Słowa kluczowe
repressive censorship
self-censorship
underground publishing
Polish literature in the Polish People’s Republic
totalitarian system
Jak cytować
Abstrakt
The article attempts to synthesise the issue of institutional censorship mechanisms in the Polish People’s Republic which affected the literary communities and literature itself. It also analyses the techniques that writers and literary critics used in order to limit the damage done by the censors. The extended preventive and repressive censorship spawned the phenomenon of self-censorship whose scale has yet to be fully assessed. The detailed research into literary censorship so far allows one to claim that in the discussed period, it is exactly this phenomenon that caused most damage, limiting the freedom of creative expression on a scale that is difficult to estimate.
Bibliografia
Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., https://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm [dostęp: 11.08.2025].
Konwicki Tadeusz (1972), Zwierzoczłekoupiór, il. Danuta Konwicka, wyd. 2, Czytelnik, Warszawa.
Konwicki Tadeusz (2010), Mała apokalipsa, tekst na podstawie rękopisu oprac. i przygot. do dr. Przemysław Kaniecki, il. Danuta Konwicka, wyd. 20 popr., Agora, Warszawa.
Rymkiewicz Jarosław Marek (1977), Fredro jest w złym humorze, Czytelnik, Warszawa.
1961 listopad 27, Kraków – Analiza materiałów zgromadzonych w sprawie operacyjnego sprawdzenia „Ugor” w związku z kontaktami Mariana Promińskiego i Jerzego Broszkiewicza z przedstawicielami wydawnictw zachodnioniemieckich, sporządzona przez starszego oficera operacyjnego Wydziału III KW MO w Krakowie Leona Nowaka, tajne, w: Twórczość obca nam klasowo. Aparat represji wobec środowiska literackiego 1956–1990, red. Andrzej Chojnowski, Sebastian Ligarski, Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2009.
Barańczak Stanisław (1977), Dlaczego „Zapis”, „Zapis”. Poezja, proza, eseje, felietony, „Zapis”, nr 1 (styczeń).
Barańczak Stanisław (1980a), Cenzura w PRL. Parę podstawowych informacji, „Poznańskie Broszury Społeczne”, z. 2.
Barańczak Stanisław (1980b), Knebel i słowo, NOWA, Warszawa.
Bereza Henryk (1964), Prehistoria, „Twórczość”, nr 10.
Błoński Jan (1995), Cenzor jako czytelnik, w: tegoż, Wszystkie sztuki Sławomira Mrożka, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Budrowska Kamila (2009), Literatura i pisarze wobec cenzury PRL 1948–1958, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.
Budrowska Kamila (2012), Cenzura, tabu i wstyd. Cenzura obyczajowa w PRL-u (1948–1958), „Napis”, nr 18,
Budrowska Kamila (2013), Zatrzymane przez cenzurę. Inedita z połowy wieku XX, IBL PAN, Warszawa.
Budrowska Kamila (2018), O cenzurze, która nigdy nie odeszła. Teksty literackie przekształcone przez PRL-owską cenzurę we współczesnej przestrzeni publicznej. Spojrzenie edytora, w: Cenzuro wróć? Mechanizmy ograniczania wolności słowa w Polsce po 1990 roku, [red.] Zbigniew Romek, Kamila Kamińska-Chełminiak, ASPRA-JR, Pułtusk.
Budrowska Kamila (2021), Badania porównawcze (transnarodowe) nad cenzurą i cenzurowaniem literatury w byłych krajach komunistycznych Europy Środkowo-Wschodniej. Wstępne rozpoznania i przegląd stanu badań, „Wielogłos”, nr 3 (49),
Budrowska Kamila (2022), Cenzura i okolice. Studia o cenzurze instytucjonalnej w Polsce w latach 1944–1990, IBL PAN, Warszawa.
Dąbrowicz Elżbieta (2013), Zdezaktualizowane. Na marginesie „Wykazu książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu 1 X 1951 r.”, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”, nr 1 (19),
Dąbrowicz Elżbieta (2016), Cenzura a mobilność pisarzy. Wokół „Porachunków osobistych” Leopolda Tyrmanda, w: Sztuka czytania między wierszami. Cenzura w komunikacji literackiej w Polsce w latach 1965–1989, red. Kamila Budrowska, Maria Kotowska-Kachel, IBL PAN, Warszawa.
