Postpamięć w kulturze popularnej na przykładzie opowieści graficznej "Achtung Zelig! Druga wojna!"autorstwa Krzysztofa Gawronkiewicza i Krystiana Rosenberga

Abstrakt

W artykule podjęto szczegółową analizę powieści graficznej “Achtung Zelig! Druga wojna”, by dowieść, że należy ona do tzw. kultury posttraumatycznej i wykazuje cechy postpamięci. Przez postpamięć rozumiem pamięć wtórną, zapożyczoną, przybierającą często charakter mitotwórczego żywiołu ogarniającego współczesną przestrzeń kulturową, w której głos i świadectwo ofiar zastępuje się monumentalizmem i fetyszyzowaniem przeszłości. Zjawisko to wpisuje się w przestrzeń “kultury posttraumatycznej”, która rozszerzała się od końca lat osiemdziesiątych XX wieku jako reakcja na wcześniejszą wzniosłą “kulturę milczenia” (Holocaust jako niewypowiedziane, jako pustka, niemożność tworzenia poezji po Auschwitz).

O ile utwory literackie, graficzne, architektoniczne, rzeźbiarskie należące do tzw. kultury wysokoartystycznej były już wielokrotnie analizowane z perspektywy zjawiska postpamięci oraz kultury posttraumatycznej, o tyle obszar kultury popularnej pozostaje właściwie wyłączony z tych analiz (wyjątek stanowią filmy, być może ze względu na swą narracyjno-wizualizacyjną nośność, a co za tym idzie spory oddźwięk społeczny). Tymczasem to właśnie kultura popularna w dużym stopniu wpływa na kształtowanie postaw i poglądów współcześnie żyjących ludzi. Wszechobecność popkultury, presja, jaką wywiera, wpływa na przewartościowania całej kultury, nie tylko tej wiązanej ze sferą rozrywki. Kultura posttraumatyczna w dużej mierze kształtuje się w kulturze popularnej, o czym świadczy poczytność opowieści graficznej “Achtung Zelig! Druga wojna” Krzysztofa Gawronkiewicza (rysunki) i Krystiana Rosenberga (scenariusz) wykazującej wiele cech określanych mianem postpamięci.

Po pierwsze, w komiksie ujawniają się cechy pamięci wtórnej, zapożyczonej, autorzy utworu nie byli bezpośrednimi uczestnikami przedstawianych wydarzeń (chociażby ze względu na wiek), a ukazywana przez nich historia w dużym stopniu została zapośredniczona przez media kultury, takie jak: literatura wspomnieniowa, filmy wojenne, reklamy. Po drugie, w utworze wykorzystano elementy faszystowskiej retoryki i jej wizualnych reprezentacji. Po trzecie, w opowieści graficznej Gawronkiewicza i Rosenberga dawna postawa wzniosłego milczenia ustąpiła miejsca wystudiowanemu wyrafinowaniu estetycznemu oraz ironicznemu dystansowi, który momentami zatraca się w jego pozorze - pastiszu, co należy do cech kultury posttraumatycznej. Po czwarte, historia opowiedziana w komiksie sprawia wrażenie zapisu snu, co uwydatnione zostało w formie artystycznej tego utworu, w którym realizm miesza się z realizmem fantastycznym. Jeśli autorzy “Achtung Zelig! Druga wojna” stawiają siebie w roli śniących, a następnie przedstawiających sen o prześladowaniach Żydów, to odbiorcy, by rozszyfrować zestawione znaki oraz ich znaczenie, postawieni zostają w roli psychoanalityków. W efekcie mamy więc do czynienia z sytuacją, w której nie dochodzi do analizy ani przedstawienia przeszłości, lecz tego, co wyparte, a następnie powracające w formie fantazmatycznych wyobrażeń o niej.