Słowa kluczowe
ius Valachicum
pastoral economy
colonisation
climate
Little Ice Age
Jak cytować
Abstrakt
Osadnictwo wołoskie na północnych stokach Karpatów podczas małej epoki lodowej (XV i XVI w.)
W okresie od XV do XIX wieku w Karpatach miało miejsce znaczące pogorszenie klimatu. Jest to fragment zjawiska globalnego, przez przedstawicieli różnych nauk o ziemi zwane Małą Epoką Lodową (MEL). Rozważaniom zawartym w artykule towarzyszyło wstępne założenie, że te wydarzenia miały szczególny wpływ na warunki egzystencji społeczności zasiedlających na przestrzeni XV i XVI stulecia obszary położone w strefie podgórskiej i górskiej. Na tym obszarze znajdują się górne piętra zasięgu różnych roślin uprawnych, zwłaszcza kluczowych dla rolnictwa zbóż ozimych. Nawet niewielkie wahania wieloletnich średnich temperatur potrafią znacząco je podwyższać lub obniżać. Wnioski zawarte w pracy sformułowano w oparciu o informacje zawarte w źródłach przede wszystkim o charakterze skarbowym, do tej pory przez historyków klimatu niedoceniane. Analizę zachodzących w poszczególnych osadach zmian przeprowadzono z kolei posługując się metodyką stosowaną przez historyków osadnictwa. Efektem zaprezentowanych niżej badań jest generalny wniosek o istnieniu w analizowanym okresie powszechnego zjawiska narastania na obszarach karpackich elementów modelu gospodarczego funkcjonowania wsi opartego na hodowli. Odbywało się to kosztem ograniczania lub czasami nawet eliminowania zajęć rolniczych. Stanowiło to decydujący powód dla którego poszczególni wielcy właściciele ziemscy sprzyjali lub inicjowali kolonizację opartą na prawie wołoskim lub co najmniej na jego elementach. Z tej przyczyny zwłaszcza XVI wiek stał się okresem gwałtownego rozwoju tego nurtu osadniczego w rejonach karpackich. Miało to poważne konsekwencje nie tylko dla gospodarki. W pracy zwrócono uwagę, że wprowadzanie zmian mogło się odbyć poprzez migracje obcej etnicznie ludności-zaznajomionej z tajemnicami wyspecjalizowanej hodowli, niedostępnej klasycznym rolnikom. Wśród przybyszów pojawili się również etniczni Wołosi. Jedną z konsekwencji tych wędrówek było też znaczne rozszerzenie w Małopolsce zasięgu prawosławia kosztem katolicyzmu.
Bibliografia
Baranowski Ignacy Tadeusz, U stóp Babiej Góry, „Przegląd Historyczny”, 20 : 1916, nr 1, p. 74–93.
Bębynek Władysław, Starostwo muszyńskie. Własność biskupów krakowskich, „Przewodnik Naukowy i Literacki. Dodatek do "Gazety Lwowskiej”, 42: 1914, nr 1, p. 11–22; 211–223.
Beňko Jan, Osidlenie severného Slovenska, Košice 1985.
Chaloupecký Václav, Valaši na Slovensku, Praha 1947.
Chmielewski Stefan, Gospodarka rolna i hodowlana w Polsce w XIV i XV w. Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego , vol. 5 nr 2, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1963, p. 1–158.
Czajkowski Jerzy, Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok 1999.
Czajkowski Jerzy, Dzieje osadnictwa historycznego na Podkarpaciu i jego odzwierciedlenie w grupach etnicznych, w : Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, vol. 1, Rzeszów 1995, p. 27–166.
Długopolski Edmund, Przyczynki do osadnictwa wołoskiego w Karpatach. Sprawozdanie Filii c.k. Gimnazjum św. Jacka w Krakowie, Kraków 1916.
Dobrovolný Petr (et al.), Monthly, seasonal and annual temperature reconstructions for Central Europe derived from documentary evidence and instrumental records since AD 1500, “Climatic Change” 101: 2010, no 1–2, p. 69–107.
Dobrowolska Maria, Procesy osadnicze w dorzeczu Wisłoki i Białej Dunajcowej w tysiącleciu, Kraków 1985.
Dobrowolski Kazimierz, Zderzenie kultury rolniczej z pasterską, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU”, 5: 1939, p. 191–194.
Fastnacht Adam, Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Sanok 2007.
Fastnacht Adam, Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu: vol. 3 (O–Ż), Kraków 2002.
Grove Jean M., The initiation of the „Little Ice Age” in regions round the North Atlantic, ”Climatic Change” 48 : 2001, no 1, 53–82.
Guzik Czesław, Zmiany użytkowania ziemi i sposobów gospodarowania w rolnictwie Podhala, w : Geografia i Sacrum, vol.1, red. B. Domański, S. Skiba, Kraków 2005, p. 85–93.
Holzhauser Hanspeter, Magny Michel and Zumbuhl Heinz J., Glacier and lake-level variations in west-central Europe over the last 3500 years, „The Holocene” 15 : 2005, no 6, p. 789–801.
Inkіn Vasil F., Krest'yanski yobshchinnyy stroy v galitskom Prikarpat'ye. (Opyt sravnitel'nogo izucheniya po pozemel'nykh soyuzov). Avtoreferat dissertatsii, L'vov 1978 [Инкін Васил Ф., Крестьянски йобщинный строй в галицком Прикарпатье. (Опыт сравнительного изучения поземельных союзов). Автореферат диссертации, Львов 1978.].
