Słowa kluczowe
duża wieś
ludność
ruralizacja
Polska
Jak cytować
Abstrakt
W pracy podjęto rozważania dotyczące zmian w rozmieszczeniu przestrzennym i udziału dużych wsi w sieci osadniczej Polski od końca XIX w. do lat 20. XXI w. W analizie uwzględniono siedem momentów czasowych, w których odbywały się spisy ludności i dla których dostępne są dane na poziomie miejscowości, tj. lata około 1900, 1921/1925, 1970, 1988, 2002, 2011, 2021. Przedmiotem pracy są duże wsie, które w roku spisowym charakteryzowały się liczbą ludności równą lub wyższą 2000 osób. Procedura badawcza obejmuje analizę zmian rozkładu przestrzennego dużych wsi w układzie obecnych województw oraz analizę zmiany liczby i udziału liczby ludności mieszkającej w dużych wsiach względem ludności miejskiej i ludności ogółem. Uzyskane wyniki wskazują na przyrost liczby dużych wsi od końca XIX w. do początku XXI w. z około 420 do nieco ponad 900 oraz liczby ludności w nich mieszkających z nieco ponad 1,5 mln do blisko 3 mln osób. W rozkładzie przestrzennym wyraźna koncentracja tego typu jednostek osadniczych występowała i występuje w południowej Polsce (województwa śląskie, małopolskie, podkarpackie), a największy przyrost liczby dużych wsi i ich mieszkańców zaobserwowano w regionach z największymi aglomeracjami miejskimi (mazowieckie, wielkopolskie, pomorskie).
Bibliografia
Bański J., Wesołowska M., Łoboda K. 2020. Wsie zanikające – identyfikacja i analiza wybranych cech społeczno-ekonomicznych. Przegląd Geograficzny, 92, 2: 175-189. DOI: https://doi.org/10.7163/PrzG.2020.2.1
Bogucka M., Samsonowicz H. 1986. Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Burszta J. 1958. Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich i rozplanowań wsi. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Chojecki D.K. 2022. Ewolucja pruskich spisów ludności w latach 1840-1910: metodyka, zakres, znaczenie i problemy. Wiadomości Statystyczne, 67, 5: 43-90. DOI: https://doi.org/10.5604/01.3001.0015.8537
Dziewoński K. 1987. Strefa podmiejska – próba ujęcia teoretycznego. Przegląd Geograficzny, 59, 1-2: 55-63.
Eberhardt P. 1989. Regiony wyludniające się w Polsce. IGiPZ PAN, Prace Geograficzne, 148.
Eberhardt P. 2000. Przemieszczenia ludności na terytorium Polski spowodowane II wojną światową. Dokumentacja Geograficzna, 15.
Gawryszewski A. 2005. Ludność Polski w XX wieku. IGiPZ PAN, Monografie, 5.
Głębocki B., Kacprzak E. 2011. Zmiany użytkowania ziemi w aglomeracji poznańskiej w latach 1990-2007. [W:] E. Kacprzak, B. Maćkiewicz (red.), Gospodarka rolna w aglomeracji poznańskiej. Biblioteka Aglomeracji Poznańskiej, 16: 41-60.
Głębocki B., Perdał R. 2013. Transactions in land in the suburban zone of Bydgoszcz over the years 2007-2010. Quaestiones Geographicae, 32, 4: 103-116. DOI: https://doi.org/10.2478/quageo-2013-0037
Głębocki B., Kacprzak E., Kossowski T. 2019. Multicriterion typology of agriculture: a Spatial dependence approach. Quaestiones Geographicae, 38, 2: 29-49. DOI: https://doi.org/10.2478/quageo-2019-0021
Górz B. 2004. Współczesne przemiany na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski. Studia Obszarów Wiejskich, 6: 197-218.
Gwosdz K. 2004. Ewolucja rangi miejscowości w konurbacji przemysłowej. Przypadek Górnego Śląska (1830-2000). IGiGP, UJ, Kraków.
Heffner K. 2016. Zmiany przestrzenne na obszarach wiejskich w Polsce w okresie transformacji i po wejściu do Unii Europejskiej. Studia KPZK PAN, 167: 12-27.
Kacprzak E., Głębocki B. 2016. Urban sprawl a zmiany zasobów użytków rolnych na obszarach wiejskich aglomeracji poznańskiej w latach 1990-2016. Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, 34: 99-118.
Kamińska W. 2009. Struktura wielkościowa wiejskich jednostek osadniczych w województwie świętokrzyskim. Studia Obszarów Wiejskich, 18: 89-105.
Kiełczewska-Zalewska M. 1972. Geografia osadnictwa. Zarys problematyki. Wydanie drugie poprawione. PWN, Warszawa.
