Słowa kluczowe
interaction
reciprocity in communication
intentionality
Jak cytować
Abstrakt
The article attempts to describe the communication competences of people with profound intellectual and multiple disabilities. It presents a person with profound intellectual and multiple disabilities in the context of his or her biographical experiences, including interactions and relationships. It shows communication as a process based on reciprocity, thus emphasizing the importance of actions taken by both parties of this interaction. This text contains a description of the complexity of communication methods available to people with profound intellectual and multiple disabilities and a proposal of qualitatively significant ways of acting on the part of interaction partners.
Bibliografia
Aksamit, D. (2001). Trudne drogi adaptacji matek do głębokiej niepełnosprawności intelektualnej dziecka. Szkoła Specjalna, 1.
Aksamit, D. (2020). Tożsamość w cieniu głębokiej niepełnosprawności intelektualnej – o potrzebie wspierania, mapowania problematyki i rozważań naukowych. Człowiek – Niepełnosprawność – Człowieczeństwo, 4(50), 95-108.
Aksamit, D., Marcinkowska, B. (2021). Miejsce dzieci, młodzieży i dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim w polskiej przestrzeni edukacyjnej i naukowej. W: K. Ćwirkynało, M. Zaorska, A. Żyta (red.), Pedagogika specjalna – przeszłość, teraźniejszość, wyzwania przyszłości. Wybrane aspekty. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego.
Anikiej, P., Kaźmierczak, M. (2019). Ku empatycznemu rodzicielstwu – wymiary empatii i przywiązania jako predyktory responsywności matek i ojców wobec ich małych dzieci. Przegląd Psychologiczny, 62, 4.
Babska, Z., Shugar, G.W. (1986). Idea dwupodmiotowości interakcji dorosły dziecko w procesie wychowania w pierwszych latach życia. Raporty Sekcji Psychologii. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski, 1.
Baraniewicz, M. (2000). Strukturyzacja najbliższego środowiska dziecka. W: M. Piszczek (red.), Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. Warszawa: CMPPP MEN Baraniewicz, M. (2005). Głębokie upośledzenie umysłowe w kontekście komunikacyjnym. W: J. Pilc, E. Przebinda (red.), Gestem – Obrazem – Słowem. Materiały z III Krajowej Konferencji Wspomagające sposoby porozumiewania się. Kraków: Stowarzyszenie Mówić bez Słów.
Baraniewicz, M. (2015). Edukacyjne wymiary jakości życia uczniów z głęboką wieloraką niepełnosprawnością. W: A. Smyczek, P. Sczawiński, J. Szwiec-Kolonko (red.), Podnoszenie jakości edukacji osób z wieloraką niepełnosprawnością. Rozwiązania systemowe w placówce, w środowisku, w kraju. Kraków: Fundacja Szkoła bez Barier.
Baraniewicz, D., Baraniewicz, M. (2007). Możliwości komunikacyjne uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. W: J. Baran, A. Mikruta (red.), Umiejętności komunikacyjne osób z niepełnosprawnością. Teoria, diagnoza, wspomaganie. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Bartnikowska, U., Dufner, H. (2021). Drogowskazy. Dziecko – trauma, wsparcie i rozwój. Poznań: Wydawnictwo Naukowe FNCE.
Bombińska-Domżal, A. (2012). Komunikacja alternatywna i wspomagająca w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym intelektualnie. W: K. Bombiska, T. Pietras, P. Gałecki (red.), Niepełnosprawność intelektualna – etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia. Wrocław: Wydawnictwo Continuo.
Beebe, B., Lachman, F. (2002). Early Capacities and Presymbolic Representation. Infant Research and Adult Treatment: Co-constructing Interactions. Hillsdale, NJ: The Analytic Press.
Beebe, B., Lachman, F., Markese, S., Bahrick, L. (2012). On the Origins of Disorganized Attachment and Internal Working Models: Paper I. a Dyadic Systems Approach. Psychoanal Dialogues, 22(2). DOI: https://doi.org/10.1080/10481885.2012.666147
Beukelman, D.R, Light, J.C. (2013). Augmentative & Alternative Communication. Supporting Children and Adults with Complex Communication Needs. Fifth Edition. Baltimore – London – Sydney: Paul H Brookes Publishing Co..
