strategia pamfletu, w: idem, Kochanowski i inni. Studia, charakterystyki, interpretacje, Katowice 1988, s. 346–373.
Grzeszczuk S., Stan i potrzeby badań nad biografią i twórczością Łukasza Opalińskiego, „Pamiętnik Literacki” 1958, z. 2.
Grzeszczuk S., Wstęp, w: Ł . Opaliński, Wybór pism, oprac. S. Grzeszczuk, Wrocław 1959.
Grzybowski K., Historia doktryn politycznych i prawnych od państwa niewolniczego do rewolucyj burżuazyjnych, Warszawa 1967.
Gwiazdecka J., Etyka Platona. O formie platońskiej refleksji moralnej, Kęty 2003.
Hadot P., Twierdza wewnętrzna. Wprowadzenie do „Rozmyślań” Marka Aureliusza, przeł. P. Domański, Warszawa 2004.
Hernas C., Barok, Warszawa 1978.
Hernas C., Złota wolność (notatki do interpretacji), „Teksty” 1974, nr 4.
Jaeger W., Paideia. Formowanie człowieka greckiego, przeł. M. Plezia, H. Bednarek, Warszawa 2001.
Jarra E., Jedność obywatelska w dziejach filozofii prawa, Warszawa 1937.
Jarra E., Historia polskiej filozofii politycznej, 966–1795, Londyn 1968.
Krzewińska A., Początki utopii w literaturze staropolskiej, Toruń 1994.
Krzyżanowski J., Łukasz Opaliński i jego paszkwil na Radziejowskiego, w: idem, Od średniowiecza do baroku, Warszawa 1938.
Kultura żywego słowa w dawnej Polsce, red. H. Dziechcińska, Warszawa 1989.
Kunderowicz C., Poglądy filozoficzno-prawne Łukasza Opalińskiego, Warszawa 1939.
Künstler-Langner D., Idea „vanitas”, jej tradycje i toposy w poezji polskiego baroku, Toruń 1996.
Lasocińska E., „Cnota sama z mądrością jest naszym żywotem”. Stoickie pojęcie cnoty w poezji polskiej XVII wieku, Warszawa 2003.
Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641–1653, red. R. Pollak, oprac. M. Lovejoy A.O., Wielki łańcuch bytu. Studium z dziejów idei, przeł. A. Przybysławski, Warszawa 1999.
Pełczyński, A. Sajkowski, Wrocław 1957.
Pietraszko S., Doktryna literacka polskiego klasycyzmu, Wrocław 1966.
Pollak R., O listach Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza, w: Wśród literatów staropolskich, Warszawa 1966.
Mączak A., Klientela. Nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie XVI–XVIII w., Warszawa 1994.
Mączak A., Nierówna przyjaźń. Układy klientalne w perspektywie historycznej, Wrocław 2003.
Mrowcewicz K., Trivium poetów polskich epoki baroku: klasycyzm — manieryzm — barok. Studia nad poezją XVII stulecia, Warszawa 2005.
Ogonowski Z., Filozofia polityczna w Polsce i tradycje demokracji europejskiej, Warszawa 1992.
Ogonowski Z., Wiek XVII, w: J . Domański, Z. Ogonowski, L. Szczucki, Zarys dziejów filozofii w Polsce, Warszawa 1989.
Olszewski H., Zmierczak M., Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznań 1994.
Otwinowska B., Karta duszy tworzącej. O niektórych kategoriach estetycznych polskiego baroku, w: Literatura i kultura polska po „potopie”, red. B. Otwinowska, J. Pelc, przy współudziale B. Falęckiej, Wrocław 1992.
Raubo G., Światło przyrodzone. Rozum w literaturze polskiego baroku, Poznań 2006.
Sajkowski A., Krzysztof Opaliński, wojewoda poznański, Poznań 1960.
Sarnowska-Temeriusz E., Droga na Parnas. Problemy staropolskiej wiedzy o poezji, Wrocław 1974.
Schuster K., Biblioteka Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego (1612–1662), Wrocław 1971.
Schuster K., W sprawie poglądów monarchicznych Łukasza Opalińskiego, w: O naprawę Rzeczpospolitej XVII–XVIII w. Prace ofiarowane Władysławowi Czaplińskiemu w 60 rocznicę urodzin, red. J. Gierowski, Warszawa 1965.
Szczot M., Paszkwil czy satyra menippejska? „Coś nowego” Łukasza Opalińskiego, w: eadem, Od Herkulesa do „żony wyćwiczonej”. W kręgu staropolskich satyr menippejskich, Poznań 2013, s. 129–166.
Voisé W., Myśl społeczna siedemnastego wieku, Warszawa 1970.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2016 roku w „Poznańskich Studiach Polonistycznych. Serii Literackiej” pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa – obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych – utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2016 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).