Alternatywy wobec jednowymiarowości. Fenomen polskiej kultury niezależnej w PRL
PDF

Słowa kluczowe

independent culture
official culture
Polish People’s Republic
‘second circulation of publications’

Jak cytować

Dabert, D. . (2021). Alternatywy wobec jednowymiarowości. Fenomen polskiej kultury niezależnej w PRL. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka, (40), 357–384. https://doi.org/10.14746/pspsl.2021.40.17

Abstrakt

In this article devoted to the independent culture in Polish People’s Republic, I put into dichotomic doubt the concept based on the clear division between the official and independent culture. The forms of creative activity that escaped the state censorship between 1976 and 1989 radically disrespected the directives of the state’s cultural policy, yet many years before the emergence of ‘the second circulation’, there were already numerous initiatives that sparked a rich spectrum of independent activity. The authors’ strategies to remain independent changed over time, to varying extent distanced the authors from the official artistic life and differed depending on the character of the authors’ intellectual activity. In the article, I attempt to prove the relatively weak influence of the ‘official dependent culture’ that fully respected the authorities’ instructions, and I propose a classification of creative strategies that also emerged in the official culture and allowed for a relatively free development of art and science. Using multiple examples from literature, cinema, visual arts, music and science, I discuss ‘controlled culture escaping the ideological instructions’, ‘official niche culture’, ‘culture confronting the limitations’, ‘licensed Catholic culture’, ‘second circulation culture’ and ‘third circulation culture.’ The practice of searching for a way out of the official one-dimensionality allowed Polish cultural identity to continue and save its most valuable intellectual and artistic values.

https://doi.org/10.14746/pspsl.2021.40.17
PDF

Bibliografia

B. [uczestnik dyskusji] (1982), Granica jest nakreślona. Dyskusja w redakcji, „Wezwanie”, nr 2/3, s. 119-124.

Barańczak Stanisław (1974), Język poetycki Białoszewskiego, Ossolineum, Warszawa.

Barańczak Stanisław (1981), Fasada i tyły, w: tegoż, Etyka i poetyka. Szkice 1970-1978, ABC, Kraków [przedruk: Instytut Literacki, Paryż 1979, s. 253-259].

Bauer Zbigniew (1980), Telefon do rzeczywistości, „Życie Literackie”, nr 42, s. 6.

Bielska Katarzyna (2020), Trzeci obieg wydawniczy w PRL oraz drugi obieg w latach 70. i 80., [dostęp: 3 maja 2020], https://tinyurl.com/42fmjtmx, s. 194-201.

Bittner Karolina (2017), Partia z piosenką, piosenka z Partią. PZPR wobec muzyki rozrywkowej, IPN, Warszawa.

Błoński Jan (1990), Bezładne rozważania starego krytyka, który zastanawia się, jak napisałby historię prozy polskiej w latach istnienia Polski Ludowej, „Teksty Drugie”, nr 1, s. 5-24.

Bugajski Leszek (1980), W środku, „Polityka”, nr 46, s. 10.

Cieśliński Marek Kosma (2016), Polska Kronika Filmowa. Podglądanie PRL-u, Bosz, Warszawa.

Czapliński Przemysław (2006), Dziedzictwo niezależności. Krótka historia komunikacyjnego podziemia, w: „Literatura II obiegu w Polsce w latach 1976-1989”. Ogólnopolska konferencja. Materiały konferencyjne, red. Leszek Laskowski, Koszalińska Biblioteka Publiczna im. Joachima Lelewela, Koszalin, s. 5-26.

Dabert Dobrochna (2014), Między wizją a spełnieniem. Profile ideowe i artystyczne czasopism literackich w drugim obiegu wydawniczym 1982-1989, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.

Dunin-Wąsowicz Paweł, Varga Krzysztof, red. (1995), Parnas Bis [słownik literatury polskiej urodzonej po 1960 roku], Odeon, Warszawa.

Eisler Jerzy, Terlecki Ryszard (2002), O kulturze w PRL. Z Jerzym Eislerem i Ryszardem Terleckim rozmawia Barbara Polak, „Biuletyn IPN”, nr 10, s. 5-23, [dostęp: 12 grudnia 2017], https://tinyurl.com/26tb3re9.

Friszke Andrzej (2018), Ucieczka od wolności. Rozmowa z prof. Andrzejem Friszke Aleksandry Pawlickiej, „Newsweek”, nr 33, s. 18-23.

Głowiński Michał (1981), Socparnasizm, „Polityka”, nr 6, s. 11.

Głowiński Michał (1992), Socparnasizm, w: tegoż, Rytuał i demagogia. Trzynaście szkiców o sztuce zdegradowanej, Open, Warszawa, s. 157-161.

Głowiński Michał (2002), Ornitolog w ptaka przemieniony, w: Piotr Szewc i in., Wolność i współczucie. Rozmowy z pisarzami, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 21-36.

Jarecka Dorota (2018), Janusz Bogucki, Polski Szeemann?, [dostęp: 17 czerwca 2018], https://tinyurl.com/ecznb3c7.