Baradon, T., Biseo, M., Broughton, C., James, J., Joyce, A. (2016). The Practice of psychoanalytic parent-infant psychoterapy. Claiming the baby. London – New York: Routledge Taylor & Francis Group. DOI: https://doi.org/10.4324/9781315751016
Bomba, J. (2008). Przywiązanie a rozwój mózgu. W: B. Józefik, G. Ibiewicz (red.), Koncepcja przywiązania. Od teorii do praktyki. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Bowlby, J. (2016). Przywiązanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Buksiński, T. (1988). Zasady i metody interpretacji tekstów. Studia Filozoficzne, 12.
Chrzan-Dętkoś, M. (2018). Ochronna funkcja rodzicielskiej mentalizacji. Dziecko Krzywdzone. Teoria, praktyka, badania, 17, 4.
Cytowska, B., Drzazga, A. (2014). Znaczenie i wykorzystanie komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC) w porozumiewaniu się z osobami z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. W: B. Winczura (red.), Dzieci o specjalnych potrzebach komunikacyjnych. Diagnoza – terapia – edukacja. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Czub, M. (2014). Rozwój dziecka. Wczesne dzieciństwo. W: A. Brzezińska (red.), Niezbędnik Dobrego Nauczyciela. Seria I – Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania, tom I. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Czub, M. (2019). Ukryta trauma – zaniedbywanie i emocjonalne krzywdzenie dzieci. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania praktyka, 18, 2.
Czub, M. (2023). Znaczenie wczesnych więzi społecznych dla rozwoju emocjonalnego dziecka. Forum Oświatowe, 2(29).
Ekmekcioglu, C. (2019). Dotknij mnie. Dlaczego dotyk jest dla nas tak ważny. Łódź: Wydawnictwo JK.
Ferenc, K. (2021). Znaczenie relacji w terapii dziecka ze spektrum autyzmu w podejściu rozwojowym. W: H. Liberska, A. Malina, D. Suwalska-Barancewicz (red.), Społeczny i indywidualny wymiar odpowiedzialności. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
Field, T. (2018). Touch. Massachusetts: MIT Press.
Filip, A., Ochał-Zalewska A. (2021). Rola jakości interakcji rodzic – dziecko w rozwoju komunikacyjno-językowym dzieci przedwcześnie urodzonych. Przegląd wybranych badań i programów terapeutycznych. Psychologia Rozwojowa, 26, 4, 9-21. DOI: https://doi.org/10.4467/20843879PR.21.024.15480
Filipiak, E. (2012). Rozwijanie zdolności uczenia się. Z Wygotskim i Brunerem w tle. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Fornalik, I., Kopeć, D. (2010). Głęboka niepełnosprawność intelektualna. W: A. Jakoniuk-Diallo, H. Kubiak (red.), O co pytają rodzice dzieci z niepełnosprawnością. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Fröhlich, A., Życie bazalne, zeszyt 1. Vendor: wydawnictwo własne.
Fröhlich, A. (2013). Stymulacja bazalna (od podstaw). Poznań: Stowarzyszenie na Rzecz Rehabilitacji Niewidomych i Słabowidzących.
Fröhlich, A. (2016). Edukacja bazalna. Nauczanie i terapia osób z głęboką niepełnosprawnością. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Fröhlich, A. (2017). Życie codzienne i terapia osób z głęboką niepełnosprawnością. 2can Marcelina Pracharczyk-Pucher.
Fröhlich, A., Haupt, U. (2020). Diagnoza dzieci z niepełnosprawnością głęboką. Praktyczne wskazówki postępowania diagnostycznego w podejściu pedagogiczno-terapeutycznym. 2can Marcelina Pracharczyk-Pucher.