Drewnowski Tadeusz (1998), Cenzura PRL a współczesne edytorstwo, red. Janusz Pelc, Marek Prejs, [b.w.], Warszawa.
Dunin Janusz (2001), Biblioteki naukowe wobec cenzury, „Przegląd Biblioteczny”, nr 4.
Gardocki Wiktor (2015), Rzecz o nieistnieniu Czesława Miłosza (1979–1981), w: 1984. Literatura i kultura schyłkowego PRL-u, red. Kamila Budrowska, Wiktor Gardocki, Elżbieta Jurkowska, IBL PAN, Warszawa.
Gardocki Wiktor (2018), Rekonstrukcja. Dwie wersje „Obłędu” Jerzego Krzysztonia, w: Cenzuro wróć? Mechanizmy ograniczania wolności słowa w Polsce po 1990 roku, [red.] Zbigniew Romek, Kamila Kamińska-Chełminiak, ASPRA-JR, Pułtusk.
Gardocki Wiktor (2022), Pod presją cenzury. Szkice o kontroli słowa 1945–1990, Episteme, Lublin.
Głowiński Michał (1996), PRL-owskie mity i realia, w: Marta Fik, Andrzej Friszke, Michał Głowiński i in., Spór o PRL, wstęp Piotr S. Wandycz, Znak, Kraków.
Głowiński Michał (2011), Jak pisać o Polsce Ludowej?, w: Opowiedzieć PRL, red. Katarzyna Chmielewska, Grzegorz Wołowiec, IBL PAN, Warszawa.
Gogol Bogusław (2012), „Fabryka fałszywych tekstów” z działalności Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Gdańsku w latach 1945–1958, IPN, Warszawa.
Gosk Hanna (2019), Literackie „nie” wobec tematów tabu politycznie zadekretowanych w czasach PRL-u. Przykład prozy Tadeusza Konwickiego, w: tejże, Przemoc (w) opowieści. Ze studiów postzależnościowych nad literaturą polską XX i XXI wieku, Universitas, Kraków.
Góra Barbara (2016), Los „zakazanych książek” w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Biuletyn Historii Wychowania”, nr 35.
Hobot-Marcinek Joanna (2017), Co się stało z tą świetną poezją? Cenzura wobec programów i praktyki poetyckiej Pokolenia ’68, w: Cenzura w PRL. Analiza zjawiska, red. Zbigniew Romek, Kamila Kamińska-Chełminiak, ASPRA-JR, Warszawa.
Jarzębski Jerzy (2000), Podróż do kresu znaczenia [posł.], w: Stanisław Lem, Pamiętnik znaleziony w wannie, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Jerzy Ficowski, członek KSS „KOR”, w wystąpieniu na zebraniu Oddziału Warszawskiego ZLP (2013), w: Obieg NOW-ej, wybór i oprac. Łukasz Bertram, Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa.
Kamińska-Chełminiak Kamila (2017), „Mieć dwie twarze, podwójne życie”. O cenzurze w „Dziennikach” Stefana Kisielewskiego, w: Cenzura w PRL. Analiza zjawiska, red. Zbigniew Romek, Kamila Kamińska-Chełminiak, ASPRA-JR, Warszawa.
Kamińska-Chełminiak Kamila (2020), Współpraca cenzorów z Urzędem Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Polsce w latach 1945–1989 – wybrane zagadnienia, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem”, t. 42, nr 3,
Kamińska-Chełminiak Kamila (2022), Działalność aparatu cenzury z perspektywy lokalnej jako przyczynek do badań nad stalinizmem, „Dzieje Najnowsze”, nr 2,
Kisielewski Stefan (1977), Przeciw cenzurze – legalnie, „Zapis”, nr 4.
Krajewski Andrzej (2004), Między współpracą a oporem. Twórcy kultury wobec systemu politycznego PRL (1975–1980), TRIO, Warszawa.
Lem Stanisław (1990), Mój pogląd na literaturę, „Teksty Drugie”, nr 2.
Mentzel Zbigniew (1990), Pod kreską. Ostatnie kwartały PRL, Puls, Londyn.