Kelus Jan Krzysztof (1981), Piosenka patetyczna, w: tegoż, Dowód osobisty. Piosenki z lat 1968-1981 (Do śpiewania wewnętrznego), Grot, Warszawa, s. 60.

Kłoczowski Jan A. (1988), Teologia wyzwolenia. Z dominikaninem Janem A. Kłoczowskim rozmawia Ryszard Legutko, „Arka”, nr 23, s. 61-66.

Kościuczuk Krzysztof (2016), W polu „oficjalnej kultury” PRL. Rozmowa z Krzysztofem Kościuczukiem, „Szum”, 28 września, [dostęp: 23 marca 2018], https://tinyurl.com/3cpk275w.

Krzemiński Adam (1980), Między fasadą a tyłami, „Polityka”, nr 40, s. 1 i 7.

Kulerski Wiktor (2018), Społeczeństwo podziemne, czyli „Solidarność” przeciwko totalitaryzmowi [XI 1984. Międzynarodowe sympozjum Błoński Jan (1990), Bezładne rozważania starego krytyka, który zastanawia się, jak napisałby historię prozy polskiej w latach istnienia Polski Ludowej, „Teksty Drugie”, nr 1, s. 5-24.

Bugajski Leszek (1980), W środku, „Polityka”, nr 46, s. 10.

Cieśliński Marek Kosma (2016), Polska Kronika Filmowa. Podglądanie PRL-u, Bosz, Warszawa.

Czapliński Przemysław (2006), Dziedzictwo niezależności. Krótka historia komunikacyjnego podziemia, w: „Literatura II obiegu w Polsce w latach 1976-1989”. Ogólnopolska konferencja. Materiały konferencyjne, red. Leszek Laskowski, Koszalińska Biblioteka Publiczna im. Joachima Lelewela, Koszalin, s. 5-26.

Dabert Dobrochna (2014), Między wizją a spełnieniem. Profile ideowe i artystyczne czasopism literackich w drugim obiegu wydawniczym 1982-1989, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.

Dunin-Wąsowicz Paweł, Varga Krzysztof, red. (1995), Parnas Bis [słownik literatury polskiej urodzonej po 1960 roku], Odeon, Warszawa.

Eisler Jerzy, Terlecki Ryszard (2002), O kulturze w PRL. Z Jerzym Eislerem i Ryszardem Terleckim rozmawia Barbara Polak, „Biuletyn IPN”, nr 10, s. 5-23, [dostęp: 12 grudnia 2017], https://tinyurl.com/26tb3re9.

Friszke Andrzej (2018), Ucieczka od wolności. Rozmowa z prof. Andrzejem Friszke Aleksandry Pawlickiej, „Newsweek”, nr 33, s. 18-23.

Głowiński Michał (1981), Socparnasizm, „Polityka”, nr 6, s. 11.

Głowiński Michał (1992), Socparnasizm, w: tegoż, Rytuał i demagogia. Trzynaście szkiców o sztuce zdegradowanej, Open, Warszawa, s. 157-161.

Głowiński Michał (2002), Ornitolog w ptaka przemieniony, w: Piotr Szewc i in., Wolność i współczucie. Rozmowy z pisarzami, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 21-36.

Jarecka Dorota (2018), Janusz Bogucki, Polski Szeemann?, [dostęp: 17 czerwca 2018], https://tinyurl.com/ecznb3c7.

Kelus Jan Krzysztof (1981), Piosenka patetyczna, w: tegoż, Dowód osobisty. Piosenki z lat 1968-1981 (Do śpiewania wewnętrznego), Grot, Warszawa, s. 60.

Kłoczowski Jan A. (1988), Teologia wyzwolenia. Z dominikaninem Janem A. Kłoczowskim rozmawia Ryszard Legutko, „Arka”, nr 23, s. 61-66.

Kościuczuk Krzysztof (2016), W polu „oficjalnej kultury” PRL. Rozmowa z Krzysztofem Kościuczukiem, „Szum”, 28 września, [dostęp: 23 marca 2018], https://tinyurl.com/3cpk275w.

Krzemiński Adam (1980), Między fasadą a tyłami, „Polityka”, nr 40, s. 1 i 7.

Kulerski Wiktor (2018), Społeczeństwo podziemne, czyli „Solidarność” przeciwko totalitaryzmowi [XI 1984. Międzynarodowe sympozjum Polska – społeczeństwo niezależne, Turyn 25-26 I 1985], w: Archiwum Wiktora Kulerskiego. Dokumenty podziemnej „Solidarności” 1982-1986, wstęp i oprac. Jan Olaszek, posłowie Andrzej Friszke, IPN, Warszawa, s. 744-747.

Kuryłek Dominik, Tatar Ewa Małgorzata (2011), „Tu jest teraz”. Artyści i gdańska Wyspa Spichrzów, w: Odrzucone dziedzictwo, Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa, s. 174-187.

Lubelski Tadeusz (2015), Historia kina polskiego 1895-2014, Universitas, Kraków.

Łaszczyński Marcin (2010), „Krąg” i jego krąg. Wydawnictwo w świetle relacji, „Pamięć i Sprawiedliwość”, nr 9/2, s. 139-169.