Gadamer, H.G. (1993). Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej. Kraków: Interesse Głowacka, N. (2020). „Nauczyliśmy się tego od rąk, które kiedyś nas otaczały” – związek dotyku i relacji z rodzicami z obrazem ciała. W: K. Schier (red.), Samotne ciało. Doświadczenie cielesności przez dzieci i ich rodziców. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Gracka, M. (1991). Teoria wczesnego rozwoju poczucia siebie. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Nowiny Psychologiczne, 3(4).
Gracka-Tomaszewska, M. (2014). Drogi do macierzyństwa. Reprezentacja siebie i reprezentacja dziecka w umyśle kobiety jako podstawa macierzyństwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Granosik, M. (1997). Niektóre aspekty pracy nad rozumieniem upośledzonego. Studia Socjologiczne, 1.
Greenspan, S. (2010). Rozwój umysłu. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Grycman, M., Kaczmarek, B.B. (2017). Podręczny słownik terminów AAC (komunikacji wspomagającej i alternatywnej). Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Grycman, M., Jerzyk, M. (2020). 8 kryteriów warunkujących skuteczność oddziaływań AAC w środowisku rodzinnym. Terapia Specjalna, 1(11).
Hostyn, I., Maes, B. (2009). Interaction between persons with profound intellectual and multiple disabilities and their partners: A literaturę review. Journal of Intellectual & Developmental Disability, 34, 4. DOI: https://doi.org/10.3109/13668250903285648
Hetzroni, O.E. (2001). Identifying Intentional Communication in Children With Severe Disabilities. Perspectives on Language Learning and Education, June, 8, 1. DOI: https://doi.org/10.1044/lle8.1.8
Iacono, T., Carter, M., Hook, J. (1998). Identyfication of intentional communication in students with severe and multiple disabilities. Augmentative and Alternative Communication, 14, 2. DOI: https://doi.org/10.1080/07434619812331278246
Iniewicz, G. (2008). Więzi rodzinne z perspektywy teorii przywiązania. W: B. Józefik, G. Iniewicz (red.), Koncepcja przywiązania. Od teorii do praktyki. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
(ICF) Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (2009). Genewa: Światowa Organizacja Zdrowia.
Janusz, B. (2022). Badania Daniela Sterna nad kształtowaniem się „Ja” w relacji z innymi i nad zmianą w procesie psychoterapii. Psychoterapia, 4(203), 5-21. DOI: https://doi.org/10.12740/PT/162485
Jerzyk, M. (2019). Oddziaływania wspierające rozwój komunikacji osób z wieloraką niepełnosprawnością. Terapia Specjalna, 4(14).
Jerzyk, M. (2020). Sygnały na ciele – geneza, teoria, praktyka. Terapia Specjalna, 4(15).
Jerzyk, M., Grycman, M., Bucyk, M. (2020). Model aktywny. Komunikacja wspomagająca i alternatywna. Stowarzyszenie Rehabilitacyjne Centrum Rozwoju Porozumiewania.
Joyce, A. (2016). The parent-infant relationship and infant mental health. W: T. Baradon, M. Biseo, C. Broughton, J. James, A. Joyce (red.), The practice of psychoanalytic parent infant psychotherapy: Claiming the baby. London: Routledge..
Kaczmarek, L. (1977). Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie Kaczmarek, T. (2003). Terapia relacji: matka – małe dziecko niepełnosprawne. W: M. Kościelska, A. Bassama (red.), Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności. Bydgoszcz: Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego.
Kaniewska, K. (2004). Tworzenie bezpiecznego środowiska dla dziecka niewidomego, niesłyszącego i znacznie opóźnionego w rozwoju. Biuletyn Stowarzyszenia Mówić bez Słów, 5(7).
Karwowska, M. (2007). Macierzyństwo wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
Kielin, J. (2014). Rozwój daje radość. Terapia dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kirkilinois, E. (2021). Więź daje siłę. Emocjonalne bezpieczeństwo na dobry początek. Warszawa: Mamania.
Kmita, G. (2002). Rodzice i ich przedwcześnie urodzone dziecko. W: E. Helwich (red.), Wcześniak. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Kmita, G. (2003). Psychologiczna pomoc w traumie wcześniactwa. W: M. Kościelska, A. Bassama (red.), Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności. Bydgoszcz: Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego.