Kociuba D. 2019. Zmiany granic administracyjnych miast w Polsce – efekty przestrzenne i społeczno-ekonomiczne. Studia Miejskie, 33: 99-113. DOI: https://doi.org/10.25167/sm.1253
Konecka-Szydłowska B., Perdał R. 2017. Rola nowych miast w lokalnym rozwoju społeczno-gospodarczym. Wiadomości Statystyczne, 3(670): 28-48. DOI: https://doi.org/10.5604/01.3001.0014.0880
Kosiński L. 1960. Pochodzenie terytorialne ludności Ziem Zachodnich w 1950 r. Dokumentacja Geograficzna, 2.
Kostrowicka I., Landau Z., Tomaszewski J. 1978. Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku. Wydanie trzecie. Książka i Wiedza, Warszawa.
Krzysztofik R., Szmytkie R. 2011. Studia nad procesami i strukturami osadniczymi sieci miast Polski Południowej. Prace Wydziału Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec.
Krzysztofik R., Dymitrow M. (red.) 2015. Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems. University of Gothenburg, Gothenburg.
Liszewski S. 1987. Strefa podmiejska jako przedmiot badań geograficznych. Próba syntezy. Przegląd Geograficzny, 59, 1-2: 65-79.
Łazowska B. 2018. Statystyka na ziemiach polskich pod panowaniem pruskim. Wiadomości Statystyczne, 63, 5(684): 78-102. DOI: https://doi.org/10.5604/01.3001.0014.0654
Michalewicz J. 2000. Osadnictwo Galicji na przełomie XIX i XX wieku. [W:] P. Franaszek (red.), Celem nauki jest człowiek...: studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej. Wyd. UJ, Kraków, s. 261-269.
Nadobnik M. 1937. Wyludnianie się wsi wielkopolskiej. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 17: 89-100.
Nietyksza M. 1986. Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865-1914. PWN, Warszawa.
Rachwał P. 2021. Spis powszechny ludności w Królestwie Polskim w 1897 roku. Studia Archiwalne, 8: 59-72. DOI: https://doi.org/10.4467/17347513SA.21.003.15206
Rogacki H. 1976. Uprzemysłowienie jako czynnik urbanizacji (na przykładzie regionu poznańskiego). Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
Rzepkowski A. 2005. Spisy ludności na ziemiach polskich w latach 1789-1939. Przegląd Nauk Historycznych, 4, 2: 101-125.
Schwarz G. 1989. Allgemeine Siedlungsgeographie, 4. Auflage, Teil 2 Die Städte. Walter de Gruyter, Berlin, New York.
Sokołowski D. 1999. Zróżnicowanie zbioru małych miast i większych osiedli wiejskich w Polsce w ujęciu koncepcji kontinuum wiejsko-miejskiego. Wyd. UMK, Toruń.
Stanny M., Śliwowska Z., Hoffmann R. 2017. Miasto-wieś: dychotomia czy continuum? Rozważania osadzone w trzech kontekstach: socjologicznym, ekonomicznym i geograficznym. Zeszyty Naukowe WNE, 1, 20: 265-279.
Szmytkie R. 2020. Rozrost terytorialny dużych miast w Polsce. Przegląd Geograficzny, 92, 4: 499-520. DOI: https://doi.org/10.7163/PrzG.2020.4.3
Szmytkie R., Nowak B. 2017. Przeobrażenia morfologiczne wsi w strefie podmiejskiej Wrocławia. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 29: 47-64. DOI: https://doi.org/10.18778/1508-1117.29.03
Szmytkie R., Tomczak P. 2020. Wiejska sieć osadnicza Polski w XXI wieku. Studia Obszarów Wiejskich, 57: 89-113. DOI: https://doi.org/10.7163/SOW.57.6
Szulc H. 1995. Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 163.
Szulc S. 1920. Wartość materjałów statystycznych, dotyczących stanu ludności b. Królestwa Polskiego. GUS, Warszawa.
Szymańska D. 2009. Geografia osadnictwa. PWN, Warszawa.
Tkocz J. 1998. Organizacja przestrzenna wsi w Polsce. Wyd. UŚ, Katowice.
Wesołowska M. 2004. Rozwój budownictwa mieszkaniowego na obszarach wiejskich. Studia Obszarów Wiejskich, 6: 165-175.
Wieliczko B. 2022. Czym jest współczesna wieś? Definicje, klasyfikacje, ewolucja. [W:] J. Wilkin, A. Hałasiewicz (red.), Polska wieś 2022. Raport o stanie wsi. Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa, s. 29-40.
Wójcik M. 2012. Geografia wsi w Polsce. Studium zmiany podstaw teoretyczno-metodologicznych. Wyd. UŁ, Łódź. DOI: https://doi.org/10.18778/7525-657-4
Wójcik M., Jeziorska-Biel P. 2019. Wieś – przestrzeń zmiany. [W:] P. Tomczak (red.), Nowe zjawiska i procesy przestrzenne, funkcjonalne i społeczne w przeobrażaniu obszarów wiejskich. Rozprawy Naukowe IGiPR UWr, 45: 11-26.