Morawiec Elżbieta (1980), Refleksje o rozdwojonej jaźni, „Życie Literackie”, nr 42, s. 6.

Nowakowski Jacek (2019), W poszukiwaniu niezależności w filmie i kulturze okresu PRL. Szkice, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.

Nowak-Jeziorański Jan (2003), Polska z bliska, Znak, Kraków.

Nycz Ryszard (1998), Literatura polska w cieniu cenzury: wykład, „Teksty Drugie”, nr 3, s. 5-27.

Olaszek Jan (2015), Rewolucja powielaczy. Niezależny ruch wydawniczy w Polsce 1976-1989, Trzecia Strona, Warszawa.

Olaszek Jan (2017a), Kultura, która nie kłamie. Szkic o Komitecie Kultury Niezależnej, „Wolność i Solidarność”, nr 10, s. 82-116.

Olaszek Jan (2017b), Od opozycji do Bednarskiej, w: tegoż, Przeciw PRL. Szkice z dziejów opozycji demokratycznej, Znak, Warszawa, s. 167-180.

Olaszek Jan, wstęp i oprac. (2018), Archiwum Wiktora Kulerskiego. Dokumenty podziemnej „Solidarności” 1982-1986, posłowie Andrzej Friszke, IPN, Warszawa.

Oświadczenie programowe TKK NSZZ „Solidarność” „Solidarność dziś”[z dnia 22 stycznia 1983] (2010), w: Dokumenty władz NSZZ „Solidarność”, wstęp i oprac. Jan Olaszek, IPN, Warszawa, s. 103-110, [pierwodruk: „Tygodnik Mazowsze” 1983, nr 41 (27 stycznia)].

Paczkowski Andrzej (1995), Pół wieku dziejów Polski. 1939-1989, PWN, Warszawa.

Pęczak Mirosław (1988a), Kilka uwag o trzech obiegach, „Więź”, nr 2, s. 25-35.

Pęczak Mirosław (1988b), O wybranych formach komunikowania alternatywnego w Polsce, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 3, s. 167-182.

Pęczak Mirosław (1992), Mały słownik subkultur młodzieżowych, Semper, Warszawa.

Podziemne Radio „Solidarność” 1982-1989 (2021), [dostęp: 7 marca 2021], https://tinyurl.com/em6zxska.

„Polaków portret własny” dziś (2018), [dostęp: 12 lipca 2018], https://tinyurl.com/uur4cmvf.

Rem Jan [właśc. Jerzy Urban] (1986), Tydzień pełen zgrzytów, „Gazeta Krakowska” nr 4, s. 1 i 4.

Sadurski Wojciech (1980), Sfery pośrednie, „Polityka”, nr 44, s. 8.

Saloni Zygmunt (1987), Uwagi o organizacji prac nad Wielkim słownikiem współczesnego języka polskiego i ich obsłudze komputerowej, w: Studia z polskiej leksykografii współczesnej, t. 2, red. Zygmunt Saloni, Dział Wydawnictw Filii UW, Białystok, s. 344-345.

Sobolewski Tadeusz (2012), Kino swoimi słowami, Universitas, Kraków.

Stasiowski Piotr (2011), Doświadczenia niezależności wrocławskiego środowiska w latach 80., w: Odrzucone dziedzictwo, Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa, s. 148-159.

Szaruga Leszek (1980), Zza fasady, „Polityka”, nr 46, s. 10.

Szczerba Jacek (2015), Maj, czyli Bond, „Ale Historia”, dodatek do: „Gazeta Wyborcza”, 4-6 kwietnia, s. 14-15.

Szkiłądź Hipolit (1997), Redakcja „Słowników Języka Polskiego”, w: Halina Auderska, Maria Borowska i in., Alfabet PWN. Ludzie, książki, lata, wspomnienia, PWN, Warszawa, s. 326-336.

Ściegienna Aleksandra (2011), Ankieta Stowarzyszenia Historyków Sztuki „Artyści-Plastycy 84-86”, w: Odrzucone dziedzictwo. O sztuce polskiej lat 80, Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa, s. 70-84.

Tatarowski Konrad (2005), Literatura i pisarze w programie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, Universitas, Kraków.

Toborek Tomasz (2010), Niezależna muzyka rockowa, IPN, Łódź.

Werner Andrzej (1980), Kość niezgody, „Polityka”, nr 44, s. 8.

Wierzbicki Piotr (1980), Między nazwiskami a treścią, „Tygodnik Powszechny”, nr 43, s. 8.

Wstępne założenia deklaracji programowej Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej „Społeczeństwo podziemne” (2010), w: Dokumenty władz NSZZ „Solidarność”, wstęp i oprac. Jan Olaszek, IPN, Warszawa, s. 72-75, [pierwodruk: „Tygodnik Mazowsze” 1982, nr 22 (28 lipca)].

Zakrzewska Janina (1980), Gdzie te książki, „Polityka”, nr 48, s. 10.

Ziemny Aleksander (1980), Głowy w bunkrach, „Polityka”, nr 48, s. 10.