Kmita, G. (2011). Obserwacja interakcji niemowlę rodzice. Rola mikroanalizy zachowania. W: M. Święcicka (red.), Metody diagnozy w psychologii klinicznej dziecka i rodziny. Warszawa: Wydawnictwo Paradygmat.
Kmita, G. (2011). Psychoterapia i niemowlęta. W: L. Grzesiuk, H. Suszek (red.), Psychoterapia. Problemy pacjentów – podręcznik akademicki. Warszawa: Eneteia .
Kmita, G. (2013). Od zaciekawienia do zaangażowania. O rozwoju samoregulacji w interakcjach z rodzicami niemowląt urodzonych skrajnie wcześnie, przedwcześnie i o czasie. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323526056
Kmita, G. (2018). Interakcje w triadzie matka – ojciec – dziecko w diagnozie i terapii dzieci urodzonych ze skrajnym wcześniactwem. Polskie Forum Psychologiczne, 23, 3, 516-529.
Kmita, G., Majewska, M. (2013). Regulacja interakcyjna w diadach matka – niemowlę urodzone przedwcześnie. W: G. Kmita (red.), Dziecko przedwcześnie urodzone i jego rodzice. Wybrane zagadnienia psychologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Paradygmat.
Kochanowicz, A. (2014). Komunikacja z dzieckiem z syndromem apallicznym – dylematy diagnostyczne. W: B. Winczura (red.), Dzieci o specjalnych potrzebach komunikacyjnych. Diagnoza – terapia – edukacja. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Konieczna, I., Cichocka-Segiet, K. (2016). Proces wspierania dziecka ze specjalnymi potrzebami komunikacyjnymi w zakresie rozwijania kompetencji społecznych. Szkoła Specjalna, 4(285).
Kopeć, D. (2007). Nowe konteksty teoretyczne rozumienia autonomii w polskiej pedagogice specjalnej. W: T. Żółtowska (red.), Konteksty pedagogiki specjalnej. Pedagogika specjalna – koncepcje i rzeczywistość. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński.
Kopeć, D. (2008). Odkrywanie siebie przez osobę z głęboką niepełnosprawnością intelektualną w kontekście teorii wczesnego rozwoju poczucia siebie Daniela Sterna. W: W. Pilecka, K. Bidziński, M. Pietrzkiewicz (red.), O poznawaniu siebie i świata przez dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego.
Kopeć, D. (2011). Rozwój psychospołeczny osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną w kontekście jej wczesnych doświadczeń społecznych. W: A. Cybal-Michalska, D. Kopeć, W. Segiet (red.). Studia z pedagogiki i nauk pogranicza. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Kopeć, D. (2013). Rzeczywistość (nie)edukacyjna osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Kopeć, D. (2019). Rozważania wstępne o paradygmacie relacyjnym w edukacji i rehabilitacji osób z niepełnosprawnością intelektualną. Studia Edukacyjne, 54. DOI: https://doi.org/10.14746/se.2019.54.4
Kopeć, D. (2020). Pozór w edukacji osób z głęboką intelektualną i wieloraką niepełnosprawnością. Kultura – Społeczeństwo – Edukacja, 2(18). DOI: https://doi.org/10.14746/kse.2020.18.4.2
Kopeć, D. (2021). Koncepcja kształcenia z ForMatem w procesie edukacji ucznia z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Niepełnosprawność. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej, 41.
Kościelska, M. (1995). Oblicza upośledzenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Kościelska, M. (1998). Trudne macierzyństwo. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Kościółek, M., Wolska, D. (2018). Możliwości terapii i wsparcia osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną i ich rodzin. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
Krause, A. (2008). Nauka autonomii jako podstawa odkrywania siebie i świata przez dziecko z niepełnosprawnością intelektualną. W: W. Pilecka, K. Bidziński, M. Pietrzkiewicz (red.), O poznawaniu siebie i świata przez dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego.