Inkіn Vasil F., Sіl's'ke suspіl'stvo Galits'kogo Prikarpattya u XVI – XVIII stolіttyah: іstorichnіnarisi, L'vіv 2004 [Інкін Васил Ф., Сільське суспільство Галицького Прикарпаття у XVI – XVIII століттях: історичнінариси, Львів 2004.].
Janeczek Andrzej, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Wrocław 1991.
Jawor Grzegorz, Aşezările de drept valah şi locuitorii lor din Rutenia Roşie în Evul Mediu târziu, trad. Gabriela Gavril-Antonosei, Jaşi 2013.
Jawor Grzegorz, Northern Extent of Settlement on the Wallachian Law in Medieval Poland , “Res Historica" 41 : 2016, p. 35–49.
Jawor Grzegorz, Volos'ke osadnitstvo na terenah Roztochchya u pizn'omu seredn'ovichchi, „Visnik L'vivs'kogo Universitetu. Seriya ictorichna”, 2000, no 35/36, p. 58–75 [Вoлocькe ocaдництвo нa тepeнaх Poзтoччя y пiзньomy cepeдньoвiччi, „Bicник Львiвcькoгo Yнiвepcитeтy. Cepiя icmopичнa, 2000, 35/36].
Jawor Grzegorz, Współistnienie grup etnicznych na Rusi Czerwonej w XV–XVI wieku na przykładzie stosunku do społeczności wołoskich, „ Annales UMCS“, sectio F. Historia, 52/53: 1997/1998, p. 53–65.
Kobylińska Józefa, Językowy obraz wsi beskidzkiej w XVII wieku na przykładzie nazw ziemi i jej mieszkańców w Księgach gromadzkich wsi Kasina Wielka, „Język Polski”, 79: 1996, vol. 4–5, p. 337–348.
Kotarba Adam, Mała epoka lodowa w Tatrach Wysokich, w : VII Zjazd Geomorfologów Polskich. Współczesna ewolucja rzeźby Polski, red. A.Kotarba, K. Krzemień, J. Święchowicz, Kraków 2005, p. 50–65.
Kotarba Adam, Zdarzenia geomorfologiczne w Tatrach Wysokich podczas małej epoki lodowej, w : Rola Małej Epoki Lodowej w przekształcaniu środowiska przyrodniczego Tatr, red. A. Kotarba, Warszawa 2004, p. 9–56.
Kuraś Stanisław, Osadnictwo i zagadnienia wiejskie w Gorlickiem do połowy XVI w., w: Nad rzeką Ropą. Vol. 3. Szkice historyczne, éd. Z Żarnecka, Kraków 1968, p. 61–92.
Luterbacher Jürg (et al.), European Seasonal and Annual Temperature Variability, Trends, and Extremes Since 1500, „Science” 303 (5663): 2004, p. 1499–1503.
Macůrek Josef, Valaši v západních Karpatech v 15–18. Stoletni, Ostrava, 1959.
Maruszczak Henyk, Tendencje sekularne i zjawiska ekstremalne w rozwoju rzeźby małopolskich wyżyn lessowych w czasach historycznych, „Czasopismo Geograficzne” 57: 1986, nr 2, p. 271–288.
Maruszczak Henryk, Zmiany środowiska w okresie historycznym, w : Geografia Polski. Środowisko geograficzne, red. L. Starkel, Warszawa 1999, p. 182–205.
Matthews John A. and Briffa Keith R., “The „Little Ice Age”: Re-Evaluation of an Evolving Concept, „Geografiska Annaler”, 87: 2004, no 1, p. 17–36.
Morawski Szczęsny, Sądecczyzna za Jagiellonów z miasty spiskiemi i księstwem oświęcimskim, vol. 2, Kraków 1865.
Niedźwiedź Tadeusz, Rekonstrukcja warunków termicznych lata w Tatrach od 1550 roku, w : Rola Małej Epoki Lodowej..., p. 57–88.
Panic Idzi, Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528 roku). Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych vol. 2, Cieszyn 2010.
Panic Idzi, Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528–1653). Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, vol. 3, Cieszyn 2011.
Parczewski Michał, Początki napływu ludności ruskiej na teren Karpat Zachodnich w świetle archeologii, „Archaeologia Historica”, 18: 1993, p. 93–97.
Perzanowski Zbigniew, Przegląd najstarszych dziejów osad wiejskich regionu krośnieńskiego (słownik geograficzno-historyczny), w : Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu, vol. 2 (1918–1970), red. J. Garbacik, Krosno 1973, p. 385–418.
Pieradzka Krystyna, Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków 1939.
Popiołek Franciszek, Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim, Katowice 1939.
Prochaska Antoni, Jaśliska, miasteczko i klucz biskupów przemyskich, „Przewodnik Naukowy i Literacki. Dodatek miesięczny do „Gazety Lwowskiej”, 17: 1889, no 1, p. 57–77.
Putek Józef, Miłościwe pany i krnąbrne chłopy włościany, Warszawa 1959.
Rutkowska-Płachcińska Anna, Sądeczyzna w XIII i XIV wieku, Wrocław 1961.
Stadnicki Aleksander, O wsiach tak zwanych wołoskich na północnym stoku Karpat, Lwów 1848.
Szczotka Stanisław, Studia z dziejów prawa wołoskiego w Polsce, “Czasopismo Prawno-Historyczne”, 2: 1948, p. 355–416.
Walawender Antoni, Kronika klęsk elementarnych Polsce i krajach sąsiednich w latach 1450–1586, Lwów 1932.
Licencja
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.