Mętrak Krzysztof (1997), Dziennik 1969–1979, wybór, oprac., wstęp Wacław Holewiński, Iskry, Warszawa.
Mojsak Kajetan (2015), W labiryncie. Cenzorskie recenzje „Pamiętnika znalezionego w wannie” Stanisława Lema, „Napis”, nr 21,
Nowak Piotr (2019), Władza i cenzura w Polsce Ludowej (1944–1989). Powiązania, relacje, wpływy. Garść uwag i refleksji, „Toruńskie Studia Bibliologiczne”, nr 2,
Nycz Ryszard (1998), Literatura polska w cieniu cenzury (wykład), „Teksty Drugie”, nr 3.
Otto Ulla (1968), Die literarische Zensur als Problem der Sociologie der Politik, Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart.
Perkowski Piotr (2006), Pół wieku z cenzurą. Przypadek Tadeusza Konwickiego, „Pamiętnik Literacki”, nr 97, z. 2.
Prokop Jan (1985), Pióro i miecz, w: tegoż, Szczególna przygoda żyć nad Wisłą. Studia i szkice literackie, Polonia Book, London.
Prorok Leszek (1998), Dziennik 1949–1984, przedm. Jan Józef Szczepański, wstęp Jan Żaryn, wybór Agna Baran, Baran i Suszczyński, Kraków.
Rosiek Stanisław (2011), Wolność czytania [prwdr. 1985], w: tegoż, Władza słowa. Szkice, notatki, świadectwa, słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Salon. Niezależni w „świetlicy” Anny Erdman i Tadeusza Walendowskiego 1976–79 (2016), [wybór i oprac. Katarzyna Przyborska, Marta Markowska, współprac. Agnieszka Dębska], Ośrodek „Karta”, Warszawa.
Sławiński Zbigniew (2004), Przyczynek do historii „prohibitów” w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu w latach 1980–1989, „Biblioteka”, nr 8 (17).
Szarłat Aleksandra (2022), SPATiF. Upajający pozór wolności, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec.
Szaruga Leszek (1994), Wobec totalitaryzmu. Kostium kościelny w prozie polskiej. Wobec cenzury, Ottonianum, Szczecin.
Tokarz Tomasz (2012), Cisza w służbie propagandy PRL, „Kultura i Historia”, nr 21, https://tinyurl.com/3y4njxpj [dostęp: 18.08.2024].
Torański Błażej (2016), Poza zasięgiem pióra. Z Adamem Zagajewskim poetą, w: tegoż, Knebel. Cenzura w PRL-u, Zona Zero, Warszawa.
Tren na śmierć cenzora (1992), oprac. Ewa Magowska, „Kino”, nr 1117.
Tyszkiewicz Barbara (2016), Sztuka czytania między wierszami. Z problematyki cenzorskich instruktaży drugiej połowy lat siedemdziesiątych, w: Sztuka czytania między wierszami. Cenzura w komunikacji literackiej w Polsce w latach 1965–1989, red. Kamila Budrowska, Maria Kotowska-Kachel, IBL PAN, Warszawa.
Wątkowska Małgorzata (2010), Cenzura i wstyd w dziennikach polskich intelektualistów 2. połowy XX wieku, w: Kultura bez cenzury (?), red. Joanna Czaplińska, Anna Modelska-Kwaśniewska, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole.
Wołk Marcin (2009), Głosy labiryntu. Od „Śmierci w Wenecji” do „Monizy Clavier”, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń.
Woźniak-Łabieniec Marzena (2022), Cenzorskie lekcje literatury. Studia o systemowej kontroli słowa w Polsce po 1945 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź,
Wyka Marta (1996), Cenzor jako współautor, w: Literatura i władza, [red. Bożena Wojnowska], Wydawnictwo IBL, Warszawa.
Zbiory bardzo specjalne. Rozmowa z Bożeną Nieznańską, emerytowanym st. kustoszem Działu Zbiorów Specjalnych Biblioteki IBL (2016), w: IBL w PRL, t. 1: Studia i wspomnienia, red. Elżbieta Kiślak, IBL PAN, Warszawa.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Dobrochna Dabert
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2016 roku w „Poznańskich Studiach Polonistycznych. Serii Literackiej” pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa – obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych – utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2016 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).