Krause, A. (2010). Współczesne paradygmaty pedagogiki specjalnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Król-Kuczkowska, A. (2008). Teoria przywiązania jako sposób rozumienia wewnętrznego świata pacjenta. W: B. Józefik, G. Ibiewicz (red.), Koncepcja przywiązania. Od teorii do praktyki. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Krupa, B., Sowa, J. (2021). Pedagogika specjalna. Zarys tematyki. Rzeszów: Wydawnictwo Oświatowe FOSZE.
Książek, M. (2003). Dziecko głuchoniewidome od urodzenia. Rozwijanie umiejętności komunikowania się. Wykorzystanie metod komunikacji alternatywnej i wspomagającej. Warszawa: Towarzystwo Pomocy Głuchoniewidomym.
Kubiak, H. (2010). Specyfika kształtowania się przywiązania u dzieci z zaburzeniami w rozwoju. W: J. Wyczesany (red.), Wspomaganie rozwoju dzieci z zaburzeniami genetycznymi. Poznań: Stowarzyszenie na rzecz Dzieci z Zaburzeniami Genetycznymi "Gen".
Kwiatkowska, M. (1997). Dzieci głęboko niezrozumiane. Warszawa: Oficyna Literatów i Dziennikarzy „Pod Wiatr”.
Levine, P.A. (2017). Trauma i pamięć. Mózg i ciało w poszukiwaniu autentycznej przeszłości. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
Lindyberg, I. (2012). Światy „upośledzonego macierzyństwa”. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Mate, G. (2021). Bliskie spotkania z uzależnieniem. W świecie głodnych duchów. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
Matkowska, A. (2014). Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi – rozważania o możliwościach komunikacyjnych. W: B. Winczura (red.), Dzieci o specjalnych potrzebach komunikacyjnych. Diagnoza – terapia – edukacja. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Maurer, D., Maurer, Ch. (1994). Świat noworodka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Mieszkowska, A. (2013). Gotowość do przyjmowania perspektywy dziecka i wzorce regulacji interakcyjnej w diadzie matka – niemowlę urodzone przedwcześnie. W: G. Kmita (red.), Dziecko przedwcześnie urodzone i jego rodzice. Wybrane zagadnienia psychologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Paradygmat.
Modrak, M. (2016). Pamięć sensoryczna, czyli myśleć ciałem. Doskonalenie zasobów pamięci zmysłowej. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Niedźwiecka, A. (2021). Analiza interakcji dziecko – rodzic. Wprowadzenie dla studentów, klinicystów i badaczy. Warszawa: Wydawnictwo Liber Libi. DOI: https://doi.org/10.47943/lib.9788363487539
Obuchowska, I. (1996). O autonomii w wychowaniu niepełnosprawnych dzieci i młodzieży. W: W. Dykcik (red.), Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych. Poznań: Eruditus.
Ogletree, B.T., Pierce, K.H. (2010). AAC for Individuals with Severe Intellectual Disabilities: Ideas for Nonsymbolic Communicators. Journal of Develepmental and Physical Disabilities, June, 22, 3. DOI: https://doi.org/10.1007/s10882-009-9177-1
Orkan-Łęcka, M. (1999). Wczesne wspomaganie rozwoju komunikacji u dzieci niewidomych i słabowidzących ze złożoną niepełnosprawnością – model programu edukacyjnego. CMPPP, Rewalidacja, 2.
Palicka, I. (2022). Wcześniactwo jako trauma. Materiały szkoleniowe. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Pisula, E. (2003). Autyzm i przywiązanie. Studia nad interakcjami dzieci z autyzmem i ich matek. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictw Psychologiczne.
Piszczek, M. (2006). Dziecko, którego rozwój emocjonalno-poznawczy nie przekracza pierwszego roku życia, Diagnoza, zasady terapii i ocena efektów zajęć. Warszawa: CMPPP Piszczek, M. (2015). Rozwój dziecka od urodzenia do 3 roku życia. Rozwojowa skala obserwacyjna. Warszawa: Es Dr Stecko.
