Słowa kluczowe
game
Seweryn Bączalski
Fortuna
magic
Jak cytować
Abstrakt
The article provides an analysis of Fortuna albo Szczęście (Fortune or Luck) published around 1644–1646, first under the title Kształt Fortuny (Shape of Fortune) in 1609, which is an example of Polish fortune-telling book written by Seweryn Bączalski, an early-17th century author. His position in the baroque Kraków literary environment is analysed by means of Bourdieu’s theory of literary field. The textual base helps to state that Bączalski was switching between high-artistic and popular modes of writing in order to attract the readers. Fortuna… is put in the context of European and Polish tradition of lottery books and it is scrutinized in terms of its composition and two ways of its reception (as a game and as a divination tool). An analysis of the ludic representation of the goddess Fortuna and the sketch image of szlachta mentality inscribed in the texts of oracles helps to conclude that Bączalski transposed the cultural emblems to the popular horizon of thought in order to create a game that was a source of aesthetic pleasure.
Finansowanie
Podsumowanie projektu grantowego pt. Czy szlachcic wygra z Fortuną? Fortuna, społeczeństwo i dawna kultura zabawy w sortilegium Seweryna Bączalskiego „Fortuna albo szczęście” (nr ID-UB: 075/39/UAM/0002) realizowanego pod opieką naukową prof. dr. hab. Grzegorza Raubo na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w ramach programu ADVANCEDBestStudentGRANT
Bibliografia
FS – Seweryn Bączalski (ok. 1644–1646), Fortuna albo Szczęście, Drukarnia Łukasza Kupisza, Kraków.
JBC – Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa, https://tinyurl.com/ycxzezu8 [dostęp: 10.10.2024].
KF – Seweryn Bączalski (1609), Kształt Fortuny, Drukarnia Jana Szarffenbergera, Kraków.
Polona – Polona, https://tinyurl.com/58e7ne3z [dostęp: 10.10.2024].
[Bączalski Seweryn] (1801), Fortuna czyli odmiana szczęścia przez losy wierszem wypadająca, Warszawa.
Bieńkowska Barbara (1975), Polscy pisarze i uczeni XVI–XVII wieku wobec problematyki książki. Komunikat, w: Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, red. Stanisław Grzeszczuk, Alodia Kawecka-Gryczowa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Boecjusz (2016), O pocieszeniu, jakie daje filozofia, przeł. i oprac. Gabriela Kurylewicz, Mikołaj Antczak, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty.
Bourdieu Pierre (1998), Teoria obiektów kulturowych, przeł. Andrzej Zawadzki, w: Odkrywanie modernizmu. Przekłady i komentarze, red. i wstęp Ryszard Nycz, Universitas, Kraków.
Bystroń Jan Stanisław (1976), Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. 1, PIW, Warszawa.
Caillois Roger (1997), Gry i ludzie, przeł. Anna Tatarkiewicz, Maria Żukowska, Volumen, Warszawa.
Chemperek Dariusz (2005), Poezja Jana Gawińskiego i kultura literacka drugiej połowy XVII wieku, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Crombie Alistair Cameron (1994), Styles of Scientific Thinking in the European Tradition. The history of argument and explenation especially in the mathematical and biomedical sciences and arts, t. 1, Duckworth, London.
Dantyszek Jan (1973), Pieśni, wyb. i przeł. Anna Kamieńska, Pojezierze, Olsztyn.
Dziama Leszek Marya (1907), Dwie „Fortuny”, „Pamiętnik Literacki”.
Dziechcińska Hanna (1981), Literatura a zabawa. Z dziejów kultury literackiej w dawnej Polsce, PWN, Warszawa.
Grześkowiak Radosław (2018), Dialogi dzieł dawnych. Studia o intertekstualności literatury staropolskiej, Wydawnictwo UG, Gdańsk.
Hacking Ian (2004), The Taming of Chance, Cambridge University Press, Cambridge.
