Słowa kluczowe
botany
children’s literature
first-wave feminism
sex education
coeducation
Ellis Ethelmer
Róża Centnerszwerowa
literary translation
Jak cytować
Abstrakt
No further back than the late 19th century, equal access to education and science was a controversial issue, and to knowledge – even a taboo one. ‘A very difficult and delicate matter is treated with considerable skill, although many will think that it had better have been left alone’, read an 1896 review of Ellis Ethelmer’s “Baby Buds” from “The British Medical Journal”. This article focuses on different uses of natural science, especially botany, in children’s literature at the turn of the twentieth century in Great Britain and Poland, with the main case being a British botany primer for the youngest readers – actually a sex-education handbook, which triggered a serious and indeed heated debate among Polish literary critics, educators and parents, becoming an important element in the dispute over the shape of Polish education, girls’ education in particular.
Finansowanie
National Science Centre, Poland, grant no. 2021/41/B/HS2/00876
Bibliografia
Centnerszwerowa R. [Róża] (1905), O wspolnem obu płci kształceniu w szkole średniej, Księgarnia Powszechna, Warszawa.
Ethelmer Ellis (1893), Woman Free, Buxton House, Congleton.
Ethelmer Ellis ([1894] 1897), The Human Flower, a Simple Statement of the Physiology of Birth and the Relation of the Sexes, Reading, Pennsylvania.
Ethelmer Ellis (1895), Baby Buds, Buxton House, Congleton.
Ethelmer Ellis (1896), Life to Woman, Buxton House, Congleton.
Ethelmer Ellis (1900), Wo kam Brüderchen her?, przeł. Hanna Bieber-Böhm, Verein Jugendschutz, Berlin.
Ethelmer Ellis (1903), Zkąd się wziął twój braciszek?, spolszczyła R. Centnerszwerowa, Księgarnia G. Centnerszwera i sp., Warszawa.
Ethelmer Ellis (1905), Skąd się wziął twój braciszek?, spolszczyła i przerobiła R. Centnerszwerowa, wyd. 2 przejrz. i popr., M. Arct, Warszawa.
Babik Marek (2010), Polskie koncepcje wychowania seksualnego w latach 1900–1939, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, Kraków.
Baby Buds. By Ellis Ethelmer. (Congleton: Mrs. Wolstenholme Elmy. 1895.
Cr. 8vo, pp. 48, 1s.) (1896), „The British Medical Journal”, nr 1, 4 stycznia.
Catalogue British Library (2025), https://tinyurl.com/2fmm4s6j [dostęp: 19.09.2025].
Ellis Havelock ([1910] 1921), Studies in the Psychology of Sex, t. 6: Sex in Relation to Society, F.A. Davis Company, Philadelphia.
Gates Barbara T. (1997), Revisioning Darwin with Sympathy: Arabella Buckley, w: Natural Eloquence: Women Reinscribe Science, red. Ann B. Shteir, Barbara T. Gates, University of Wisconsin Press, Madison.
Gates Barbara T. (1998), Kindred Nature: Victorian and Edwardian Women Embrace the Living World, The University of Chicago Press, Chicago.
Gawin Magdalena (2003), Spór o wychowanie seksualne dzieci i młodzieży w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 2: Stulecie XIX i XX, red. Elżbieta Mazur, IAiE PAN, Warszawa.
Henson Pamela M. (1997), „Through Books to Nature”. Anna Botsford Comstock and the Nature Study Movement, w: Natural Eloquence: Women Reinscribe Science, red. Ann B. Shteir, Barbara T. Gates, University of Wisconsin Press, Madison.
Holton Sandra Stanley (1996), Suffrage Days: Stories From the Women’s Suffrage Movement, Routledge, London.
Jeffreys Sheila (1982), „Free From All Uninvited Touch of Man”: Women’s Campaigns Around Sexuality 1880–1914, „Women’s Studies International Forum”, t. 5, nr 6.
Joteyko-Rudnicka Zofia (1903), Nowe wieczory czwartkowe: opowiadania przyrodnicze dla młodego wieku, Gebethner i Wolff, Warszawa.
Kitlasz Alicja (2025), Centnerszwerowa Róża Emilia (1865–1940?), w: Tłumacze arcydzieł literatury w odrodzonej Rzeczypospolitej (1914–1939), https://slownik.nplp.pl/people/250 [dostęp: 15.09.2025].