Porges, S.W. (2021). Neurofizjologiczne podstawy emocji i przywiązania w teorii poliwagalnej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Porozumiewanie się. Podręcznik do pracy z głuchoniewidomymi niemowlętami, małymi dziećmi i dziećmi w wieku przedszkolnym. (1995). Warszawa: Towarzystwo Pomocy Głuchoniewidomym.
Prysak, D. (2014). Od zredukowanej do poszerzonej rzeczywistości uczniów z głęboką niepełnosprawnością intelektualną: analiza działań edukacyjnych. Niepełnosprawność, 14.
Rutka, P. (2022). Komunikacja wielomodalna. Terapia specjalna, sierpień – wrzesień, 26 Rzeźnicka-Krupa, J. (2007). Komunikacja, edukacja, społeczeństwo. O dyskursie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Sakson-Obada, O. (2009). Pamięć ciała. Ja cielesne w relacji przywiązania i w traumie. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Schaffer, R.H. (1995). Przyswajanie zasad dialogu. W: A. Brzezińska, T. Czub, G. Lutomski, B. Smykowski (red.), Dziecko w zabawie i świecie języka. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Schaffer, R.H. (2005). Psychologia dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Schaffer, R.H. (2006). Rozwój języka w kontekście. W: K. Schier, M. Zalewska (red.), Krewni i znajomi Edypa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Schalock, R.L., Borhwick-Duffy, S.A., Luckasson, R. i in. (2010). Intellectual Disability. Definition, Classification and Systems of Supports. Washington: The AAIDD Ad Hoc Committee on Terminology and Classification.
Schier, K. (2021). Relacja psychika – ciało. Samotny umysł i samotne ciało. Niebieska Linia, 1(132).
Sekułowicz, M. (2007). Rodzina wobec niepełnosprawności dziecka – problemy adaptacji i funkcjonowania. W: Kwaśniewska G. (red.), Interdyscyplinarność procesu wczesnej interwencji wobec dziecka i jego rodziny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Senator, D. (2012). Główne tezy teorii przywiązania. W: B. Tryjarska (red.), Bliskość w rodzinie. Więzi w dzieciństwie a zaburzenia w dorosłości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Senator, D. (2012). Więź zdezorganizowana jako czynnik ryzyka patologii w dzieciństwie i dorosłości. W: B. Tryjarska (red.), Bliskość w rodzinie. Więzi w dzieciństwie a zaburzenia w dorosłości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Smyczek, A. (2006). Zastosowanie wspomagających i alternatywnych metod komunikacji (AAC approache) w terapii małych dzieci zagrożonych poważnymi zaburzeniami w porozumiewaniu się. W: J.J. Błeszyński (red.), Alternatywne i wspomagające metody komunikacji. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Smyczek, A., Szwiec, J. (2001). Wspomagające sposoby porozumiewania się – nauka i rozwijanie umiejętności. W: M. Piszczek (red.), Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.
Smyczek, A., Szwiec, J. (2008). Poszukiwanie sposobów porozumiewania się. W: M. Piszczek (red.), Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.
Smykowski, B. (1995). Dziecko w zabawie i świecie języka. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Srzednicka, U., Reczek, E., Banach-Kociołek, G., Striezeniec, S. (red.). (2002). Leksykon Wideotreningu Komunikacji. Projekt współfinansowany z funduszy Unii Europejskiej. Kraków: Phare Access Program, Fundacja Plus.
Stawicka, M. (2008). Autodestruktywność dziecięca w świetle teorii przywiązania. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Stec, M. (2023). Zastosowanie metody Wideotreningu Komunikacji w usprawnianiu porozumiewania się rodziców z dziećmi o zaburzonym rozwoju – rozprawa doktorska. Poznań: UAM Stern, D., Bruschweiler-Stern, N. (1998). The Birth of the Mother. How the Motherhood Experience Changes You Forever. New York: Basic Books.
Szumiło-Jadczak, T. (2023). Przywiązanie, jako czynnik chroniący rozwój – materiały szkoleniowe. Żywiec.
Tetzchner, S., Martinsen, H. (2002). Wprowadzenie do wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się. Warszawa: Stowarzyszenie „Mówić bez Słów”.