Zamorski K. 1991. Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnościowych innych obszarów Europy Środkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX w. Rozprawy Habilitacyjne, 228, UJ, Kraków.
Źródła statystyczne
A Magyar Korona Országainak 1900. évi Népszámlálása. Első Rész. A népesség általános leírása községenkint. 1902. A Magyar Kir. Központi Statisztikai Hivatal, Pesti Könyvnyomda – Részvénytársaság, Budapest.
Amtliches Gemeindeverzeichnis für das Deutsche Reich. Teil I: Altreich und Land Österreich. 1939. Statistik des Deutschen Reichs, Band 450, I. Herausgegeben vom Statistischen Reichsamt, Verlag für Sozialpolitik, Wirtschaft und Statistik, Paul Schmidt, Berlin.
Gemeinde- und Ortsverzeichnis für das Königreich Sachsen, Verzeichnis der Stadt- und Landgemeinden und der selbständigen Gutsbezirke sowie der zugehörigen Wohnplätze und der einen besonderen Namen führenden Ortsteile, nach Kreis- und Amtshauptmannschaften geordnet, nebst alphabetischem Ortsregister. 1904. Statistische Bureau des Königlichen Ministeriums des Innern, Dresden.
Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder. 1906-1907. Bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900. Herausgegeben von der K. K. Statistischen Zentralkommission. XI. Schlesien (1906), XII. Galizien (1907). Druck und Verlag der K. K. Hof- und Staatsdruckerei, Wien.
Gemeindelexikon für das Königreich Preußen. 1898. Auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 2. Dezember 1895 und anderer amtlicher Quellen. I. Provinz Ostpreußen, II. Provinz Westpreußen, III. Stadtkreis Berlin und Provinz Brandenburg, IV. Provinz Pommern, V. Provinz Posen, VI. Provinz Schlesien. Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus, Berlin.
Gemeindelexikon für den Freistaat Preußen. 1930. Band – V: Grenzmark Posen-Westpreußen/ 1931, I: Provinz Ostpreußen/ 1932, VII: Provinz Oberschlesien/ 1932, III: Provinz Brandenburg/ 1932, IV: Provinz Pommern/ 1933, VI: Provinz Niederschlesien. Nach dem endgültigen Ergebnis der Volkszählung vom 16. Juni 1925 und anderen amtlichen Quellen unter Zugrundelegung des Gebietsstandes vom 1. Dezember 1930/ 1. September 1931/ 1. März 1932/ 1. Juni 1932/ 1. Oktober 1932/ 1. Februar 1933, Verlag des Preußischen Statistischen Landesamts, Berlin.
Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln: auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 1. Dezember 1910 und anderer amtlicher Quellen. Heft VI. Regierungsbezirke Oppeln. Verlag des Königlichen Statistischen Landesamts, Berlin.
Gemeindelexikon für die Freie Stadt Danzig Auf Grund der Ergebnisse der Volkszählungen vom 1. November 1923 und 31. August 1924 und anderer amtlicher Quellen, 1925. Verlag des Statistischen Landesamt der Freien Stadt Danzig, Danzig.
Gemeinden mit 2000 und mehr Einwohnern im Deutschen Reich nach der Volkszählung vom 16. Juni 1925 nebst einer Darstellung über die Verteilung der Bevölkerung auf Stadt und Land und Übersichten über die Wohn- und ortsanwesende Bevölkerung der Länder und Verwaltungsbezirke. 1926. Sonderhefte zu Wirtschaft und Statistik, 3, 6. Jahrgang, Verlag von Reimar Hobbing, Berlin.
https://hov.isgv.de/ – Historisches Ortsverzeichnis von Sachsen.
Населенные места Российской империи в 500 и более жителей с указанием всего наличного в них населения и числа жителей преобладающих вероисповеданий, по данным первой всеобщей переписи населения 1897 г., 1905, предисл.: Н. Тройницкий, типография «Общественная польза», Санкт-Петербург.
Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej. 1933. Ludność i budynki na podstawie tymczasowych wyników drugiego spisu powszechnego ludności z dn. 9.XII.1931 r. oraz powierzchnia ogólna i użytki rolne. Część III. Woj. zachodnie. GUS, Warszawa.
Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. 1924. Tomy V. Woj. Białostockie, IV. Woj. Lubelskie, XIII. Woj. Lwowskie / 1925, I. M. St. Warszawa, Woj. Warszawskie, II. Woj. Łódzkie, III. Woj. Kieleckie, XII. Woj. Krakowskie, Śląsk Cieszyński / 1926, XI. Woj. Pomorskie, X. Woj. Poznańskie. GUS, Warszawa.
Statystyczna charakterystyka miejscowości w gromadach. 1970. Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego, wg stanu o północy z 7 na 8 grudnia 1970 r. 396 tomów dla wszystkich powiatów w Polsce. GUS, Warszawa.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Robert Perdał
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.