Kołodziejska Zuzanna (2014), Róża Centnerszwerowa (1867–1940), „Cwiszn”, nr 3/4.
Kraskowska Ewa (2015), Dalekosiężne skutki lektur Zofii Urbanowskiej, w: Czytanie. Kobieta, biblioteka, lektura, red. Agata Zawiszewska, Arleta Galant, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
McNeill Leila (2016), The Early Feminist Who Used Botany to Teach Kids About Sex, „The Atlantic”, 6 października, https://tinyurl.com/yywxvn8w [dostęp: 16.09.2024].
Męczkowska Teodora (1903), Bez obłudy, „Ogniwo”, nr 27.
Męczkowska Teodora (1906), Szkoły mieszane (koedukacja), Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa.
Męczkowska Teodora (1933), Współczesny stan szkolnictwa koedukacyjnego w Polsce i innych krajach, „Zrąb”, nr 3.
Męczkowska Teodora (1934), Wychowanie seksualne dzieci i młodzieży, Nasza Księgarnia, Warszawa.
Nellie – Grimm (1904), Jak omawiać drażliwe kwestye z dziećmi i młodzieżą?, spolszczyła Róża Centnerszwerowa, G. Centnerszwer i S-ka, Warszawa.
Nelson Claudia (1997), „Under the Guidance of a Wise Mother”. British Sex Education at the Fin de Siècle, w: Maternal Instincts. Visions of Motherhood and Sexuality in Britain, 1875–1925, red. Claudia Nelson, Ann Sumner Holmes, Macmillan Press, London.
Showalter Elaine (1999), A Literature of Their Own. British Women Novelists from Brontë to Lessing, wyd. rozszerz., Princeton University Press, Princeton.
Shteir Ann B. (1996), Cultivating Women, Cultivating Science: Flora’s Daughters and Botany in England, 1760 to 1860, Johns Hopkins University Press, Baltimore.
Shteir Ann B., Gates Barbara T., red. (1997), Natural Eloquence: Women Reinscribe Science, University of Wisconsin Press, Madison.
Sikorska-Kulesza Jolanta (2004), „Skąd się wziął twój braciszek?” Początki dyskusji o wychowaniu seksualnym dzieci i młodzieży na ziemiach polskich, w: Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, red. Anna Żarnowska, Andrzej Szwarc, DiG, Warszawa.
Szycówna Aniela (1912), Kobieta polska jako autorka pedagogiczna, w: Irena Kosmowska, Dorota Milkuszyc, Aniela Szycówna, Kobieta polska jako autorka pedagogiczna. Bibljografja książek z dziedziny teorji wychowania, podręczników i literatury dla młodzieży, poprzedzona wstępem historycznym, Wydawnictwo Sekcji Pedagogiczno-Oświatowej Projektowanej Wystawy Pracy Kobiety Polskiej, Warszawa.
Urbanowska Zofia (1889), Maryja Julija z Perłowskich Zaleska, „Przegląd Pedagogiczny”, nr 23.
Vassallo Helen (2023), Towards a Feminist Translator Studies. Intersectional Activism in Translation and Publishing, Routledge, New York.
Wertensteinowa Stefania (1903), Poważna sprawa, „Ogniwo”, nr 45.
Wieczorkowski Aleksander J. (1995), Tłumaczka i śmierć, „Rzeczpospolita”, 25 listopada.
Wright Maureen (2011), Elizabeth Wolstenholme Elmy and the Victorian Feminist Movement. The Biography of an Insurgent Woman, Manchester University Press, Manchester.
Zaleska Julia Maria (1871), Wieczory czwartkowe: opowiadania o cudach przyrody i znakomitszych odkryciach naukowych, młodocianemu wiekowi poświęcone przez Starego Przyjaciela, Gebethner i Wolff, Warszawa.
Zaleska Julia Maria (1875), Obraz świata roślinnego obejmujący życie roślin, klassyfikacyą i opisanie znaczniejszych rodzin młodemu wiekowi ofiarowany przez Autorkę Wieczorów Czwartkowych, Gebethner i Wolff, Warszawa.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Ewa Rajewska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2016 roku w „Poznańskich Studiach Polonistycznych. Serii Literackiej” pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa – obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych – utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2016 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).