Trevarthen, C. (2007). Podstawy intersubiektywności: rozwój rozumienia innych ludzi i rozumienia kooperacyjnego u małych dzieci. W: B. Bokus, G.W. Shugar (red.), Psychologia języka dziecka. Osiągnięcia. Nowe perspektywy. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Tucholska, K. (2018). Przytul, obejmij, pocałuj. Charaktery – magazyn psychologiczny, 11 Twardowski, A. (2008). Rola kompetencji komunikacyjnej w poznawaniu świata i siebie przez dziecko z niepełnosprawnością intelektualną. W: W. Pilecka, K. Bidziński, M. Pietrzkiewicz (red.), O poznawaniu siebie i świata przez dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego.
Twardowski, A. (2017). Koncepcja wczesnego wspomagania rozwoju dziecka skoncentrowanego na interakcjach rodzice – dziecko. W: J. Głodkowska, I. Konieczna, R. Piotrowicz, G. Walczak (red.), Interdyscyplinarne konteksty wczesnej interwencji, wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
Wallin, D.J. (2011). Przywiązanie w psychoterapii. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wawrzyn, K. (2010). Możliwości w komunikacji werbalnej i pozawerbalnej dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. W: J. Wyczesany (red.), Wspomaganie rozwoju dzieci z zaburzeniami genetycznymi. Poznań: Stowarzyszenie na rzecz Dzieci z Zaburzeniami Genetycznymi "Gen".
Wittgenstein, L. (1970). Tractatus logico-philosophicus. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Wolska, D. (2007). Uwarunkowania efektywnego oddziaływania terapeutycznego w pracy z dziećmi z głęboką wieloraką niepełnosprawnością. W: T. Żółtowska (red.), Konteksty pedagogiki specjalnej. Pedagogika specjalna – koncepcje i rzeczywistość. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński.
Wysocka, T. (2009). Stymulacja bazalna – koncept prof. Fröhlicha – materiały szkoleniowe. Poznań.
Van del Kolk, B. (2018). Strach ucieleśniony. Mózg, umysł i ciało w terapii traumy. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
Van Dijk, J. (1966). The first steps of the deaf – blind child towards language. International Journal for Education of the Blind, 15(4), 112-114.
Vitagliano, J., Purdy, S. (2012). Mother – Infant Activities: the Initial Step in Language Development in the Beaf – Blind Child. Jadara, 21(1).
Zakrzewska-Manterys, E. (1995). Down i zespół wątpliwości. Studium z socjologii cierpienia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
Zalewska, M. (1998). Dziecko w autoportrecie z zamalowaną twarzą. Psychiczne mechanizmy zaburzeń rozwoju tożsamości dziecka głuchego i dziecka z opóźnionym rozwojem mowy. Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santorski & CO.
Zalewska, M. (2005). Dziecko i jego rodzice w kontakcie z psychologiem klinicznym. W: M. Święcicka, M. Zalewska (red.), Problematyka kontaktu w diagnozie i terapii dzieci. Warszawa: Wydawnictwo EMU.
Zalewska, M. (2008). Zaburzenia rozwoju dziecka z perspektywy relacji. Warszawa: Wydawnictwo EMU.
Zaorska, M. (2008). Mowa ciała, W: M. Zaorska (red.), Komunikacja alternatywna osób głuchoniewidomych. Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne Akapit.
Zaorska, M. (2021). W poszukiwaniu optymalnych rozwiązań w edukacji, rehabilitacji i wsparciu osób z niepełnosprawnością na tle postulatów zawartych w ICF. W: K. Ćwirkynało, M. Zaorska, A. Żyta. (red.), Pedagogika specjalna – przeszłość, teraźniejszość, wyzwania przyszłości. Wybrane aspekty. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego.
Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych sporządzona w Nowym Jorku 13 grudnia 2006 r. ratyfikowana przez Polskę 6 września 2012 r. (DzU 2012, poz. 1169).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 23 kwietnia 2013 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Monika Jerzyk
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.