Huizinga Johan (1985), Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, przeł. Maria Kurecka, Witold Wirpsza, wyd. 2, Czytelnik, Warszawa.
Kapełuś Helena (1964), Stanisław z Bochnie, Kleryka królewski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław.
Kelly Jessen Lee (2011), Renaissance Futures. Chance, Prediction and Play in Northern European Visual Culture, c. 1480–1550 [rozprawa doktorska], University of California, Berkeley, https://tinyurl.com/msyf96hv [dostęp: 8.07.2023].
Kelly Jessen Lee (2017), Predictive Play. Wheels of Fortune in the Early Modern Lottery Book, w: Playthings in Early Modernity. Party Games, Word Games, Mind Games, red. Allison Levy, Medieval Institute Publications, Kalamazoo.
Kiliańczyk-Zięba Justyna (2015), Wstęp, w: Stanisław z Bochnie Gąsiorek, Fortuna abo szczęście, oprac. Justyna Kiliańczyk-Zięba, Wydawnictwo UJ, Kraków.
Kiliańczyk-Zięba Justyna (2021), Słowo i obraz jako budulec książki do wróżb. O strategiach protoemblematycznych w staropolskim sortilegium Stanisława z Bochnie, „Biblioteka”, nr 25.
Klaniczay Gábor (2010), A Cultural History of Witchcraft, „Magic, Ritual and Witchcraft”, t. 5, nr 2.
Kupisz Dariusz (2017), Żołnierz łanowy w polskim piśmiennictwie polityczno-wojskowym za panowania Zygmunta III Wazy, „Terminus” t. 19, z. 3.
Nawrocki Maciej (2018), Znikające tabu. Wizerunki śmierci i starości w „Fortunie albo szczęściu” Seweryna Bączalskiego, w: Twarz – maska – wizerunek, red. Katarzyna Bolęba-Bocheńska, Marta Błaszkowska, Wiele Kropek, Kraków.
Opaliński Krzysztof (1654), Satyry albo przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące, Drukarnia Daniela Vettera, Leszno.
Osiński Zbigniew Mirosław (2009), Lęk w kulturze społeczeństwa polskiego w XVI–XVII wieku, DiG, Warszawa.
Philippette Thibault (2014), Gamification: Rethinking „playing the game” with Jacques Henriot, w: Rethinking Gamification, red. Mathias Fuchs, Sonia Fizek, Paolo Ruffino i in., Meson Press, Lüneburg.
Pollak Roman, red. (1964), Piśmiennictwo staropolskie. Hasła osobowe A–M, PIW, Warszawa.
Ripa Cesare (1998), Ikonologia, przeł. Ireneusz Kania, Universitas, Kraków.
Sarbiewski Maciej Kazimierz (1972), Dii gentium. Bogowie pogan, wstęp, oprac. i przeł. Krystyna Stawecka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław.
Sokolski Jacek (1996), Bogini, pojęcie, demon. Fortuna w dziełach autorów staropolskich, Wydawnictwo UWr, Wrocław.
Stimac Julia, Palumbo Margherita (2020), On Fortune-Telling Books: A Spirito Incunable and Two Later Manuscripts, https://tinyurl.com/yxakcsca [dostęp: 8.07.2023].
Szoka Andrzej Iwo (2016), Nowożytne sortilegia krakowskie – między pragnieniem poznania przyszłości a potrzebą rozrywki, „Krzysztofory”, nr 34.
Świderska-Włodarczyk Urszula (2003), Mentalność szlachty polskiej w XV i XVI wieku, Księgarnia Świętego Wojciecha, Poznań.
Tazbir Janusz (1976), Wzorce osobowe szlachty polskiej w XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, z. 4.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Matylda Paszkiewicz
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2016 roku w „Poznańskich Studiach Polonistycznych. Serii Literackiej” pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa – obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych – utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2016 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).